Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1998, Blaðsíða 8

TÓNLISTARHÚSIÐ við Reykjavíkurhöfn. Guðmundur Jónsson arkitekt sem hlutskarpastur varð þegar samkeppnin fór fram um húsið - þá rniðað við staðsetningu í Laugardalnum - hefur lag-
að teikningu sína að umhverfi hafnarbakkans eins og hér sést.
TÓNLISTARHÚS í REYKJAVÍK
- STAÐARVAL
OPINBERRA
BYGGINGA
EFTIR PÉTUR H, ÁRMANNSSON
Alls tóku 75 norrænar teiknistofur þátt í samkeppni um
tónlistarhús í Reykjavík en tillaga Guðmundar Jónsson-
ar var valin og þótti hafa yfirburði. Þá var miðað við
Laugardalinn en Guðmundur hefur sýnt fram á að
auðvelt er að laga húsið að aðstæóum við Reykjavík-
urhöfn ef sá staður verður fyrir valinu. Það væri van-
virða við vinningshafann í einu norrænu bygginga-
samkeppninni hér á landi ef reynt yrði eftir krókaleið-
um að ganga framhjá honum.
EITT AF einkennum skipulags-
sögu Reykjavíkur er hið undar-
lega stefnuleysi sem frá fyrstu tíð
virðist hafa einkennt ákvarðanir
um staðarval opinberra bygginga.
Dæmi um þetta má rekja allt aft-
ur til ársins 1879, er F. Meldahl,
danska húsameistaranum sem
teiknaði Alþingishúsið, tókst á síðustu stundu
að afstýra því að húsið risi í bröttum hliðar-
halla norðanvert við núverandi Bankastræti.
Búið var að grafa grunn og byrjað að hlaða
undirstöður þegar fyrirmæli Meldahls bárust.
Var heppilegri lóð fundin við hlið Dómkirkj-
unnar við Austurvöll. Ekki tókst þó betur til
en svo að Alþingishúsið var byggt fast upp við
götulínu Kirkjustrætis en ekki innar á lóðinni
sem var ætlun húsameistarans. Allar götur
síðan hefur aðkoma að dómkirkju landsins leg-
ið um ólögulegt húsasund.
Er stjórnsýsla landsins fluttist til Reykja-
víkur árið 1904 lá fyrir að ekki var svigrúm
fyrir nýjar opinberrar byggingar verðandi
höfuðstaðar í þéttbyggðri miðbæjarkvosinni. I
tengslun við byggingu Safnahússins á árunum
1906-8 var gerð tillaga að þyrpingu opinberra
bygginga á Amarhóii, þar sem gert var ráð
fyrir ráðherrabústað, háskólabyggingu og
landsspítala. Áður en til þeirra framkvæmda
kom hófst undirbúningur að fyrsta heildar-
skipulagi Reykjavíkur. Liður í þeirri áætlun
var hugmynd Guðjóns Samúelssonar húsa-
meistara ríkisins frá 1924 um „háborg“ helstu
menningarbygginga landsins við torg efst á
Skólavörðuhæð. I sögulegu ljósi var tillagan
skynsamleg og raunhæf miðað við forsendur
þess tíma en víðsýni og áræði skorti til að
fylgja henni eftir.
Um 1930 urðu miklar deilur um staðsetn-
ingu væntanlegs þjóðleikhúss við Hverfisgötu.
Höfundur þess, Guðjón Samúelsson, var ósátt-
ur við staðarvalið enda sá hann framhlið húss-
ins fyrir sér við enda torgs eða breiðgötu.
Sjónarmið fagmannsins dugðu þó skammt þar
sem lóðin við Hverfisgötu fékkst án endur-
gjalds. Fyrir vikið varð þjóðleikhúsið aldrei sú
bæjarprýði sem til stóð og úr því verður seint
hægt að bæta. Löngu síðar biðu hliðstæð örlög
annarrar ágætrar leikhússbyggingar, sem
kúrir nú, aðþrengd af ósamstæðu kraðaki
verslunarhúsa, á þeim stað sem átti að verða
nýr miðbær Reykjavíkur.
Pað er hægur vandi að líta um öxl og benda
á hvað betur hefði mátt gera í verkum fyrri
kynslóða. Mistök fortíðar geta líka verið nokk-
urs virði ef þau reynast eftirkomendum víti til
varnaðar. Illu heilli hafa ýmis sjónarmið sem
fram hafa verið sett í opinberri umræðu um
staðarval og hönnun væntanlegs tónlistarhúss
í Reykjavík á síðustu misserum vakið grun um
að íslendingar ætli lítið að Iæra af fyrri mis-
tökum í staðarvali opinberra bygginga og að
framsýni í þeim efnum sé síst meiri nú en við
upphaf heimskreppunnar.
