Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.1999, Blaðsíða 12

GLÆSILEGT býli hvar sem á er litið: Til vinstri á myndinni er íbúðarhús hjónanna á Þorvaldseyri, Ólafs Eggertssonar og Guðnýjar Valberg, en þau tóku við búi 1986. íbúðarhúsið með
kvistinum, hægra megin við heimreiðina, byggði Ólafur Pálsson 1918 og það er enn í góðu gildi.
numið staðar á þjóðveginum þar sem afleggjari
er heim að bænum. Ut þusti heill hópur túrista
með myndavélar og ekki spillti myndefninu að
marglit kúahjörðin breiddi úr sér á túninu fyrir
ofan. Ólafur sagði þetta alvanalegt; heimilis-
fólkið kippir sér ekki upp við slíkt. En lítið eitt
til hliðar við heimreiðina benti Ólafur mér á
eina sýnilega moldarflagið á svæðinu, dálítið
blautt sýndist mér. Þarna, nákvæmlega þarna,
sagði hann, stóð bærinn Svaðbæli.
IV
Jörðin Þorvaldsqyri á sér skamma en sér-
kennilega sögu. Um miðja síðustu öld var alls
enginn bær á þessum stað, en framar á eyrun-
um var fyrmefnt smákot, Svaðbæli. Má ætla af
nafninu að þar hafí verið blautlent, enda var sá
annmarki talinn helztur á jörðinni, að Svaðbæl-
isá brauzt út úr farvegi sínum í leysingum og
’bar þá með sér aur og grjót yfir gróið land.
Upphaf býlisins Þorvaldseyrar má rekja til
þess að Þorvaldur Bjamarson frá Stóradal
reisti bú í Núpakoti 1863. Hann var Rangæing-
ur að uppruna, sonur Björns Þorvaldssonar
síðar bónda á Bergþórshvoli og Katrínar
Magnúsdóttur, bónda á Leirum undir Eyja-
fjöllum. Þorvaldur er dæmi um að menn gátu
efnast í hinu staðnaða bændasamfélagi 19. ald-
arinnar ef þeir voru stórhuga og ófyrirleitnir
eins og Þorvaldur. En hann varð eins og harm-
söguleg persóna í leikriti; maðurinn sem hefst
af sjálfum sér, rís í eignasöfnun langt yfir með-
almennskuna, hættir síðan öllu og tapar svo til
aleigunni þegar ný öld birtir honum stórfeng-
leg tækifæri.
Þorvaldur bjó í Núpakoti, næsta bæ vestan
við Þorvaldseyri, tO 1868. Hann varð með tím-
anum frægur fyrir að eignast jarðir og ein sú
fýrsta sem hann eignaðist var þetta blautlenda
kotbýli næst fyrir austan: Svaðbæli. Þar sá
hann möguleikana, en í kotið hefur hann aldrei
ætlað sér að flytja, heldur hóf hann í rauninni
landnám og byggði nýjan bæ á grundunum
nær fjallinu. Hann fór að dæmi landnáms-
manna; nefndi bæinn Þorvaldseyri eftir sjálf-
um sér.
I raun og vem er lítt skiljanlegt hvemig
Þorvaldur Bjarnarson auðgaðist svo að hann
gat keypt jarðir, komið upp margfalt glæsi-
legri húsakosti á jörð sinni en venjulegt var þá
og þar að auki gekk hann í að rækta upp ný
tún. Hlaðan sem hann byggði var sú stærsta á
landinu öllu, alin lengri og breiðari en hús
Lærða skólans, nú Menntaskólans í Reykjavík
við Lækjargötu. Sýnir það hver metnaður hans
var. Að auki byggði hann burstabæ á Þorvalds-
eyri eins og algengast var á 19. öldinni, en síð-
ar timburhús sem var 130 fermetrar og
geysistórt eftir þeirrar tíðar hætti, nefnt
Gestahúsið. Þorvaldur bjó fyrst um sinn áfram
í eldri bænum, en höfðingjunum sem hann um-
gekkst gjarnan hefur þá verið vísað til Gesta-
stofu. Það var þetta hús sem Einar Benedikts-
son reif eftir að hann eignaðist jörðina og flutti
vestur að Stóra-Hofi, þar sem það brann
nokkra síðar.
Timbrið í hlöðuna og gestastofuna hafði Þor-
valdur fengið á fjörunum neðra og hafði þá
eignast kotin sem áttu rekaviðarhlunnindin. Sú
ákvörðun sýslumannsins að ræna Þorvaldseyri
húsinu og flytja það vestur yfir óbrúaðar ár
bar vott um stórhug, en kannski líka ögn af
brjálæði. Fjöldi manns var ráðinn til að rífa
húsið, merkja alla viði og flytja á baggahestum
og hestvögnum og varð vegna þess arna að
ráðast í vegarlagningu á hluta leiðarinnar. Allt
var þó auðvelt á móti ánum, Markarfljóti og
Þverá, þar sem viðunum var fleytt yfir og að
síðustu yfír Eystri-Rangá.
Eins og nærri má geta var Þorvaldur á Eyri
umtalaður maður, misjafnlega vinsæll og eigin-
lega þjóðsagnapersóna í lifanda lífi. Menn telja
víst að til hans hafi Halldór Kiljan Laxness
sótt fyrirmyndina að Bimi á Leiram í Paradís-
arheimt. Bæði Bjöm og Þorvaldur vora stór-
bokkar sem héldu sig að hætti höfðingja og
Ljósm.Lesbók/GS
ÞORVALDSEYRI. Útsýni austur með Eyjafjöllum úr hlíðinni ofan við Núpakot.
