Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1998, Síða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1998, Síða 12
 I § jjjj§ ' aaSBK^jS8^j»waaa-5 NORÐAUSTAN við Kerlingarfjöll. Morgunblaðið/RAX ÞEGAR LANDIÐ FÆR MAL EFTIR ÓLÖFU GUÐNÝJU VALDIMARSDÓTTUR var ekki aðeins hunsun. Hún var afdráttar- laus útskúfun og útilokun. Talsmenn þessara nýju afla trúðu á dialektiska, vísindalega efn- ishyggju. Nútímalist var í þeirra munni gæða- stimpill. Peir sem ekki áttu samleið með þess- um nýju herrum lentu í illum veðrum, urðu minnihlutahópur. Þeir voru settir hjá og þeir voru beittir þagnarlygi. Skiptir engu máli hversu góðir listamenn þeir annars voru eins og dæmin um Einar Jónsson myndhöggvara, Finn Jónsson, Gunnlaug Blöndal og fleiri sanna. Það er mikill misskilningur ef einhver íheldur að hin nýju öfl hafi verið séríslenskt fyrirbæri. Allir hughyggjumenn í röðum skálda og listamanna, sem ekki vildu versla með hin fomu gildi trúar og listar, urðu utan- garðsmenn, ekki aðeins á Norðurlöndum heldur svo að segja um allan heim. Þetta er hinn einfaldi kjami sögu sem stundum varð svo undarlega flókin að hún minnti helst á leikhús fáránleikans. En ekki er rúm fyrir þá sögu hér. Þau öfl sem tóku svo til öll völd í menning- armálum í lok heimsstyijaldarinnar studdust að vemlegu leyti við efiúshyggju og marx- isma. Og þau vora fjandsamleg sjónarmiðum hughyggjunnar. Talsmenn hughyggjunnar vom gjörsigraðir um sinn. Borgaraleg öfl, ekki síður á Islandi en víða annars staðar, gengu í bandalag við hina nýju herra í menn- ingarmálum, ýmist af hagsmunaástæðum eða vegna eðlislægs sljóleika. Hughyggjumenn á Islandi skildu yfirleitt ekki á fimmta áratugn- um hvers vegna snillingar á borð við Einar Jónsson myndhöggvara vom lítils virtir og beittir þagnarlygi... Kjami hughyggju hefur frá upphafi verið sá sami: Guð er til. Þessar forsendur era svo stórar að öll önnur afstaða verður að taka mið af þeim. Listamenn sem aðhylltust sjón- armið hughyggjunnar trúðu því almennt að /það væri guðlegur lyami í hverjum einstak- lingi sem gerir hann dýrmætan. Þeir trúðu á framhaldslíf. Þeir trúðu því að maðurinn væri eilífðarvera. Þeir trúðu því að maðurinn hefði ekki aðeins tilgang heldur hinn mesta hugs- anlega tilgang eins og raunar allt líf. Þeir trúðu því að tilveran væri andiegs eðlis, að kjami alheimnsins og alls sem er sé andlegur veruleiki. Þeir trúðu því að tími og rúm og allt annað væri sköpun þessa andlega vera- leika sem er grandvöllurinn. Hvert einasta þessara atriða er heimska í augum marxista. Og í augum þeirra var þetta refsiverð heimska. Þeir sögðu hana skaðlega samfélag- inu. Það voru víða um heim ekki tii svo grimmúðlegar refsingar að þær væra ekki réttlætanlegar gegn mönnum sem höfðu því- lík sjónarmið. Nú þykjast margir sjá að sjónarmið marx- ista hafi aðeins skapað eina af verstu eyði- mörkunum í andlegu lífi mannkynsins. Eigi að síður urðu hughyggjumenn undir í barátt- unni við marxismann á sama hátt og þeir urðu undir í baráttunni við nasismann og lífsskoð- un miðaldanna. Oft kom þessi hugmynda- fræðilega barátta vel unnu listaverld allt of lítið við. Það má enginn skilja orð mín svo að . tapaðar orrustur hughyggjumanna hafi tákn- að tapað stríð og uppgjöf. Hughyggjan hefur gefið heiminum þá menningu sem hann hefur eignast síðastliðin 2500 ár. Marxisminn, nas- isminn og miðaldamyrkrið hafa hinsvegar fyrst og fremst skilið eftir sig menningarlegar