Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.1999, Blaðsíða 8

HARMSAGA JÓNS BLINDA
GÍSLI SIGURÐSSON
TÓK SAMAN EFTIR HANDRITI
SKÚLA HELGASONAR
Jón Gissurarson var stór
og sterkur, hagmæltur og
Dar að auki dverghggur.
Innan við brítuqt varð
hann fyrir þeirri ógæfu að
missa sjónina ó bóðum
augum og síðar vann
hann bau afrek að róa ó
vertíðum, bæði af Álfta-
nesi og fró Þorlókshöfn.
En það sem lengst mun
halda nafni hans ó lofti
eru körfurnar sem hann
reið úr tóqum af svo
miklum hagleik að sagt
var að þær héldu vatni.
JÓN Gissurarson er einn hinna
löngu gleymdu alþýðumanna á öld-
inni sem leið. Saga hans er sérstæð
vegna þess að hún lýsir stöðu fatl-
aðs manns í hinu grimma og mis-
kunnarlausa íslenzka samfélagi 19.
aldar. Sú grimmd lýsti sér umfram
allt í því hvemig farið var með töku-
böm, niðursetninga, uppflosnað fólk, svo og
þá sem ekki gátu unnið fyrir sér vegna fótlun-
ar. Pað er nærtækt að segja að fátækt hafi
verið undirrótin; fátækt gerir fólk grimmt. En
það er ekki einhlýt skýring og verður að
kenna aldarandanum um sumt af því sem nú
þykir óhæfa, jafnvel glæpur. Stundum vom
það hinir betur stæðu sem tóku að sér sveitar-
limi eða niðursetninga og níddust á þeim.
Þetta il!a stadda fólk; fatlaðir þar á meðal,
hafði í rauninni stöðu vinnudýra og þar að
auki voru mýmörg dæmi um að þrátt fyrir
þrældóm væri því einungis séð fyrir lágmarks
næringu. Margir liðu beinlínis sult.
Jón Gissurarson er aðeins einn af mörgum
úr þessum ógæfusama hópi. Skúli Heigason
fræðimaður frá Svínavatni hefur skráð sögu
hans og er handritið sú heimild sem hér er
stuðzt við.
I upphafí ritgerðar sinnar um Jón Gissurar-
son segir Skúli Helgason að Jón hafi verið
mikill að vallarsýn, „búinn miklu líkamlegu at-
gervi, tnilega skapmikill, vafalaust miklum
hæfíleikum gæddur til líkama og sálar. En
það sannaðist á honum að snemma byrja
mannamein og sitt hvað er gæfa og gervileiki.
Barnungur missti hann móður sína; var henn-
ar eina barn. Faðir hans giftist þá á sama ári
annarri konu og fleiri böm fæddust. Ætla má
að stjúpmóðurhöndin hafí ekki ávalt verið hlý
og notaleg hinum bráðþroska og máski nokk-
uð óstýriláta uppeldissyni."
Jón Gissurarson fæddist 14. nóvember 1829
í Laugarási í Biskupstungum. Foreldrar hans
voru Sigríður Egilsdóttir og Gissur Gunnars-
son, þá bæði talin vinnuhjú í Laugarási. Giss-
ur, fæddur 1803, var frá Felli í Biskupstung-
um. Þar bjó Gunnar faðir hans, sagður blindur
á manntalinu 1816. Sigríður móðir Jóns var
frá Skriðufelli í Eystrihrepp.
Gissur hóf búskap með bamsmóður sinni á
Galtalæk í Biskupstungum, en sá búskapur
stóð stutt og frá Galtalæk fluttust þau að Brú
í Stokkseyrarhreppi. Þar dó Sigríður í janúar-
mánuði 1835, aðeins 33 ára, en Jón sonur
þeirra hefur þá verið á sjötta árinu. Vorið eftir
kom ráðskona á heimilið: Guðbjörg Loftsdótt-
ir frá Reykjavöllum í Flóa og virðast fljótt
hafa tekizt ástir með henni og Gissuri, því
hann kvæntist Guðbjörgu haustið eftir. Frá
Brú fluttust þau að Byggðarhomi og þar dó
Gissur 1870. Þau höfðu þá eignast nokkur
böm og eiga fjölda afkomenda.
Jón Gissurarson þótti efnilegur unglingur
JÓN BLINDI leiddur til skips. Hann reri á mörgum vertíðum á Álftanesi og í Þorlákshöfn eftir að hann varð blindur.
Myndlýsing: Bryndís Kristjánsdóttir.
TÁGAKARFA eftir Jón Gissurarson, nú varð-
veitt í Byggðasafni Árnessýslu.
en nokkuð ódæll og ekki vora miklir kærleik-
ar með honum og fósturmóður hans. Við ferm-
ingu fær hann svohljóðandi einkunn hjá
Hraungerðisklerki varðandi kunnnáttu og
hegðun: „Hvorttveggja ábótavant." Sú ein-
kunn kemur illa heim og saman við vitnisburð
manna sem þekktu hann síðar meir og töldu
hann vel greindan, hagmæltan, og búinn
mörgum góðum hæfileikum „til munns og
handa“ eins og sagt var. Af því má ráða að
nokkur vanræksla hafí átt sér stað í uppeld-
inu.
Jón er talinn heimilismaður í Byggðarhorni
til 18 ára aldurs; þá er hann sagður burtflutt-
ur „suður“ að Bárhaugseyri á Álftanesi.
Næstu þrjú árin er hann vinnumaður þar og
stundar sjóróðra á haust- og vetrarvertíðum.