í löndum þar sem skipulag borga byggist á
traustri hefð hefur lengi tíðkast að tengja
staðarval opinberra bygginga við langtíma-
markmið í skipulagi. í einstaka tilvikum hefur
ákvörðun um staðarval helstu bygginga legið
fyrir áður en önnur byggð tók að rísa. Sú var
t.d. raunin með höfuðborgir Bandaríkjanna og
Ástralíu. í ýmsum borgum Evrópu á 19. öld
gegndi staðarval menningarhúsa lykilhlut-
verki í endurskipulagningu og endurnýjun
eldri miðborga. Má þar nefna Parísaróperuna
og safna-, óperu- og leikhúsbyggingar við
Ringstrasse í Vínarborg. Á seinni árum hafa
skipulagsyfirvöld í mörgum borgum nýtt sér
fjárfestingu í slíkum byggingum í því skyni að
ná fram langtímamarkmiðum í skipulagi. Á
sínum tíma var Pompidou-listamiðstöðinni
gagngert valinn staður í hluta miðborgar
Parísar sem átti undir högg að sækja, með
þeim árangri að hverfið næst miðstöðinni er
nú orðið eitt hið eftirsóttasta í borginni. Hlið-
stæð rök lágu að baki ákvörðun yfirvalda
sömu borgar um staðarval nýs óperuhúss við
Bastillutorg og þjóðarbókhlöðu á bökkum
Signu. Nýjasta dæmið um framsýna stefnu-
mörkun af þessu tagi er ákvörðun Guggen-
heim stofnunarinnar að reisa nýtt listasafn sitt
í Bilbao á Spáni, afskekkri iðnaðarborg sem
um langt skeið hefur átt undir högg að sækja.
í samanburði við ýmsar aðrar höfuðborgir
geldur Reykjavík þess að hafa ekki verið
skipulögð sem slík í upphafi. Við bætist að
lengi hafa skoðanir verið skiptar um hvar og
hvers eðlis þungamiðja borgarinnar ætti að
vera. I seinni tíð hefur reynst erfitt að finna
svigrúm fyrir nýjar byggingar í eða við gamla
miðbæinn. Til marks um það eru deilur sem
orðið hafa um nýbyggingar á lóð Alþingis, ráð-
húsið og hús Hæstaréttar. Skortur stefnu-
mörkun til lengri tíma veldur því að bregðast
hefur þurft við hverju máli þegar það hefur
komið upp.
Þegar Samtök um byggingu tónlistarhúss
hófu leit að stað fyrir húsið í tengslum við und-
irbúning samkeppni árið 1985 reyndist ekki
unnt að finna hentuga lóð í nálægð við gamla
miðbæinn. Greinarhöfundur ritaði ásamt öðr-
um gi'ein um líkt leyti þar sem bent var á
svæðið við Ingólfsgarð á austurbakka hafnar-
innar sem heppilegan valkost. Hugmyndin var
talin óraunhæf þar skipafélagið Hafskip var
með svæðið á leigu til nokkurra ára og ekki
þótti hættandi á að tefja framgöngu málsins
svo lengi. Síðan eru liðin þrettán ár. Eftir að
ýmsir kostir höfðu verið kannaðir varð úr að
velja tónlistarhúsi stað í Laugardalnum aust-
anverðum. Lagði Reykjavíkurborg til lóðina
endurgjaldslaust.
Það er til marks um metnað samtakanna og
mikilvægi verkefnisins í þeirra huga að ákveð-
ið var að efna til norrænnar samkeppni arki-
tekta um hönnun hússins, hinnar einu sem
haldin hefur verið um einstaka byggingu hér á
landi. Einn virtasti arkitekt Finna, Kristian
Gullichsen, var valinn til setu í dómnefnd. Alls
bárust 75 tillögur í keppnina, m.a. frá þekkt-
um norrænum teiknistofum. það voru því
óvænt og ánægjuleg tíðindi þegar í ljós kom að
höfundur vinningstillögunnar var ungur ís-
lenskur arkitekt, Guðmundur Jónsson, búsett-
ur í Osló. I samdóma úrskurði dómnefndar var
tillagan talin hafa augljósa yfirburði umfram
aðrar fyrir skýrleik hugmyndar og fagmann-
lega úrvinnslu.
Að þeirri niðurstöðu fenginni var samið við
Guðmund Jónsson um áframhaldandi hönnun
hússins. Fram komu óskir um breytingar á
sölum vegna óperuflutnings og með tilliti til
ráðstefnuhalds. Tókst höfundi hússins að leysa
úr báðum atriðum með þeim hætti að sátt varð
um niðurstöðuna. Áfram var unnið að hönnun
en brátt kom að því að sjóðir þrutu þar sem
fjármögnun verkefnisins gekk hægar en vonir
stóðu til. Ýmsir vildu kenna því um að óráðlegt
hefði verið að velja tónlistarhúsi stað svo fjarri
miðbæ. Haustið 1992 fólu samtökin Guðmundi
Jónssyni að athuga kosti á staðsetningu tón-
listarhúss og ráðstefnumiðstöðvar við Reykja-
víkurhöfn. Skilaði hann alls 8 valkostum á út-
færslu er byggðust á líkri tilhögun byggingar
og í Laugardalnum, með fyrirvara um nauð-
synlega aðlögun að breyttum aðstæðum.
Sú staðreynd að ekki lá fyrir mótuð framtíð-
arsýn um uppbyggingu menningarstofnana og
vægi þeirra í höfuðborginni á þeim tíma sem
hugmyndin um byggingu tónlistarhúss kom
fram er án efa búin að verða framgangi máls-
ins til mikils tjóns. Nefnd á vegum mennta-
málaráðherra hefur að undanförnu kannað
rekstrargi-undvöll tónlistar- og ráðstefnuhúss
og er líklegt að niðurstaða hennar muni vegi
þungt í lokaákvörðun. Eðli málsins samkvæmt
hefur nefndin lagt áherslu á rekstrarlegan
þátt málsins, enda ekki verkefni hennar að
móta framtíðarsýn í skipulagsmálum Reykja-
víkur. Engu að síður er ljóst að þetta tvennt
verður að fara saman i endanlegri ákvörðun
um staðarval þar sem bygging tónlistarhúss
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. MAÍ1998