Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1998, Blaðsíða 14

Ljósm.Theódór Kr.Þórðarson.
BRÁKIN, málmskúlptúr eftir Bjama Þór myndlistarmann á Akranesi, sem reist hefur verið á
Búðarkletti í Borgarnesi. Verkið er til minningar um Þorgerði brák, fóstru Egils.
að það ynni betur. Sigurður Nordal skýrir nafh-
ið með því að hún hafi haft burði til að elta
skinn (hon var sterk sem karlar). ,
Sú skýring getur vel staðist. Máske hefur
Þorgerður verið bogin eins og brákin ellegar
nafnið verið dregið af andlitssvip hennar. Enn
mætti geta sér þess til að hún hafi haft hávær-
an róm og óáheyrilegan og nafnið komið til af
því. Orðið brák mun vera stofnskylt sögninni að
brækta, sem notað er um jarm geita. Hún var
mikil fyrir sér, lét ógjama hlut sinn.
En svo sem vænta mátti er hægt að rekja
þræði frá þessari frásögn lengra fram eftir sög-
unni. Þegar Egill kemst í krappan leik á sínum
fyrsta fundi við Gunnhildi drottningu í Atley og
hún lætur blanda ólyfjan til þess að losna við
hann, kemur í ljós að hann kann nóg fyrir sér í
galdri til þess að homið með eitrinu springur
fyrir áhrif þeirra rúna sem hann ristir á það. Þá
má minnast þess að ambáttin Brák var „fjöl-
kunnug mjög“ en hvergi er getið um neina
kunnáttu af því tagi hjá nánustu ættmennum
Egils né grönnum. Þarf ekki sérstaka getspeki
til að ráða í samhengið í frásögninni ef rifjað er
upp það sem fyrr var fram komið. Raunar átti
oftar eftir að reyna á þessa kunnáttu Egils.
Þá er enn ónefnt það sem sérstæðast er og
markverðast. Þegar talin em böm Egils og As-
gerðar em dæturnar tvívegis nefndar og tekið
sérstaklega fram að Þorgerður var elst bama
Egils. Hún bar nafn ambáttarinnar, sem auk
fósturs í bemsku Egill átti líf sitt að launa..
Honum til bjargar fómaði hún eigin lífi og það
er einmitt þessi dóttir Egils sem bjargar lífi
hans, þegar sorgin og vanmátturinn eftir dauða
Böðvars sonar hans em að keyra hann niður og
hann kýs að deyja. Hún gerir það með því að
bjóðast til að fóma lífi sínu með honum og fyrir
hann og tekst síðar að beina hefndarþorsta
hans í aðra átt með þvl að krefja hann um erfi-
kvæði um hina látnu syni.
Sá atburður og kvæðið „Sonatorrek" er há-
punktur sögu Egils og á margan hátt lykill að
persónu hans, en tengsl þessara tveggja „líf-
gjafa“ em einstæð og mjög greinileg, þó að at-
vik séu af tvennum toga og hefndin eða sefun
sorgarinnar komi fram með óh'kum hætti. En
björgun Þorgerðar Egiisdóttur verður enn
áhrifameiri séð í spegli hinnar fyrri lífgjafar
ambáttar með sama nafni.
Mönnum er tamt að velta fyrir sér aðfongum
höfunda til verka þeirra og hvemig skáldverk
em blanda raunvemlegrar lífsreynslu höfund-
ar, sagna sem hann hefur heyrt eða lesið og
hugmynda sem eiga upptök í hugarheimi hans
án þess að styðjast við raunveralega atburði. Ef
við leyfum okkur að velta fyrir okkur aðföngum
höfundar Egiissögu að frásögnum frá æskudög-
um Egils, þá liggur ekki fjarri að rifja upp að sá
maður sem almennt er talið að hafi skráð eða
sagt fyrir um ritun Egilssögu, Snorri Sturlu-
son, var þrevetur, er hann var fluttur í fóstur
sitt að Odda eða á sama aldri og Egill er hann
reið að Alftanesi og mætti ætla að honum hafi
þótt ferðin löng og ógreið er hann kunni enga
leið og sú endurminning komi fram í frásögn-
inni. Ekki er heldur úr vegi að láta sér koma til
hugar að minning hans um konu þá er fóstraði
hann í Odda og umhyggju hennar hafi sett
mark á lýsinguna á viðbrögðum Þorgerðar
brákar og lífsfóm hennar. Höfundar náttúm-
nafnakenninga um ömefni hafa leitað að og
talið sig finna náttúralegar skýringar margra
ömefna sem sagnir tengja við nafngreinda
landnámsmenn eða aðra fyrri alda menn. Eitt
þeirra nafna sem þar hafa verið til umræðu em
brákarömefnin, Brákarsund og Brákarey og
hefur verið bent á að frásögnin um Brák í
Egilssögu muni vera dæmigerð ömefnasaga.
