Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1998, Blaðsíða 6

FJÖLLIN HEILLA,
ÆRA OG TRYLLA
UTILEGUHJÓNIN Eyvind-
ur Jónsson og Halla Jóns-
dóttir hafa notið nokkurrar
athygli á síðustu misserum
vegna umræðu um minnis-
varða sem Fjalla - Eyvind-
arfélagið hyggst reisa á
Hveravöllum. Saga þeirra
hjóna hefur orðið landsmönnum hugleikin og
segja má að þau hafí strax í lifanda lífi verið
orðin þjóðsagnapersónur. En það hafa fleiri
reynt það að leggjast út og gengið miður. Hér
verða rifjuð upp ævintýri nokkurra sunn-
lenskra útlaga sem eiga það reyndar allir
sameiginlegt að hafa lagst á fjöll af einhvers-
konar ævintýraþrá eða sérvisku, fremur en að
vera flóttamenn valdsins í byggð.
Um aldamótin 1800 bjuggu í Mýrdal hjón
sem hétu Einar Ormsson og Sigríður. Ekki er
getið föðurnafns hennar. Er honum svo líst að
hann var einrænn og undarlegur í háttum.
„Ekki var hann illmenni né þorpari, en harð-
fengur og óvæginn. Stóð mörgum stuggur af
honum og vöruðust að styggja hann... voru
þau mjög út af fyrir sig og mannfælin/
Fyrst bjuggu þau hjón í Pétursey
en leiddist þéttbýlið þar og fluttu sig
að Holti sem er afskekkt og hefur nú
verið í eyði í meira en hálfa öld. „Óx
nú einræni hans,“ segir í þætti af Ein-
ari sem skráður er af Eyjólfi Guð-
mundssyni á Hvoli og birtist í
Gráskinnu Sigurðar Nordal og Þór-
bergs Þórðarsonar. Engan vandalaus-
an mann höfðu þau á heimili, buðu
engum í bæ og Einar tók sjálfur á
móti þeim börnum sem þeim hjónum
fæddust og þótti uppeldi barnanna
harðneskjulegt. Aldrei fóru þau til
kirkju nema þegar skíra þurfti barn
og eldur var ekki kveiktur þar nema
vikulega og þá matbúið til vikunnar.
Læstu börnin inni í bæ og hlupu á
fjöll.
Eitthvert sumar snemma sláttar
urðu menn á næstu bæjum varir við
að engin hreyfing var heima í Holti,
Einar kom ekki til heyverka og bú-
smali var ekki hreyfður. Þegar að var
gáð komu menn að bænum rammlega
lokuðum, kýr voru ónytjaðar og inni
voru þrjú böm þeirra hjóna. Það
yngsta var í vöggu og lagður hellu-
steinn yfir svo það kæmist ekki upp
en hin eldri úrvinda úr hræðslu. Til
hjónanna spurðist ekki og þótti mönn-
um víst að þau hefðu lagst út. „Þótti
óvænlegt að eiga Einar í óbyggðum,
slíkan heljarkarl.“ Bömum þeirra var
komið fyrir á bæjum og búsmali rek-
inn heim að prestssetrinu Felli.
Rétt fyrir jól næsta vetur gerðist
það á heimili Sveins Pálssonar læknis
í Vík eitt kvöld undir vökulok að hurð
var knúð allharkalega. Voru þar kom-
in útileguhjónin og var Einar þeirra
erinda að leita sér lækninga við sári
miklu sem hann hafði milli herða.
Vildi læknirinn fá ferðasögu Einars að
launum en því neitaði útlaginn. Fór
samt svo að Einar og Sigríður dvöldu
rúman hálfan mánuð hjá Sveini. Full-
yrt var að sár Einars væri eftir öxi og
alldjúpt höggið. Föt hans voru blóði storkin
og töldu menn hann hafa sloppið nauðulega
frá öðrum útilegumönnum.
Eftir þetta voru þau hjón vistuð í hús-
mennsku í Pétursey og sagði Einar svo frá að
hann ætti von á vísbendingu frá útilegumönn-
um, ef hann mætti koma til þeirra. Næsta
haust fundu leitarmenn bréfmiða í Einhyrn-
ingshelli þar sem á var letrað: „Einar Orms-
son má koma.“ En ekki var þessu skilað til
Einars heldur haldið vandlega leyndu og
dvöldu þau hjón í Pétursey í tvö eða þrjú ár.
Eftir það reyndu þau aftur að leggjast út.
Hurfu þau rétt fyrir slátt og spurðist ekki til
þeirra það árið en þegar liðið var fram yfir jól
komu þau hríðardag einn að Felli í Mýrdal.
Tók prestur við þeim og þóttist þau úr helju
heimt hafa. Voru þau bæði svöng og horuð og
lá Sigríður nokkrar vikur veik en náði heilsu.