eyður... List verður að vera varanleg og öðlast sammannlegt gildi milli kynslóða og þjóða. Annars verður hún aðeins ný bóla sem springur og hverfur út í eilífan bláinn. Lista- stefnur era eins og öldur sem rísa og hníga. Baráttumönnum fyrir slíkum tímabundnum stefnum hleypur eðlilega oft kapp í kinn í hita leiksins. Þeim hættir því til að falia í gryfju þröngsýninngar. Þeir velja sér ákveðna forskrift sem útilokar aðra list en þeirra eigin... Hið 70 ára tímabil marxismans er vonandi á enda þó að lengi megi sjá skin af slokknaðri stjömu. Það er eins og eitthvað hafi dáið í manninum á þessu tímabili, eitthvað sem kalla mætti mennsku. En við sem aðhyllumst hughyggju trúum á endurreisn og upprisu. Við vonum að óveðrinu hafi slotað. Við vonum að gildi mannúðarstefnunnar verði aftur virt og í hávegum höfð. Villa sem menn skilja er ekki lengur villa. Hún er horfin. Þeir sem neita að sjá og heyra era dæmdir til að endur- i taka áfram villur sínar. Menn verða að gera upp fortíð sína. En enginn skyldi gleyma því að það besta sem maðurinn gerir sjálfum sér er að fyrirgefa." Tvö röng ártöl við myndir hef ég verið beð- inn um að leiðrétta. Það fyrra er að málverk Péturs Friðriks, Hafnarfjörður á bls 212, er málað 1984, en ekki 1968 eins og stendur í bókinni. Það síðara er að málverk Sveins Bjömssonar, Sigla himinfley, á bls 295 er frá 1968 en í bókinni stendur 1990. GÍSLI SIGURÐSSON FRAMTÍÐ íslenskrar náttúra hefur verið í brennidepli undanfarið. íslenska þjóðin stendur á krossgötum. Á næstu mánuð- um og áram verður hún að gera upp við sig hvaða stefna verður tekin í atvinnumálum og vemdun náttúra landsins. Ríkjandi at- vinnustefna felur í sér stórar framkvæmdir sem ógna náttúra landsins. Gerðar hafa verið áætianir um virkjunarframkvæmdir og stór- iðjuver. í skýrslu iðnaðarráðherra era þessar áætlanir tíundaðar og gegn þeim má náttúra landsins sín lítils. Talsmenn náttúrannar geta ekki lagt veraldlegt verðmætamat á hana og sýnt fram á hagræn gildi byggð á útreikning- um í krónum og aurum nema að litlu leyti en þurfa að beita fyrir sig tilfinningalegum rök- um. Þau rök verða afskaplega veikburða í augum þeirra sem ekki skilja gildismat feg- urðar og þess að fá að vera úti í náttúrunni til þess eins að horfa, njóta og auðga andann. Vissulega þarf að efla atvinnuvegi en mikil- vægt er að skoða fleiri kosti en orkufrekan iðnað og stóriðju. Það er eðlilegt að lands- byggðarfólkið taki fagnandi hverri þeirri til- lögu frá ráðamönnum sem leyst gæti atvinnu- vandann og stöðvað fólksflóttann. En er t.d. víst að Austfirðingar væra almennt fylgjandi því að álver yrði reist á Reyðarfirði með þeim náttúraspjöllum sem það hefur í för með sér hefðu þeir um aðra kosti að velja? Það má benda á að þeir sem áhuga hafa á að reisa þar álver töldu fólksfæð helstu rök gegn því. Er þessi fjárfesting þá ekki ofvaxin byggðarlag- inu? Framundan era kosningar til Alþingis ís- lendinga. Víst er að umhverfismál era eitt af þeim málefnum sem tekist verður á um í kosningabaráttunni. Þar verða spumingar um hvort við eigum að fóma dýrmætum nátt- úraperlum og hvort við eram tilbúin til að fóma þeim fyrir sjónarmið um skjótan augna- blikságóða áleitnar. Eyðilögð náttúra verður ekki endurheimt en álver getur gengið úr sér og úrelst Ef útlendir fjárfestar komast að því að álver á íslandi er óarðbær fjárfesting er ólíklegt að slíkri fjárfestingu verði haldið úti. Hvar standa íslendingar