Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1998, Blaðsíða 7

i
Ljósm. Ágúst Guðmundsson.
VIÐ TJALDVATN í Veiðivötnum. Ambi var svo heillaður af Veiðivötnum að hann flutti þangað með kellu sinni og gróf innan hól, þar sem síðan varð bústaður þeirra.
Þau ætluðu sér að lifa af silungsveiði, en það gekk ekki betur en svo að langt leiddum af sulti var þeim bjargað til byggða.
Morgunblaðið/RAX.
VIÐ NESJAVELLI, útsýni úr lofti til vesturs. Þrjár útilegukonur úr Flóanum litu hýru auga til
Hengilssvæðisins og Heliisheiðar og lögðust þar út.
Eyrarbakka eða úr Grindavík.
Þriðja útilegukvendið úr Flóanum á afrétti
Ölfusinga og Grafningsmanna var Fjalla -
Margrét sem vegin var í Svínahrauni um
1810. Margrét þessi var bóndadóttir úr Fló-
anum eins og Jóra og var svo lýst að hún var
skapstór, illa lynt, áræðin, ófyrirleitin og til-
búin til hvers sem vera skyldi. Hún var mikil
vexti og sterk sem karl.
Einhverju sinni mislíkaði henni við fbður
sinn og lagðist þá út í Hagavíkurhraun sem er
milli bæja í Grafningi. Hafði hún sér til at-
vinnu það sem var hendi næst, kippti þvotti af
snúrum kvenna og stal silungi úr netum á
Þingvallavatni. Þegar bændur tóku það ráð að
bera árar heim úr bátum svo hún kæmist ekki
út á vatnið hefndi hún sín með því að hrinda
bátunum á flot svo að þá rak fyrir veðri og
vindum og sumir týndust.
Þegar líða tók á sumar settist hún að í
Henglinum og sauð þar mat sinn við hveri að
dæmi Fjalla - Eyvindar. Grafningsmenn
bundust loks samtökum að veita henni
heimsókn en Margrét frétti af ráðabruggi
þeirra og hljóp heim til sín og sat heima í Flóa
um veturinn.
Næsta vor lagðist hún enn út og nú á Hell-
isheiði. Var hún þar á slangri um sumarið og
stóð mörgum ógn af henni. Færu menn einir
eða fáir saman réðist hún á þá og rændi. í
þoku og dimmviðri fór hún að tjöldum ferða-
manna og hirti þar plögg. Hún var stórtæk og
átti til að kippa skreiðarböggum á bak sér og
hlaupa með þá burt.
Það urðu endalok Margrétar að seint þetta
seinna útilegusumar hennar fór Guðmundur
Bjarnason bóndi á Gljúfri í Ölfusi til grasa.
Karl þessi var talinn bæði stór og sterkur, en
með honum var unglingspiltur, lítilsigldur og
veikbyggður. Fór svo að Margrét réðist á
Guðmund en pilturinn hélt sig fjarri. Hafði
hún karl undir og sá hann sitt óvænna. Var
það fangaráð Guðmundar þar sem flagðið
gein yfir honum að hann „dregur hana að sér
og bítur á háls henni fyrir neðan hökuna, allt
það er tennur tóku. Vildi hún þá sem skjótast
losna úr slíkum faðmlögum, en þess var eng-
inn kostur. Lagði Guðmundur fast að hálsi
hennar, og létti eigi fýrr en hann hafði bitið í
sundur í henni barkann, og varð það hennar
bani.“
Engum sagði Guðmundur frá þessum við-
skiptum sínum við Margréti og þó svo enda-
lok hennai- yrðu brátt kunn urðu engin eftir-
mál af vígi þessu. Bein hennar fundust á síð-
ari hluta 19. aldar sunnarlega í Svínahrauni
en engin gangskör var gerð að því að koma
þeim i kirkjugarð.
Sögur þessara þriggja Flóastelpna eru ein-
stakar. Sagnir af ltvenfólki sem lagðist á fjöll
eru eðlilega ekki margar og má heita furðuleg
tilviljun að þrjár konur úr sama byggðarlagi
leggist út og velji allar sama fjalllendið til úti-
legunnar.
Reyndar eru þetta allt munnmælasögur og
nokkur vafi leikur á uppruna bæði Elínar,
sem er annaðhvort af Eyrarbakka eða úr
Grindavík og Jóru sem ein heimild segir hafa
verið úr Helliskoti (Elliðakoti) við Reykjavík.
Það er auðvitað möguleiki að í frásagnag-
leði og fásinni baðstofulífsins hafi sögurnar
um Fjalla Margréti og Elínu orðið til vegna
áhrifa frá Jórusögunum. Það er vissulega
sennilegri kenning heldur en að eitthvað í
lítilmótlegu landslagi Flóans verki með þess-
um hætti á kvenfólk að það vilji leggjast á
fjöll til ránskapar. En það sem mælir móti því
að þessar sögur séu hreinn uppspuni er
nálcvæmni sagnanna af bæði Fjalla Margréti
og Elínu Skinnhúfu.