Dr. Bjami Einarsson telur að nafnið Brákar-
sund geti verið dregið af straumnum sem liggur
af miklu afli á víxl út og inn gegnum sundið við
fallaskipti, líkt og skinnið er dregið gegnum
brákina þegar það er elt. Önnur skýring gæti
stuðst við lögun stuðlabergsins í eyjunni sem
minnir á skomar hrufur í homi og gæti eyjan
vegna þess hafa verið kölluð Brák og sundið
dregið nafn af því.
Stórbrotnast er þó samspil andstæðna og
hliðstæðu í frásögnunum um lífgjafimar tvær. I
báðum tilfellum er Egill sleginn niður af afli
sem hann ræður ekki við, berserksæði föðurins
og heljarafli vinds og sjávar á Borgarfirði. í
fyrra tilfellinu fær hann sorg sinni og reiði út-
rás með því að drepa, en í hinu síðara „skortir
hann sakarafl við sonarbana" en þá er það
dóttirin sem með ást sinni og alúð tekst að
beina sorg hans í farveg sem beinir hugsun til
lífsins og þess sem það hefur gefið honum. Ef
grannt er skoðað era þessir tveir atburðir sög-
unnar dæmi um mismunandi áhrif ólíkra við-
bragða við harmi. í fyrra tilfellinu búa þeir
feðgar við þumbaraskap þykkju og kulda vetur-
inn út. í hinu síðara rís Egill úr rekkju, flytur
hjónum sínum kvæðið, sest í öndvegi og lætur
erfa syni sina að fomri siðvenju. Þegar Þor-
gerður heldur heim leysir hann hana út með
gjöfum. Getur þetta ekki sagt okkur eitthvað
um þann er segir frá, lífsreyndan mann sem
þekkti sorgir og gleði af langri og blandinni
reynslu.
Skoðanir manna á sannleiksgildi Islandinga-
sagna era skiptar og eflaust munu margir undr-
ast það uppátæld Borgfirðinga að reisa minnis-
varða um Þorgerði brák sem alls ekki er víst að
hafi nokkum tíma verið til. Það geta þeir þó með
góðri samvisku gert, því að minningarmarkið er
fyrst og síðast um Konuna (með stómm staf)
sem kenndi skáldinu Agh mál, vakti þá tilfinn-
ingu hans fyrir orðfæri og brag sem gaf kvæðum
hans líf og glæddi þann metnað og víkingslund,
sem kom honum til að standa keikur og leggja út
í deilur við Noregskonung sem sjálfstæður ís-
lenskur bóndi á gmndvelli jafnrar virðingar og
sama réttar. Hún minnir um leið á allar íslensk-
ar mæður og fóstmr sem kenndu bömum sínum
mál og innrættu þeim virðingu og ást á tungunni
og arfi þjóðarinnar í sögum og ljóði.
Egilssaga: Sigurður Nordal gaf út. Hið íslenska Fornritafé-
lag Reykjavík 1936 bls 101-102.
Theodore M. Anderson: The Icelandic Family Saga,
Cambridge, Mass., 1967, bls. 43.
Torfí H. Tuliníus; „Mun konungi eg þykja ekki orðsnjallur"
Skímir vorhefti 1994 bk 118.
Egilssaga: 1933. bls 81.