þá? íslenskir ráða- menn ættu að horfa um öxl til að minna sig á og læra af reynslunni. Ýmsar stórar fram- kvæmdir hafa átt að bjarga byggðum landsins á liðnum áram. Síðast vora það loðdýrarækt og fiskeldi. Víða um land standa minnismerki um óarðbærar fjárfestingar sem óhætt er að fullyrða að hafi valdið meiri skaða fyrir byggðir landsins en leyst vanda þeirra. Fjár- festingar sem hafa verið ofvaxnar smáum byggðarlögum á íslandi en átt að leysa á einu bretti allan vanda þeirra. Nú eiga orkufrekur iðnaður og stóriðja að leysa þennan vanda. Eitt álver gefur um 500 störf að sögn ráða- manna. í hefðbundnu íslensku sjávarþorpi búa 300-500 íbúar. Er víst að allir íbúar í heilu þorpi hafi áhuga á að vinna í sama stór- iðjuverinu? Ef ekki, hver á þá að fylla í skarð- ið? Á að flytja íbúa landsins milli landshluta til að fylla í þessi störf? Eða á kannski að flytja inn ódýrt vinnuafl eins og nú virðist t.d. vera að gerast við lagningu Búrfellslínu? Hvað ef starfsemin leggst niður? Mun stór- iðjustefnan skila íslandi til framtíðarinnar í anda sjálfbærrar þróunar? Era stjómmála- menn Islands tilbúnir að taka svona stórar og afdrifaríkar ákvarðanir fyrir afkomendur sína? Og er það þetta sem íslendingar vilja? Þessu munu stjómmálamenn meðal annars verða að svara í komandi alþingiskosningum. Þar verður kosið um framtíðarstefnu og ímynd íslands og íslendinga. En landið okkar sem málið snýst um horfir þögult á meðan það gengur kaupum og sölum milli hæstbjóðenda. Jóhannes úr Kötlum gaf landinu mál í ljóði sínu: „Þegar landið fær mál“. Þótt þetta Ijóð hafi verið samið af öðra tilefni á það sannarlega erindi við okkur ís- lendinga í dag og með þá ósk í brjósti að þjóð- in beri gæfu til að varðveita menningarverð- mæti sem felast í náttúra landsins og viðhalda þeirri hreinu ímynd sem ísland hefur enn í dag er íslendingum hér færður hluti úr ljóð- inu. Höfundur er formaður Nóttúruvemdarráðs. JOHANNES UR KOTLUM ÞEGAR LANDIÐ FÆR MÁL Og ég sat uppi í hlíð og ég sá út á haf, og mín sál var á krossgötum stödd. Fyrirframan miglá allt, sem lífíð mérgaf, og mitt land varð ein hvíslandi rödd, og það spurði mig lágt: Heyrðu, sonur minn sæll! Ertu samur í ósk þinni og dáð? Ertu herra þíns lífs eða hégómans þræll? Ertu hetja af sannleikans náð? Pannig spurði mitt land - og það lék eins og bros um þess ljóðrænu sóleyjarvör. En ég grúfði mig inn í þess glitofna flos, og þar grét ég mín erfíðu svör, - þau hin erfíðu svör um mín svik við þann draum, sem er samrunninn fegurð míns lands, þau hin erfíðu svör um hinn sefjandi glaum, er stakk svefnþorni hugsjónir manns. Sá, sem koma skal næst, verður þú, einmitt þú, - það ert þú, sem ég fel nú minn hag, því hin langþráða stund hefurnú, einmitt nú, óðum nálgazt og kemur í dag. Stundin kemur í dag og til drengskapar knýr, þar til djörfungin sigrar þitt hik. Þú ert maður of stór, þú ert maður of dýr, til að minnka við afslátt og svik! Og nú flyt ég til þín þessi aIvöruorð, sem mitt ættarland hvíslaði að mér. Ekki einungis mig bindur ósk þess við borð, - lífíð allt krefst hins sama af þér. Hvað er ég? Hvað ert þú? Hvað er hún? Hvað er hann? Sama hönd, sama önd, sama blóð! - Að slá skjaldborg um réttlætið, maður við mann, það er menningin, íslenzka þjóð! Úr Ijóðabók Jóhannesar, Hart er í lieirni, sem út kom 1939. 12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 14. NÓVEMBER 1998

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.