Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1998, Síða 14

LOGBERG
TÝNDIST - EN
HVAR VAR ÞAÐ?
EFTIR STEINDÓR ÓLAFSSON
Um 15-20 m frá brekkufætinum virðist móta fyrir upp-
hækkuðum ferhyrndum palli fyrir framan þingbrekkuna
og vísa hliðar hans rétt til allra höfuðátta. Suðvesturhorn
þessarar upphækkunar er um 20 m frá Lögbergi. Er | þessi
upphækkun leifar af | þeim palli sem þingmenn sátu á?
Ljósmyndir. Greinarhöf.
ÞINGVELLIR, Öxará og Þingvallabærinn. Við brekkurótina við miðpunkt myndarinnar telur
greinarhöfundurinn að Lögberg hafi verið.
ÞAÐ er næsta ótrúlegt um íslend-
inga, sem haldið hafa hverju
smæsta ömefni sínu til haga, að
þeir skyldu næst týna sjálfu Lög-
bergi á Þingvöllum." Svo segir
Bjöm Th. Björnsson í bók sinni
Þingvellir (1984:15). Margar til-
gátur og kenningar em til um
staðsetningu Lögbergs og engin vissa er um
hvar það er. Það tímabil sem ég mun fjalla um
„ er svo nefnd þjóðveldisöld, þ.e. frá því um 930
til um 1260. Eg tel mig hafa fundið Lögberg á
Þingvöllum. Það er við brekkufótinn fyrir neð-
an nýlega byggða göngubrú og áhorfenda-
stúku í þingbrekkunni á Þingvöllum, norðan í
búðatóftum og um það bil 15 metra fyrir sunn-
an tóftimar af gamla þinghúsinu. Sér þar
móta fyrir leifum af upphlöðnum palli. Þennan
pall tel ég vera Lögberg.
Leikarakenningin
• Það var fyrir nokkmm ámm að ég heyrði
fyrst um „leikarakenninguna“ eða hugmynd
Jóns Ásgeirssonar o.fl. um að þingið, þ.e. Lög-
rétta, hefði verið í Almannagjá. Fram til þess
hafði ég aldrei leitt hugann að því að Lögrétta
og Lögberg væra ekki á réttum stað. I góðri
trú taldi ég Lögberg vera, þar sem stendur
grafið í stein ofarlega í þingbrekkunni Lög-
berg. I starfi mínu sem leiðsögumaður kem ég
oft til Þingvalla og í hvert sinn verður mér
hugsað til „leikarakenningarinnar". Leikara-
kenningin er að þingið þyrfti umgjörð eða
„leiktjöld", og að vestari gjáveggurinn í Al-
mannagjá væri „leiktjald" þingsins á bak við
þingmennina og að gjáveggurinn kastaði
hljóðinu til áheyrenda. Því meir sem ég hef
lært um lifnaðarhætti þess fólks sem var uppi
á tímum landnáms Islands, hef ég lært að
meta snilli, gáfur og þroska þess samfélags.
Ég er sannfærður um að Lögrétta og Lögberg
hafi verið þar sem mest skynsemi segði til um,
þ.e. þar sem sæist og heyrðist best í þing-
mönnunum. Höfum í huga að landnámsmenn-
imir vom á margan hátt fremri samtíma-
mönnum sínum, t.d. notuðu þeir fyrstir allra
kjöl á skip og smíðuðu seglskip sem gátu plan-
að á vatni. Þetta var og er undur í þróunar-
sögu skipasmíða. Landnámsmennimir gátu að
vissu leytf vitað hvar þeir vora staddir úti á
reginhafi, ef þeir sáu himintunglin. Þeir fóm
reglulega í bað, sem verið hefur mælikvarði á
menningarstig hvers tíma og samfélaga. Þeir
smíðuðu skartgripi sem okkur nútímamönnum
hefur rejmst erfitt að skýra hvemig þeir
gerðu. Lög og reglur samfélagsins vora ein-
stakleg vel gerð og þróuð og viss lög frá þess-
um tíma era enn í góðu gildi og á vissum svið-
um var siðferðiskennd laganna á hærra plani
en nú er.
Þinghald í Almannagjá
Þinghald í Almannagjá getur ekki staðist,
vegna þess að gjáin er of þröng. Heimildir
segja frá því að þingmenn hafi setið í hring,
eða í ferhyming með jöfnum hliðum. Björn
Th. Bjömsson telur þá hafa setið í hring og
Lögréttuhringurinn hafi verið um 18-20 m í
þvermál. Auk þess þurfti að vera rými fyrir 8
vébandshringi umhverfis Lögréttu. Ef áætlað
bil á milli vébandshringjanna hefur verið um 1
m, þá hefur þurft svæði sem er 36 m í þvermál
eða um 1.000 fm. Vébönd vora til þess að
tryggja öryggi þeirra sem sátu í Lögréttu.