Hér er aðeins birtur úrdráttur úr þeim en
báðar eru þær í þjóðsagnabókum Guðna Jóns-
sonar magisters. Banamaður Fjalla -
Margrétar, Guðmundur á Gljúfri er maður
sem við getum staðsett í manntölum og
kirkjubókum þess tíma. Aftur á móti eru kon-
urnar sjálfar báðar týndar okkur enda vantar
okkur föðurnöfn þeirra og þær heita báðar al-
gengum nöfnum þannig að það gæti orðið
erfitt að finna þær í brotakenndum heimildum
ættfræðinnar. Ekki hjálpar þar til að andlát
þeirra hafa væntanlega aldrei verið skráð í
opinberar bækur.
Útlagar eða „fjall-vitlaust“ fólk Saga þess-
ai-a útilegumanna sem hér hefur verið sagt frá
eru einkum athyglisverðar fyrir það að engar
nauðir ráku fólk þetta á fjöll heldur miklu
fremur ævintýraþrá og sérviska. í dag væri
vitaskuld reynt að koma konum á borð við
Fjalla - Margréti og Elínu Skinnhúfu í læknis-
hendur en það er vafamál með Jóru sem sann-
anlega breyttist í tröll við þau hamskipti sem
urðu á henni eftir hestaatið. Slíkar stökk-
breytingar á mannlegu eðli eru tæpast viður-
kenndar í dag en hétu áður að fara hamfórum.
En lítum aðeins á útileguhjónin úr Mýrdal
og á Landi. Aðstæður Amba og Guðlaugar
þannig að þau fara frá jörð sinni í Landsveit-
inni en þegar þau koma aftur fá þau hana til
ábúðar að nýju eftir hálfsársveru á fjöllum.
Það er því ekkert sem beinlínis rekrn- þau úr
byggð, ekki einu sinni jarðnæðisskortur og
tæplega fátækt því þau hafa á þessum tíma
komið börnum sínum til manns og eiga rólegri
ellidaga framundan.
Þau eru sögð sérsinna og Guðmundur
Arnason í Múla sem skráði sögu Amba segir í
niðurlagi þáttar síns: „Arnbjörn var frumleg-
ur um margt og skeytti smátt um að fylgja
háttum annarra manna. Það var því líkast á
stundum, að hann væri langt aftan úr fornöld
og þó brautryðjandi nýs tíma... Það leit oft
svo út, að hann væri að leita að nýjum
viðfangsefnum. Þau voru ekki á hverju strái
um hans daga, og útþrá umkomulítilla
fátæklinga varð tæplega svalað annars staðar
en í óbyggð eða á öræfum.“
Sagan af Einari og Sigríði í Holti er óljósari
enda gerist hún hálfri öld fyrr og margt er
þar með þjóðsagnablæ, svosem leit Einars að
útilegumönnum, svöðusár á baki eftir öxi og
miði í Einhymingshelli. En það er ósennilegt
að þau hjón hafi raunverulega flúið byggðina
vegna sakamála eða ofsókna. Slíku hefði
þjóðsagan ekki gleymt. Miklu sennilegra er
að rétt sé hér með farið að Einar og Sigríður
hafi verið sérsinna fólk sem lagði trúnað á
sögur sinnar tíðar um sældarlíf útilegumanna
á fjöllum og viljað leita þeirra.
Annað sem einkennir sögu allra þessara
útilegumanna nema Jóru er að íslensk
náttúra verður þeim ofjarl. Fjalla - Margrét
sér reyndar við slíkum smámunum með því að
fara bara heim þegar haustar. Hin leita á náð-
ir byggðamanna nema Elín sem verður úti í
hausthreti daginn sem hún stefnir á fjöll.
Við teljum næsta víst að Eyvindur og Halla
þi-aukuðu af nokkra vetur á miðhálendinu þó
vafamál sé að þeir hafi verið mjög margir.
Þau eru að því leytinu til einstök meðal þeirra
útilegumanna sem sæmilega sennilegar sögur
fara af.
Enn þann dag í dag togar hálendið fólk til
sín og stundum heyrum við talað um „fjall-
vitlaust" fólk sem leggur líf og limi í hættu til
að njóta töfra íslenskra öræfa. Arnbi,
Guðlaug, Einar, Sigríður og Jórurnar þrjár
úr Flóanum hafa verið fólk þessarar gerðar
og vafalaust eru það afkomendur þessa fólks
sem nú geysa um jökulbreiður á snjósleðum,
fara í jeppaferðir um hávetur og ganga
Laugaveginn á fögrum sumardegi.
Höfundurinn er ritstjóri Sunnlensko fréttablaðsins á
Seliossi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 16. MAÍ 1998 7