Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1998, Blaðsíða 16

/
ISLENDINGAR eru svo heppnir að
þeir geta lesið sínar eigin miðaldabók-
menntir á íslensku og eiga nú einnig
kost á þeim í útgáfum með nútíma staf-
setningu. Vandinn í Danmörku er
hvernig eigi að þýða og ganga frá text-
unum, hvort gefa eigi út eina útgáfu
fyrir fræðimenn og aðra fyrir almenn-
ing.“ Þannig lagði Peter Springborg, for-
stöðumaður Det amamagnæanske institut,
danskrar systurstofnunar Árnastofnunar, út
af efninu þegar hann ávarpaði gesti í upphafi
ráðstefnu er Bergljót Kristjánsdóttir, sendi-
kennari við Hafnarháskóla, átti frumkvæði
að, en auk hennar sáu Karl Gunnar Johans-
son frá Gautaborgarháskóla og Ulfar Braga-
son frá Stofnun Sigurðar Nordals um fram-
kvæmdina. Efnið var miðlun norrænnar vík-
inga- og miðaldamenningar, þar sem athyglin
beindist helst að íslenskum fornbókmenntum.
Þarna voru ekki aðeins samankomnir fræði-
menn á sviði miðaldabókmennta, heldur
einnig safnafólk og rithöfundar, sem sótt hafa
innblástur til miðaida. Vandinn við miðlunina
á íslandi og á Norðurlöndum er að ýmsu leyti
hliðstæður, en ýmis sérvandamál blasa við Is-
lendingum. Þótt íslendingar þurfi ekki þýð-
ingar til að nálgast fombókmenntir sínar, eins
og Peter Springborg minnti á, getur hið helga
yfírbragð fornbókmenntanna, arfsins mikla,
torveldað ungum lesendum aðkomuna að
þeim. í þeirra augum eru fornbókmenntir oft
eitthvað leiðinlegt, eins og Heimir Pálsson,
framkvæmdastjóri N ámsgagnastofnunar,
benti á og það sjónarmið þurfa kennarnir að
takast á við í upphafi.
'
BENEDIKT Erlingsson og Halldóra Geirharðsdóttir fluttu ráðstefnugestum Ormstungu.
HVERNIG Á AÐ DUSTA
RYKIÐ AF MIÐÖLDUNUM?
Fornbókmenntaáhwgi erlendis
ekki bara af hinu góða
Það mætti halda að áhugi á norrænu mið-
aldaefni hlyti að vera af hinu góða en svo
vandræðalaust er það þó ekki. I Noregi hafa
norrænar miðaldabókmenntir og þá líka
Eddukvæði og íslendingasögur síðan eftir
stríð verið markaðar því að nasistar héldu
þeim á loft sem fyrirmynd og arískum arfi og
inn á þetta komu norsku rithöfundarnir Tor
Áge Bringsværd og Erling Kittelsen.
Bringsværd hefur meðal annars skrifað tólf
binda sögu fyrir böm og unglinga byggða á
norrænni goðafræði. Hann sagði Norður-
landabúa oft haldna minnimáttarkennd gagn-
vart goðsögnum Grikkja og Rómverja, en í
Noregi væri vandinn ekki síst að norskir nas-
istar hefðu svipt seinni tlma Norðmenn bók-
mennta- og goðsagnaarfinum með dálæti sínu
á honum. Ekki væri hægt að nota rúnastafi án
þess að leiða hugann að flugritum nasista og
heldur ekki gömul orð, sem mörg hver hefðu
verið hluti af orðaforða norsku nasistanna, er
hann líkti við þjófa. „Við refsuðum þjófunum
eftir stríð, en létum þá halda þýfinu," sagði
Bringsværd. „Kvisling og félagar hafa sigrað
meðan við endurheimtum ekki þýfið og það
verður að gerast strax, ef það á að gerast á
annað borð. Annars fá nýnasistar að sitja ein-
ir að því.“
Kittelsen hefur mjög sótt efni í norræna
goðafræði, en einnig í þjóðkvæði annars stað-
ar að úr heiminum. Einnig honum voru ljós
tengsl fornbókmenntanna, einkum goðafræð-
innar, við nasismann og hann sagðist hafa
spurt sjálfan sig að því hvemig í ósköpunum
nasistum hefði tekist að innlima Eddukvæðin
í hugmyndafræði sína. Andinn í kvæðinum
væri svo augljóslega andstæður hugmyndum
nasista um hinn hreina kynþátt. Kvæðin væru
full af sögum um blöndun ætta eða kynþátta,
lausn átaka og samtengingu. Kittelsen var
hins vegar bjartsýnni en Bringsværd. Efnið
væri að missa tengslin við nasismann og það
væri ekki jafn erfitt og áður að nota til dæmis
Eddukvæði án þess að vera álitinn gera það í
annarlegum tilgangi.