Hugsum okkur að þingheimur, um 147 manns,
hafi þrengt sér í Almannagjá. Þá eru til lítils
véböndin, þar sem vestari brún Almannagjár
gnæfir yfir þingheim og er tilvalinn staður til
að varpa grjóti á þá sem sátu í Lögréttu og
erfitt hefur verið að hafa þingið í griðum. Að
lokum má geta þess að ég veit ekki um nor-
rænt þing, sem haldið hefur verið í hliðstæðri
gjá við Almannagjá. Hinsvegar er það for-
senda fyrir þinghaldi að þingbrekka sé á
staðnum. Almannagjá endurvarpar ekki hljóði
vegna þess að bergið er svo sprangið og hrjúft
að það drepur allt hljóð. Samkvæmt framan-
rituðu tel ég engar líkur á að Lögrétta hafi
verið haldin í Almannagjá.
Forsendur lýðræðis era þær að almenning-
ur eigi þess kost að fylgjast með þeim málum
og dómum sem era til umfjöllunar á þinginu. I
öllum lýðræðisríkjum era áhorfendapallar í
þing- og dómssölum fyrir almenning. í dag sjá
fjölmiðlar að mestu um upplýsingamiðlun frá
þing- og dómssölum. Þingbrekka við þingstaði
gegndi sama hlutverki og þingpallar í dag. Al-
menningur sat eða stóð í þingbrekkunni og
hafði yfirsýn yfir þingið og gat heyrt í þing-
mönnunum. Þingbrekka ein og sér var ekki
nóg til að halda þing, þvi það þurfti líka sléttan
völl fyrir framan þingbrekkuna, um 1.000 fm.
Þessar forsendur eru á Þingvöllum sbr. þing-
brekkuna og völlinn fyrir framan.
Leikhús Forn-Grikkja
Þegar leikhús Forn-Grikkja era skoðuð, þá
era þau þannig hönnuð að leikendur era neðst
á hringlaga palli, en áhorfendur sitja eða
standa á stöllum í hringlaga brekku, sem um-
lykur hringpall leikenda. Áhorfendur bæði sjá
og heyra vel í leikendum, sem er auðvitað
nauðsynlegt á leiksýningum.
Ég tel að sömu forsendur hafi verið fyrir
þingbrekku og íyrir áhorfendapöllum hinna
grísku leikhúsa, þ.e. að það heyrist betur í þeim
sem tala og standa fyrir neðan brekku en þeim
sem standa ofar. Um mitt sumar 1991 gerði ég
ásamt fleiram yettvangsrannsókn á Þingvöllum
í þingbrekkunni, þar sem „Lögbergs“-steinninn
er. Eg vildi kanna hvort heyrðist betur í þeim
sem tala og standa fyrir neðan brekkuna en í
þeim sem standa ofar. Fyrst tók samferðafólk
mitt sér stöðu neðst í þingbrekkunni, en ég þar
sem Lögbergs-steinninn er ofarlega í
EFST á eystri barmi Almannagjár stendur
flaggstöng og landsmönnum hefur verið
kennt að þar hafi Lögberg verið.
brekkunni. Við töluðum aðallega um hljóm-
burðinn og rétt er að taka fram að veður var
stillt en þó ekld alveg logn. Síðan var skipt um
stað, ég fór niður, en þau fluttu sig upp að
„Lögbergs-steininum". Samdóma álit okkar var
að betur heyrðist í þeim sem stóðu neðst í
brekkunni en þeim sem ofar stóðu.
í þessari vettvangsrannsókh’ tók ég eftir
leifum af steinum sem mynda hring og standa
svolítið hærra í landinu. Ég sannfærðist um að
þetta væri hið rétta „Lögberg".
LögréHa á brún Almannagjár
Jón Ólafsson úr Grannavík (1705-1779)
taldi að „Lögrétta" væri á eystri gjábarminum
um 5 faðma fyrir norðan Snorrabúð. Þar sést í
leifar af hring, en hálfur hringurinn er talinn
hafa fallið í gjána í vestur. Sigurður Vigfússon
fyrrverandi þjóðminjavörður gróf í hálfhring
þennan um 1880 og staðfesti, að þarna hafi
verið hlaðið og gerður hringur. Hvorki frá-
sögn Jóns Ólafssonar úr Grunnavík né upp-
gröftur Sigurðar Vigfússonar sanna eða af-
sanna að Lögrétta hafi verið á gjábarminum.