EFTIR
BJARNA HARÐARSON
Enn þann dag í dag togar
hálendið fólk til sín og
stundum heyrum við ialað
um „fjall-vitlaust" fólk sem
leggur líf og limi í hættu til
að njóta töfra íslenskra
öræfa. Ambi, Guðlaug,
Einar, Sigríður og Jórurnar
þrjár úr Flóanum hafa
verið fólk þessarar gerðar.
Höfðu þau haldið til í helli í Stórhöfða á afrétti
Péturseyjarbænda og heitir hellir sá síðan
Einarsskemma. Þar áttu þau vonda daga,
lifðu mest á hvannarótum og grösum og
nokkrum sauðkindum, sem þau áttu sjálf. En
þegar matvælin þraut vildu þau ekki stela sér
til matar og áttu þá ekki annan kost en leita
aftur til manna. Á efri árum sínum bjó Einar
hjá Jóni syni sínum í Vestmannaeyjum og
þótti sem fyrrum einrænn og illskiptinn.
Reskin bændnhjón á
Landi leggjast út
Arnbjörn Guðbrandsson frá Lækjarbotnum
var kynslóð yngri en Einar Ormsson, fæddur
1816 og var lengst af ævi sinnar bóndi í
Landssveit. Fyrst í Hátúnum sem er hjáleiga
frá Skarði en flutti bæ sinn um set fyrir sand-
foki og nefndi eftir það Króktún. Hann gekk
að eiga Guðlaugu Stefánsdóttur frá Kirkjubæ
árið 1840.
Eftir 40 ára búskap ákváðu þau að flytja
inn að Veiðivötnum en dvöl þeirra þar varð
líkt og hjá Mýrdælingunum sem segir frá hér
fyrr, endaslepp og erfið. Arnbjörn eða Ambi
eins og hann var oft kallaður sótti, sem marg-
ir sveitungar hans, veiði í Veiðivötnum, fór
eftir hvannarót í Þóristungur og í skófu að
Þórisvatni. Skófan eða skófimar voru notaðar
líkt og fjallagrös til að drýgja mjöl.
Svo virðist sem Ambi hafi framan af búskap
verið við þokkalega afkomu en 1858 var allt
sauðfé á svæðinu skorið niður vegna fjárkláða
og skapaðist þá víða hörmulegt ástand í efna-
hag og afkomu manna. Eftir niðurskurðinn
sótti Ambi fjallferðir sínar af svo miklu kappi
að menn vissu ekki dæmi slíks. Var hann jafn-
an einn á ferð og dvaldi lengur en aðrir á fjöll-
um. Þótti hann hraustmenni og verða vel til
fanga en einrænn var hann og fáskiptinn,
þótti frumlegur um margt og fór ekki troðnar
slóðir.
Margar sögur eru til af veiðiferðum karls-
ins og sú frægust þegar hann reið fylfullri
hryssu eftir álft, en þær veiddi hann
oft með því að ríða þær uppi og rota.
I þetta sinn greip hann veiðiæði mik-
ið og þegar álftin komst eftir
nokkurn eltingaleik út á lítið nafn-
laust vatn reið hann hryssunni á eft-
ir og sprengdi hana á sundi. Komst
karl til lands með því að halda sér í
fax hestsins og bíða þess að báran
bæri hana að landi. Heitir vatn þetta
síðan Ambapollur.
En þrátt fyrir hrakfarir í þessari
ferð þótti karl þessi um margt vel
gerður og vel gefinn en gat eins og
allir veiðimenn orðið um of gripinn
veiðihug þannig að vit og dómgreind
urðu að víkja. Eftir því sem öræfa-
ferðirnar urðu fleiri dróst hugur
Amba æ meir til fjalla og á sjötugs-
aldri ákvað hann að flytja úr sinni
heimasveit og setjast að við Veiði-
vötn með konu sinni.
Margir reyndu að telja þau hjón af
þessu en tókst ekki. Fóru þau til
fjalla í sláttarbyrjun, grófu innan hól
sem síðan heitir Ambahóll og tók
bóndinn til við slátt. Höfðu þau þrjá
hesta með sér en ekki annað af
skepnum og ætluðu sér að lifa af sil-
ungsveiði. Er skemmst frá því að
segja að þeim gekk illa að búa sig
undir veturinn og voru sótt af
vandamönnum sínum í byrjun
nóvember, Guðlaug tæplega fötum
fylgjandi og Ambi farinn að kenna
skyrbjúgs. Hrossin voru orðin mög-
ur, hagar allir búnir og engin hús
komin fyrir þau. Hafði sumarið að
mestu farið í heyskap hjá Amba og
honum tekist að afla 30 hesta sem er
kýrfóður en þetta hefur þó væntan-
lega verið heldur orkurýrt engjahey.