I Svlþjóð hafa nýnasistar sótt stíft í nor-
rænt miðaldaefni og nota þaðan ýmis tákn og
hugmyndir, þótt útfærslan sé oft ónákvæm og
afbökuð. Kristinn Jóhannesson frá háskólan-
um í Gautaborg nefndi í þessu sambandi að
einn nemenda sinna virtist við fyrstu sýn
harla skuggalegur, klæddur svörtum leðurföt-
um og þeystist um á mótorhjóli. Við nánari
Hvernig á að miðla fornbókmenntunum og er yfirleitt
nokkur ástæða til þess? Þessar spurningar bar á góma
á ráðstefnu í Danmörku, sem SIGRÚN DAVÍDSDÓTTIR
sat ásamt fólki sem sótt hefur innblástur til miðalda.
kynni kom þó í Ijós að sá svart-
klæddi vann gegn kynþáttafor-
dómum í skólum og þar sem
hann sá að fornnorrænt efni var
hluti af hugmyndafræði nýnas-
ista ákvað hann að fara sjálfur að
uppsprettunum og kynna sér
norrænar miðaldabókmenntir til
að geta bent þeim á að víkingarn-
ir hefðu til dæmis sjálftr verið
innflytjendur og nota því mið-
aldaarfinn til að láta krók koma á
móti bragði. Þegar Kristinn
spurði þennan vígalega nemanda
sinn af hverju hann væri svona
klæddur svaraði hann að bragði
hinum jakkafataklædda borgara-
lega kennara sínum: „Heldurðu
að krakkarnir hlustuðu á mig ef
ég væri klæddur eins og þú?“
Þýðingar: Leiðin til
útbreiðslu erlendis
í Danmörku er þessi óheppilega tenging
ekki fyrir hendi, en þar er áhuginn á norræn-
um miðaldabókmenntum og íslenskum forn-
bókmenntum hins vegar í lágmarki. Það bitn-
ar svo einnig á dönskum þýðingum á íslensk-
um fombókmenntum, þótt góðar þýðingar
séu annars lykillinn að því að fornbókmennt-
irnar séu á annað borð lesnar, eins og Thomas
Bredsdorff, prófessor í dönskum bókmennt-
um við Hafnarháskóla, benti á. Fornbók-
menntirnar eru kenndar sem valfag fyrir
dönskunema og þá aðeins í þýðingum. Þótt
það sé hallæriskostur, eins og hann benti á,
þá stendur valið á milli þess að kenna þær alls
ekki eða notast við þýðingar, og þá eru þýð-
ingar skárri kosturinn. Kynnin af fornbók-
menntunum hafa svo leitt til þess að hluti
nemenda tekur námskeið í fornmálinu.
Dönsku þýðingarnar eru flestar gamlar og
þar sem danskir nemendur eiga jafnvel erfitt
með að lesa H.C. Andersen í frumútgáfum er
það ekki beint til að auka vinsældir Islend-
ingasagna, hvorki í skólum né almennt. Það
vantar einfaldlega framtak til að þýða þær all-
ar á lipurt nútímamál, líkt og ný-
lega var gert þegar þær voru
þýddar á ensku á þremur árum
að frumkvæði bókaútgáfunnar
Ingólfs Arnarsonar, en það fram-
tak kynnti Viðar Hreinsson.
Bredsdorff varpaði fram þeirri
hugmynd hvort Institut for nor-
disk filologi og Árnastofnunin
danska gætu ekki tekið höndum
saman um slíka útgáfu og þeirri
hugmynd fögnuðu Peter Spring-
borg og fleiri. Sú hugmynd kom
fram að best færi á að frumtext-
inn væri öðrum megin og þýðing-
in hinum megin, því lesandinn
gæti haft áhuga á aðgangi að
upprunalega textanum.
I Noregi er hefð fyrir fornbók-
menntaútgáfum og síðan 1907
hefur í sömu ritröðinni verið gefinn út 51 titill,
þar sem stærstur hluti er noiTænar miðalda-
bókmenntir eins og Jan Ragnar Hagland,
prófessor í norrænu í Þrándheimi, rakti. Þar
er íslenski textinn gefinn út með þýðingum,
en Hagland segir væntingu lesenda alls ekki
að þýðingamar eigi að vera nútímalegar, líkt
og danskir lesendur kjósa, heldur eigi þær
einmitt að vera með ögn fornfálegum blæ.