Björn Th. Björnsson kemst hnittilega að orði
um þetta í bók sinni Þingvellir „í þessum efn-
um brennur að sjálfsögðu á, hvort frásögn
Jóns Ólafssonar sé að treysta, en trúgirni á
trúgjarnar heimildir hefur til þessa raglað
meira en skýrt í Þingvallafræðum." (Þingvellir
1984:16)
Hversu trúverðugur er Jón Ólafsson úr
Grannavík, þegar haft er í huga að á hans tíma
var þingið haldið í hriplekum skúr iyrir neðan
þingbrekkuna og hin gamla Lögrétta hafði
ekki verið notuð um aldir?
Ég tel að Lögrétta hafi verið ferhymd og
snúið í réttar áttir, þ.e. að vesturhliðin hafi
snúið í há-vestur og austurhliðin í há-austur.
12 goðar sátu fyrir Norðurland en 9 goðar og
þrír góðir bændur íyrir hvem hinna fjórðung-
anna. Hver þingmaður hafði tvo ráðgjafa.
Samtals voru þeir því 144, auk þess lögsögu-
maður og svo seinna báðir biskuparnir, þ.e.
147. Þar sem hver landsfjórðungur hafði sína
fulltrúa, þá tel ég líklegt að þeir hafi setið í
Lögréttu þannig að þingmenn Austurlands
hafi setið við austurhlið Lögréttu, og þing-
menn hinna landsfjórðunganna við sínar hliðar
á sama hátt.
Lögrétta þurfti um 900-1.000 fm svæði og
völlurinn fyrir framan þingbrekkuna er ákjós-
anlegur fyrir hana. Um 15-20 m frá brekku-
fætinum virðist mér eins og móti fyrir upp-
hækkuðum ferhyrndum palli fyrir framan
þingbrekkuna og visar hann rétt til allra höf-
uðátta. Suðvesturhorn þessarar upphækkunar
er um 20 m frá Lögbergi. Er þessi upphækk-
un leifar af þeim palli sem þingmenn sátu á?
Ur því verður ekki skorið nema með fomleifa-
rannsóknum og uppgrefti.
Lögberg, ræðupallur
Þekkt era orðin „að ganga á Lögberg". Lög-
sögumaður og aðrir sem þurftu að koma boð-
um til almennings í þingbrekkunni, hafa geng-
ið á þennan upphækkaða pall „Lögberg“, svo
allir i þingbrekkunni gætu betur séð og heyrt í
ræðumanninum. Það hefur að sjálfsögðu verið
til mikilla þæginda að vita hvar búast mætti
við ræðumönnum og því rökrétt að til þess
hafi verið gerður sérstakur pallur, einskonar
ræðupúlt þess tíma.
Ég tel alveg fráleitt að halda að lögsögu-
maðurinn hafi farið úr Lögréttu, sem ég tel að
verið hafi fyrir neðan brekkuna, og gengið upp
brekkuna til þess að færa fram mál sitt í
hnakka þeirra sem sátu í brekkunni. Þ.e. að
lögsögumaðurinn hafi staðið fyrir aftan áheyr-
endur og flutt mál sitt þar. Öll heilbrigð skyn-
semi segir að lögsögumaðurinn hafi stigið á
pall, „Lögberg", fyrir framan þingbrekkuna
og talað til fólksins.
Hugmyndin um Aimannagjá sem stað fyrir
Lögréttu er fráleit, þegar haft er í huga öryggi
þingmanna, hljómburður, stærð Lögréttu og
grundvallarforsendur lýðræðisins. Hins vegar
styður þingbrekkan og leikhús Forn-Grikkja
hvort annað hvað varðar að sjá og heyra sem
best það sem fram fer. Það er í raun alveg frá-
leitt að ætla að lögsögumaðurinn hafi lítilsvirt
og móðgað þingheim með því að tala í hnakka
áheyrenda. Ég tel að vettvangskönnunin
styðji kenningu mína um staðsetningu Lög-
bergs. Síðast en ekki síst hníga öll skynsamleg
rök að því að Lögberg hafi verið fyrir neðan
brekkuna en ekki efst í henni eins og haldið
hefur verið fram og Lögbergs-steinninn ber
merki um.
Höfundurinn er leiðsögumaður.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. NÓVEMBER 1998