Silungsveiði hafði Ambi stundað af
kappi allt sumarið en þegar þau hjón
voru sótt var mest af þeim silungi
ónýtur sökum saltskorts. Þau höfðu
ekki hirt um eða haft tíma til að afla
hvannaróta eða annarar jurtafæðu
og hús þeirra reyndist ekki eins gott skjól og
ætlað var í fyrstu. Fluttu þau aftur heim að
bæ sínum Króktúni og bjuggu þar meðan
bæði lifðu.
En ekki fór bóndinn til fjalla eftir þetta og
þótti nokkuð af heilsu hans dregið eftir þetta
ævintýri. Arnbjörn dó 1885, 68 ára að aldri en
Guðlaug sem lifði mann sinn fékk jörðina
Guðjóni syni sínum í hendur tveimur árum
síðar.
Ærð Flóakona
Sagan af Jóru er ein af eldri þjóðsögum ís-
lendinga og örnefni henni tengd koma fyrir í
íslendingasögum. Þeir sem draga efni sög-
unnar í efa geta vitaskuld talið ömefnin eldri
sögunni. í stuttu máli er sagan af Jóru
þannig: Jórunn hét bóndadóttir í Sandvíkur-
hreppi, ung og efnileg en þótti heldur skap-
Ljósm.Bjöm Jónsson.
HJÓN í Mýrdal, Einar og Sigríður, lögðust út og héldu til í helli
í Stórhöfða á afrétti Péturseyjarbænda og heitir hellir sá síðan
Einarsskemma. Þar áttu þau vonda daga, lifðu mest á hvanna-
rótum og grösum og nokkrum sauðkindum, sem þau áttu
sjálf. Myndin er af fjalllendinu við Mýrdalsjökul, en þar var
fyrirheitna landið.
stór. Einhverju sinni gerðist það að hestur
föður hennar fór halloka í hestaati og varð
hún við það svo æf að hún óð að hinum hestin-
um og reif undan honum lærið. Hljóp hún
þegar með það upp að Ölfusá hjá Laxfossi
(Selfossi) og þreif þar eitt bjarg mikið úr
hömrum við ána og kastaði í hana miðja.
Stiklaði hún svo yfir og mælti um leið: Mátu-
legt er meyjarstig mál mun vera að gifta sig.
Heitir þar síðan Jóruhlaup en Jóra settist
að í Henglinum og gerðist brátt hið versta
flagð og grandaði bæði mönnum og málleys-
ingjum. Heitir þar Jóruhellir þar sem hún
bjó, Jórusöðull hnjúkur í Henglinum þar sem
hún sat löngum og Jórukleif er hamragil þar
sem hún lá oft fyrir ferðamönnum til að ræna
þá og drepa, eftir það hún var búin með hest-
lærið.
Fengu menn ekkert við hana ráðið fyrr en
Noregskonungur gaf ráð til hvernig hún yrði
unnin og gaf til þess öxi silfurrekna. Sat axar-
blaðið fast í Jóru milli herðablaðanna þegar
hún var unnin en rak síðan upp í á þá þar sem
Islendingar völdu sér síðar þingstað. Allt
þetta sagði Noregskonungur fyrir og heitir
áin síðar Öxará.
Enn þann dag nýtur Jóra verðskuldaðrar
aðdáunar eins og útilegumenn og valkyrjur
hafa alltaf notið með þjóðinni. Á Selfossi er
gata nefnd eftir Jóru og bæði kvennakór og
kvennaklúbbur kenna sig við þessa konu. En
fyrir tveimur öldum síðan voru líka til konur
sem dáð hafa þetta framtak og fóru að dæmi
hennar. Það er oft sagt að sagan endurtaki sig
og hér eru ótrúleg dæmi um það.
Fleiri Flóaslelpur
Um 1760 lagðist ung stúlka sem talin var
neðan af Eyrarbakka út í Grafningi og hafðist
um tíma við í helli í landi Villingavatns. Stúlka
þessi var kölluð Elín Skinnhúfa og hellirinn
heitir eftir henni Skinnhúfuhellir. Hún átti
vingott við smalann á Villingavatni sem
Símon hét og færði hann henni mat og fleira
sem hann stal frá húsbændum sínum.
Símonarhellir er við hlið Skinnhúfuhellis,
en þar geymdu skötuhjúin þýfi sitt. Svo fór að
daginn sem þau ætluðu að leggjast út á fjöll
saman skall á hríðarveður og varð Elín þá úti.
Símon komst við illan leik til bæja. Bein henn-
ar fundust snemma á 19. öld undir bergsnös
austast í svokölluðu Mælifelli, í Ölfusvatns-
landi. Reyndar er margt mjög á huldu um
Elínu þessa sem þjóðsagan segir að hafi verið
sinnisveikur flakkari. Hún er ýmist talin af
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. MAÍ1998