í Svíþjóð hafa nýjar fornbókmenntaþýðing-
ar orðið metsölubækur eins og Karl Gunnar
Johansson frá Gautaborgarháskóla benti á, en
nýlega kom út ný Heimskringluþýðing hans.
Honum fannst það ærin bjartsýni útgefand-
ans að prenta fyrsta upplagið í fimm þúsund
eintökum, sem er eins og upplag söluvænnar
skáldsögu. Ærin var undrun hans nokkrum
vikum seinna er útgefandinn hafði samband
við Johansson og sagði að nú ætti að prenta
næsta upplag upp á þrjú þúsund eintök. Alls
hefur fyrsta bindi Heimskringluþýðingarinn-
ar selst í 28 þúsund eintökum. Og hver er svo
galdurinn að baki slíkrar sölu? var spurt og
kímið svar Johannsson var: „Bara að selja,“
en viðui-kenndi líka að sér væri sjálfum ekki
ljóst í hverju áhuginn lægi.
Af umræðum á ráðstefnunni er ljóst að þýð-
Tor Áge
Bringsværd
ingar eru undirstöðuatriði í útbreiðslu ís-
lenskra fornbókmennta og þar eru íslend-
ingasögur og Eddukvæði miðlæg, auk orða-
bóka, eins og Helle Degnbol lagði áherslu á í
kynningu sinni á fornmálsorðabókinni, sem
unnið er að á Árnastofnun í Höfn. Því er áleit-
in spurning hvort íslensk stjómvöld ættu ekki
markvisst að styðja þýðingaviðleitni erlendis,
ef áhugi Islendinga á að koma á framfæri
þessu fremsta framlagi sjálfra sín og Norður-
landanna allra til heimsbókmenntanna er
samur í orði og á borði. Það gæti jafnvel verið
beinn hagur að því eins og Kristinn Jóhannes-
son minnti á, er hann rifjaði upp orð Vigdísar
Finnbogadóttur um að menning selur fisk.
Handritasafn til að miðla wpplifun
Frá Víkingaskipasafninu í Hróarskeldu
og Miðaldamiðstöðinni á Falstri komu þeir
Max Vinner og Leif Plith Lauritsen og
kynntu blómlega starfsemi þar, sem miðar
meðal annars að því að miðla gestum tilfinn-
ingu af lífinu á miðöldum, líkt og gert er víða
á dönskum söfnum um menningu fyrri tíma.
Það er einfaldlega grátlegt að ekkert sam-
bærilegt handritasafn skuli vera til á Islandi.
Andri Snær Magnason kom fram með ýmsar
skemmtilegar ábendingar um hvernig slíkt
safn gæti verið, en hann hefur tekið saman
hugmyndir fyrir Árnastofnun um miðlun þess
sem þar er.
Slíkt handritasafn gæti sýnt handrit,
stækkaðar myndir úr handritunum með skýr-
ingum um hugmyndaheim og áhrif og kort yf-
ir ferðir manna á söguöld og ritunartíma
sagnanna, svo fátt eitt sé nefnt. Hægt væri að
sýna hvernig skinn í handrit eru verkuð, leyfa
fólki að skrifa með fjöðurstaf á skinn og fleira
í þeim dúr, allt í þeim tilgangi að miðla ein-
hverju af þeim anda, sem umlukti sagnaritun-
ina. Andri Snær hefur einnig unnið að undir-
búningi geisladisks með rímnakveðskap og
öðru úr hljóðsafni Árnastofnunar, sem
Smekkleysa gefur út, og er hann væntanlegur
bráðlega. Af hljóðdæmum sem Andri Snær
brá upp fæst þar heillandi innsýn í heim sem
fæstir íslendingar vita einu sinni að er til.
Eins og Andri Snær hnykkti á í lokin þá
bjargaði Ámi Magnússon handritunum frá
glötun, en nú þarf að bjarga fornbókmenntun-
um frá söfnunum. Þær eiga ekki aðeins að
vera safngripir, heldur öðlast eitthvert líf.
Helgibragur arfsins er hindrun
Þetta er allt gott og blessað benti Preben
Meulengracht Sörensen, prófessor í Osló, á,
1
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. MAÍ1998