Egilssaga: 1933. bls 100-101.
Halldór Kiljan Laxness: Gerpla Reykjavík 1952 bls. 24.
Egilssaga 1933 bls. 102 neðanmálsgrein.
Egilssaga: 1933 bls. 102.
Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjama Pálssonar, Reykja-
vík 1943. bls 233.
Egilssaga: 1933 bls. 101 neðanmálsgrein.
Egilssaga 1933, bls. 109.
Bjami Einarsson. „Brákarsund“ Mælt mál og fom fræði.
Rvk 1987.
ÍVAR BJÖRNSSON FRÁ STEÐJA
HALLDÓR KIUAN
LAXNESS
Ég starði ungur á þig hleypa úr hlaði
og hestinn Pegasus á fiugi sá
og skæran ljóma lagði honum frá
um loftsins vegu, þessi líka hraði.
Og sífellt namstu nýja sögustaði
og nýstárlegar hetjur fæddust þá
og lífsins reynslu lét þér vel að tjá
og litróf spekimáls á hverju blaði.
Á meðan íslensk mennt og tunga lifa
muntu talinn fremstur skálda vorra
í þúsund ár, og það er vegsemd góð.
Svo lengi sem við skiljum þá sem skrifa
þú skipar sess á bekk með Ara og Snorra.
Ég þakka fýrir mig og mína þjóð.
Höfundurinn er kennari á eftirlaunum.
ERLINGUR SIGURÐARSON
Á KÓPAREYKJUM
11. APRÍL 1998
Landnorðanvindur til brottfarar blés
um Breiðafjörð, Dali og Snæfellsnes.
- Er Jónas til jarðar var kvaddur.
En hábrýndir jöklarnir halda þar vörð
og horfa með reisn yfir Borgarfjörð
- er hann er þar hinsta sinn staddur.
Á öðru en heiðríkju varla er von
er Vesturland kveður sinn þingeyska son.
-Allt vitnar um dreymna drenginn.
Loks hljómaði hringur fjallanna forn
er fan’fare var blásið íSkessuhom
- þá sól var til sævar gengin.
Og vindsveipur harður frá Skarðsheiði skall
svo skjálfa tókjörðin við Akrafjall
- og hvítnaði á Hvalfirði báran.
Því lognmolla engin lék um þann mann.
Hann landinu unni - og það virðir hann.
- Öll náttúran syrgir hann sáran.
Nú grasið er bliknað og grálitað haf
oggufan frá hverunum beygir af.
- í daggráta hrímgar hlíðar.
Og hvarvetna úr héraði hópast menn að
til að heiðra hans minning á Reykholtsstað.
- En minnst er hans miklu víðar.
Því lóan sér flýtti til landsins á ný
til að láta honum óma sitt dirrindí.
- Hún gægðist rétt inn um gluggann.
Og ljóð hennar kveiktu í sinninu sól
er söngurinn ómaði heims um ból
ogfældi burt skammdegisskuggann.
Á Eggertsflöt héldu þrestirnir þing
og það var nú aldeilis kóræfing
er þeir sungu af lífsgleði ljóðin.
Og bleikjan í vötnunum - svo er mér sagt -
hún sveiflaði sporði í dúndrandi takt.
- hún söng - en það heyrðust ei hljóðin.
Þá Blakkurinn reisti sitt höfuð svo hátt
og hneggjaði ákaft - í norðurátt.
- Svo glumdu hans hófar við grundir.
En rakkinn sem hljóður á hlaðinu sat
hljómana stillti svo vel sem hann gat.
- Því umhverfið gjörvallt tók undir.
Ogloksins þá hljómaði á landinu því
lífsharmóníunnar symfóní:
- Aridú, aridei, aridáa!
Frá Gerpi að Jökli, í Grímsey og Vík,
mun geymast hans minning. - Því erum við rík:
Hún lifir á landinu bláa!
Höfundur er forstöSumaður „Húss skálsdsins" á Sigurhæðum á Akureyri. Ljóðið er ort til minningar um
Jónas Árnason rithöfund.
14 ŒSBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 16. MAÍ1998