Enn verða þáttaskil; Jón flytur vorið 1851
austur yfir Fjall að nýju, í þetta sinn að Gröf í
Ytrihrepp. Eftir vinnumennsku þar í ár flutti
hann með ungum hjónum sem tóku sig upp
frá Laugum í Ytrihrepp og settust að á Torfa-
stöðum í Biskupstungum. Enn bættist ár við
vinnumennskuferil Jóns og önnur tvö í Hross-
haga, næsta bæ sunnan við Torfastaði. Jafn-
framt var hann gerður út til sjóróðra á vetrar-
vertíðum syðra.
í einni af ferðum sínum í verið varð honum
á að hrasa við búðarborðið í Eyi'arbakkaverzl-
un. Einhvern smávarning keypti hann þar en
skorti að sögn 55 skildinga til þess að eiga fyr-
ir því sem hann hugðist kaupa. Brá hann þá á
það óheillaráð að búa til 55 skildinga ávísun og
skrifaði undir hana nafn Guðmundar bónda á
Torfastöðum, sem hann taldi að skuldaði sér
eitthvað ámóta. En ávísunin var tekin góð og
gild og Jón fékk sinn varning. Guðmundur á
Torfastöðum kannaðist hinsvegar ekki við
þessa úttekt og neitaði að greiða hana. Guð-
mundur Thorgrímsson Eyrarbakkakaupð-
maður skrifaði þá sýslumanni og krafðist inn-
heimtu hjá þessum manni.
Jóni Gissurarsyni var stefnt til réttarhalds
og gekkst hann fúslega við verknaðinum.
Hvort sem Guðmundur á Torfastöðum átti
eitthvað óuppgert við hann áleit rétturinn að
Jón væri brotlegur maður og dómsuppkvaðn-
ingin var svohljóðandi:
Finnur rétturinn með tilliti tii hinnar mjög
svo litlu verðhæðar þess út á fölsku ávísunina
af ákærða tekna varnings og ákærða fúsu
játningar og umvitnaðrar tæpa kristindóms-
þekkingu, að ákærði sem kominn er langt yfir
lögaldur sakamanna og ei hefur fyrr verið lög-
sóttur eða straffaður fyrir nokkurt lagabrot,
sé hæfílega þungt fyrir þennan misverknað
hans með tuttugu vandarhagga refsingu
Dómnum var fullnægt með því að sýsluböð-
ullinn lét Jón hafa öll tuttugu vandarhöggin,
en að auki var honum gert að endurgreiða
verzluninni 55 skildinga. Hér var um smáaf-
brot að ræða og sjálf refsingin, hýðing með
tuttugu höggum, gefur hugmynd um aldar-
andann og miskunnarleysi yfírvalda, ekki sízt
þegar einhverjum minnimáttar varð á í mess-
unni. Eftirtektarvert er að dómurinn virðist
hafa verið mildaður vegna þess að sakmborn-
ingurinn hafði aðeins „tæpa kristindómsþekk-
ingu“. |
Fátt gerðist frásagnarvert næstu árin í lífí
Jóns Gissurarsonar. Vegna dugnaðar og verk-
lagni var hann eftirsóttur í vinnu til sjós og
lands. Þá kom reiðarslagið, miskunnarlaust
eins og örlögbundið straff: Hann missti sjón-
ina, fyrst á öðru auga og eftir skamman tíma
einnig á hinu. Það var áfall sem segja má að
hafí algerlega kippt fótunum undan hverjum
manni í þjóðfélagi 19. aldar.
Ekki er ljóst hvernig þetta vildi til, en af
slysum var það. Líklega sprakk hvellhetta í
fyrra skiptið en í síðara skiptið fékk hann gló-
andi smiðjugjall í augað. Jón var þá 29 ára og
til heimilis að Kasthúsum á Alftanesi; búinn
að vera þar vinnumaður í tvö ár. Það var í apr-
ílmánuði á því herrans ái'i 1858 að ógæfan
dundi yfir.
Blindur á báðum var Jón Gissurarson flutt-
ur á fund nafna síns, Hjaltalíns landlæknis í
Reykjavík. Að líkindum hefur hann engan
þekkt í höfuðstaðnum því landlæknirinn gekk
sjálfur í að útvega honum verustað á meðan
hann gerði tilraun til að bjarga sjóninni.
Sá verustaður var í þrengslum hjá fátæku
en góðu fólki, Ásmundi Sigurðssyni í Grjóta í
Grjótaþorpinu og fjölskyldu hans. Eins og
nærri má geta reyndust lækningatilraunir
Jóns Hjaltalíns árangurslausar. í framhaldi af
því var Jón Gissurarson í einhverskonar
hjúkranarmeðferð hjá Skafta lækni og smið í
Skaftabæ og hresstist hann brátt.
Reikningur frá Skafta barst bæjarfógetan-
um í Reykjavík sem framvísaði honum til
sýslumannsins í Árnessýslu með svohljóðandi
orðsendingu: „Læt hjermeð fylgja reikning
frá Skafta Skaftasyni fyrir hjúkrun sjúklings-
ins Jóns Gissurarsonar og lækningagöngur til
hans að upphæð 5 rd. er ég leyfi mér að vænta
fyiir tilstilli herra kammerráðsins borgaða frá
Biskupstungnahreppi. “
Dvöl Jóns hjá Ásmundi í Grjóta varð lengri
en við hafði verið búizt, frá því um vorið 1858,
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. MARZ 1999