Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1998, Blaðsíða 20

Mokkakaffi við Skólavörðustíg er 40 ára. Þarna lærðu borgarbúar að drekka kaffi öðruvísi en í lítratali og um leið
var bryddað upp á annarri nýbreytni í kaffihúsamenningu landsins, þeirri að sýna myndlist. Sýningarnar á Mokka
eru orðnar hátt á 6. hundrað og nú stendur þar yfir afmælissýning á verkum Jóns Gunnars Árnasonar.
KAFFI OG
MYNDLIST
40 ÁR
Myndlistarmaðurinn
Jón Gunnar Árnason
kemur snemma við
sögu Mokkakaffí.
Þegar unnið var að
smíði innréttinga á
Mokka eftir teikning-
um Halldórs
Hjálmarssonar innanhússarkitekts starfaði
Jón Gunnar sem járnsmiður hjá Sindra. Jón
Gunnar á heiðurinn af mörgum smíðajáms-
gripum á Mokka, allt frá kökuborðinu í af-
greiðslunni til fatahengis, sem Jón Gunnar
hannaði reyndar sjálfur af mikilli útsjónar-
semi, auk koparöskubakkanna sem nutu
slíkra vinsælda meðal gesta að þeir hafa nú
að mestu týnt tölunni. Gylfi Gíslason mynd-
listarmaður á heiðurinn af uppsetningu sýn-
ingarinnar og er hann fyrsti gestasýningar-
stjóri Mokka. Sjálfur var Gylfi 17 ára þegar
staðurinn var opnaður og segir að það hafi
orkað á sig sem sprenging að koma þar inn í
fyrsta sinn. Hann ólst upp í næsta nágrenni
og varð fljótlega tíður gestur á Mokka, eins
og fjölmargir aðrir listamenn, og kann vel að
skýra frá sögu staðarins og fleiri kynslóðum
kúnna sem sótt hafa staðinn í gegnum tíðina.
„Mokkakaffi var hreiður SÚMaranna,“
segir Gylfi sem eins og vinur hans Jón Gunn-
ar tilheyrði þessari hreyfíngu framsækinna
listamanna á 7. áratugnum. Aður höfðu þó
abstraktmálararnir vanið komu sína á
staðinn og margir þeirra héldu reglulega
sýningar á Mokka. „Ég lít á staðinn sjálfan
sem listaverk," segir Gylfi. „Hér var einstak-
lega vel að verki staðið í upphafi og æ síðan
hefur Mokka verið haldið við í sinni uppruna-
legu mynd, sem er aðdáunarvert." Þannig
segir Gylfi staðinn vera ákaflega íhaldsaman
í aðra röndina og í hina mjög frjálslegan með
allar þessar óMku gerðir myndlistar á veggj-
unum, oft á tíðum mjög framúrstefnulega en í
bland með sýningum alþýðulistamanna og
handverksfólks. Það sama á við um gestina.
„Hér hafa alltaf allir verið jafn velkomnir. Af-
leiðingin var sú að staðurinn var lengi
sveipaður mystík og margir þorðu ekki fyrir
sitt litla líf að líta hér inn. Mokka hafði orð á
sér fyrir að vera staður bóhema og in-
tellektúela." Og skólafólks. Gylfi rifjar upp
sögu sem hann heyrði eitt sinn af ungri
stúlku utan af landi sem hafði brugðið sér í
bæjarferð. „Þegar hún kom til baka mætti
hún á fundi hjá leikfélaginu og hrópaði upp:
„Ég fór í bæinn og ég fór inn á Mokka. Og ég
skammaðist mín ekki neitt.“„
Verk Jóns Gunnars á sýningunni á Mokka
koma víða að og eru allflest úr einkaeign fjöl-
skyldu og vina listamannsins. Elsta myndin
er frá 1956 en verkin spanna allan hans feril
og víðfeðmt svið listsköpunar þessa mikla
hagleiksmanns, sem eitt sinn voru höfð þau
orð um að „hann sprengdi öryggið í fólki“.
í Jóni bjó bæði
harka og bliða
Á veggnum til móts við afgreiðsluborðið er
safn nokkurra af fjölmörgum hnífum sem Jón
Gunnar gerði. „Hnífarnir urðu honum
ákveðin tjáning sem hann greip alltaf til öðru
hverju," segir Gylfi. „Sjálfur var Jón eins og
hnífsegg, í honum bjó bæði harka og blíða.“
Og hann var jafnhæfur í gerð fínlegustu
skartgripa og stórra „mónúmental" högg-
mynda. „Fátt lýsir þessum fínlega og granna
manni betur en það að hann skuli kjósa að
vinna í járn, harðasta og erfiðasta efni sem
hægt er að hugsa sér,“ segir Gylfi. „Jón
Morgunblaðið/Ásdís
GUÐMUNDUR og Guðný hafa bruggað Mokkakaffi í 40 ár. Hjá þeim situr sýningarstjóri
afmælissýningar á verkum Jóns Gunnars Árnasonar, Gylfi Gíslason.
hugsaði alltaf stórt og leitaði í það nýjasta.
Hann var viljasterkur og knúinn áfram af
djúpstæðri fegurðarþörf, sem kom fram í öllu
sem hann gerði.“
Kynni Jóns Gunnars af Dieter Roth höfðu
mikil áhrif á listsköpun þess fyi-rnefnda auk
þess sem þeir urðu nánir vinir. Um tíma
snéri Jón Gunnar baki við járnsmíði og hönn-
un og sökkti sér í hreina hugmyndalist. Síðar
á ferlinum náði hann að sameina þetta tvennt
aftur í skipaverkunum sínum eins og Sólfar-
inu, sem stendur mót hafi við Sæbrautina.