UPPSPRETTUR orkunnar: Koltungufoss er í fallegu gili í hlíðinni ofan við Þorvaldseyri. Aðeins
lítill hluti af vatnsmagni hans er nýttur til að knýja rafstöðina, sem Ólafur Pálsson byggði
1928, en hefur nú verið endurnýjuð. Á lækjarbakkanum gegnt stöðvarhúsinu er borholan þar
sem einn sekúndulítri fékkst af 65 stiga heitu vatni.
Ljósmynd/Ólafur Eggertsson
HAUSTANNIR á Þorvaldseyri, kornakurinn plægður og veturinn hefur minnt á sig með nýfall-
inni mjöll niður í miðjar hlíðar.
báru takmarkaða virðingu fyrir alþýðu manna.
Miður geðsleg mynd af Þorvaldi á Eyri kem-
ur fram í bókinni Fár undir fjöllum eftir Krist-
in Helgason. Kannski hafa nær allslausir menn
seilst til að hnupla sér einni og einni spýtu á
rekaviðarfjörunum handan sinna landamerkja,
en Þorvaldur var alveg miskunnarlaus við þá
sem grunaðir voru. Gerðist hann handgenginn
Páli sýslumanni Briem og þótti hafa hann í
vasanum í viðureignum við sveitunga sína, sem
settir vora í átthagafjötra og var meinað að
bjarga bágum efnahag með því að ráða sig á
vertíð til Vestmannaeyja. Menn voru hafðir í
haldi í gripahúsi á Þorvaldseyri og 15 ára
dreng var haldið þar í 15 daga fyrir að hafa
ekki „sagt allan sannleikann". Verður að telj-
ast fullkomlega með ólíkindum að svo fram-
stætt réttarfar gæti viðgengist í Danaveldi á
síðustu öld. Aumt var hlutskipti Páls sýslu-
manns að gerast handbendi Þorvaldar í máli
sem snerist um fáeinar rekaviðarspýtur. Páll
Briem hafði áður verið talinn hinn mesti efnis-
maður og á námsáram hans var jafnvel talað
um hann sem arftaka Jóns Sigurðssonar.
Magnús Torfason, sem tók við sýslumanns-
embættinu af Páli var litlu betri. Það kom í
hans hlut að fullnægja fáránlegum dómum og
innheimta sektir og málskostnað af bláfátæku
fólki. Enda þótt Júlíus Havsteen amtmaður
mæltist til þess að hann vægði blindum manni,
Þorsteini á Rauðabakka, hélt Magnús uppboð á
jörðinni og þótti sá gerningur svo makalaus að
Landsyfirréttur dæmdi hann ógildan. Þetta var
þó aðeins fjóram árum fyrir síðustu aldamót.
V
Kynni Þorvaldar á Þorvaldseyri við Einar
Benediktsson urðu honum örlagarík. Hitt má
þó benda á að fljótlega eftir aldamótin hafði
Þorvaldur orðið meiri áhuga á fjárfestingum í
Reykjavík en frekari jarðakaupum. Hann hef-
ur séð í blaðinu Reykjavík að Einar auglýsti
Glasgow til sölu; stórhýsi sitt í Grjótaþorpinu,
sem brá „stórum svip yfir dálítið hverfi“. Þann
4. marz 1902 gengu kaupin; Einar seldi Þor-
valdi Glasgow á 25 þúsund krónur því skáídið
var í kröggum, enda stærstur hluti kaupverðs-
ins veðskuldir. Eignir Þorvaldar voru þá metn-
ar á 70 þúsund krónur.
Uppúr því virðist Þorvaldur hafa verið orð-
inn afhuga búskap, enda sjötugur. Hann skipti
við Bjarna snikkara Jónsson á Þorvaldseyrinni
og fyrstu íbúðablokkinni í Reykjavík, sem hét
og heitir enn Bjarnaborg, en 15 þúsund varð
hann að gefa á milli.
Einar kom að þessum fasteignaviðskiptum
og græddi sjálfur á þeim nokkrar krónur. Og
„nú er eins og gamli maðurinn komist í álög,
hann er heillaður af tali sýslumanns, töfraður“,
segir Guðjón Friðriksson í ævisögu Einars.
Hann segir Þorvaldi að ekkert vit sé í því að
liggja á peningum eins og ormur á gulli; fram-
tíðarmöguleikarnir séu í hafinu, en „sá guli er
utar“, hafði hann sagt í kvæði og það var rétt.
Þar vora útlendingar að moka honum upp.
Þorvaldur fluttist til Reykjavíkur um vetur-
inn, settist að í Bjarnaborginni og keypti
togarann Seagull sem eftir það var ævinlega
nefndur Fjósa-Rauður. Útgerðin gekk öll á aft-
urfótunum og þar hefur bóndinn undan Eyja-
fjöllunum ekki haft úr neinni reynslu að spila.
Togarinn fórst og Þorvaldur var nálega gjald-
þrota; missti allar jarðir sínar, nema hvað hann
hélt eftir Núpakotinu, þar sem hann hóf bú-
skap. Kaupstaðarferðin hafði orðið honum dýr-
keypt. Að lokum sneri þessi frægi stórbokki
austur aftur og lifði síðustu æviár sín í Núpa-
koti.
Þó ekki sé með öllu fennt yfir þessi spor,
heyra þau sögunni til. Þorvaldur á Eyri var ná-
grönnum sínum ófyrirleitinn og miskunnar-
laus. En af honum verður ekki skafið að hann
hafði metnað og áræði. Landnám hans á Þor-
valdseyri sýnir framsýni hans, en síðan varð
það gæfa jarðarinnar að fá þrjár kynslóðir af-
burða góðra bænda.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. MARZ 1999