„Ég vona að þessi sýning á Mokka eigi eftir
að vekja forvitni og sýna nýjar hliðar á Jóni
Gunnari," segir Gylfi. „Undirbúningur henn-
ar hefur að minnsta kosti opnað augu mín
íyrir nýjum möguleikum í list Jóns Gunnars,
og þekkti ég hann þó vel áður. Alltaf heldur
Jón Gunnar áfram að stækka fyrir mér.“
Þögnin altengd
EFLAUST hafa ekki margir
veitt eftirtekt tveimur hátölur-
um sem eru naglfastir og vel
faldir undir sama brúna strig-
anum og verið hefur á veggjum
Mokka frá upphafi. Um þessa
hátalara hefur aldrei borist
einn tónn ( 40 ára sögu staðar-
ins.
í upphafi hafði söngmaður-
inn Guðmundur hugsað sér að
bjóða gestum að hlýða á ítalsk-
ar óperur undir kaffísopanum.
Þegar staðurinn var síðan
opnaður og hátalarar settir upp
og tengdir þótti honum sem
tónlist myndi valda of miklu
ónæði fyrir gesti sína.
Fyrir nokkrum árum framdi
Haraldur Jónsson myndlistar-
maður síðan gjörning á Mokka.
Við hátíðlega athöfn tók hann
hátalarana niður af veggjunum
og klippti á rafmagnsstrengina.
Aratugalöng þögn hafði verið
aftengd.
Það eina sem
breytist er listin
á veggjunum
„EVRÓPSK kaffíhúsamenning á hástigi,"
segir í auglýsingu Mokkakaffis frá 1958. Og
víst var að Islendingar höfðu aldrei kynnst
slíku í heimalandi sínu áður. í grein í Heim-
ilispóstinum frá árinu 1961 segir m.a:
„Vegna hugarfarsins, sem eiganda hefur
tekist að skapa og rækta hjá gestunum, sem
inn koma, á maður góðar stundir í þessu
kaffihúsi. Fólk, sem ekki kærir sig um
smekk og andleg hreinindi, leitar einhvað
annað.“ Guðný Guðjónsdóttir segir kímin
frá því að þrátt fyrir það orðspor sem farið
hafi af Mokkakaffi í gegnum tíðina sé þó
enn að rekast þar inn fólk sem spyiji hvort
þau búi til cappuchino kaffi. „Já, segi ég þá.
Og það höfum gert í 40 ár.“
Guðmundur Baldvinsson í Mokka dvaldi
um árabil á Ítalíu þar sem hann var við
söngnám. Við heimkomu velti liann fyrir sér
hvernig sjá mætti fyrir fjölskyldunni
meðfram söngnum og með angan ítalska ex-
pressókaffisins fyrir vitum sér stofnaði hann
kaffihús að þarlendri fyrirmynd. Hugmynd-
in féll vel í kramið hjá borgarbúum og fijót-
lega varð fullt út úr dyrum.
Guðmundur hafði haft kynni af íslenskum
myndlistarmönnum á Italíu og með tilkomu
kaffihússins kviknaði sú hugmynd að þar
mætti einnig bjóða upp á myndlistarsýning-
ar í veitingasal. Ekki var um auðugan garð
að gresja í sýningaraðstöðu í bænum á þeim
tíma; Ásmundarsal, Bogasal Þjóðminjasafns-
ins og Listamannaskálann. Á fyrstu sýning-
unni voru verk eftir Braga Ásgeirsson,
Bjarna Jónsson, Barböru Árnason, Benedikt
Gunnarsson og Jón Benediktsson. „Ásókn í
að sýna á Mokka hefur alltaf verið mikil,“
segir Guðný. „Fyrst og fremst erum við þó
kaffihús og okkur hefur alltaf fundist að
kúnnarnir ættu að fá að vera í friði. Þess
vegna höfum við aldrei leikið tónlist í saln-
um eða staðið fyrir menningaruppákomum
af öðrum toga en myndlistarsýningum.“
Þau Guðmundur og Guðný eru þekkt fyrir
fastheldni í rekstri og aldrei hefur hvarflað
að þeim að gera aðrar breytingar á staðnum
en nauðsynlegt viðhald innréttinganna
krefst. Striginn og viðurinn á veggnum er
enn sá sami og aðeins hefur verið skipt um
áklæði á bekkjum og gólfteppi. Gylfi Gísla-
son segjr að Mokkakaffi sé eini „brúni bar-
inn“ á íslandi og að tryggja verði varðveislu
hans sem slíks veitingahúss. „Við breytum
aldrei um neitt nema myndlist á veggjun-
um,“ segir Guðný. Þau hjón segjast ætla að
halda áfram rekstrinum meðan þau hafi
heilsu til. „Mokka er litla barnið okkar sem
þarf endalausa umönnun."
Allt frá byijun og fram til ársins 1991 var
það Guðmundur sem hafði umsjón með öllu
sýningarhaldi á Mokka. Þá tók við sýningar-
haldi tengdasonur þweirra Guðnýjar og
Guðmundar, Hannes Sigurðsson listfræðing-
ur. Hlé var gert á sýningarhaldi Mokka á
síðasta ári en reglulegt sýningarhald er nú
hafið aftur undir stjórn fslensku raenningar-
samsteypunnar art.is.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. MAÍ 1998