Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.1999, Blaðsíða 15

MILLAIS: Kristur í húsi foreldra sinna, 1850. Hér er engin upphafin tign eða stásslegur íburður, aðeins verkstæði trésmiðsins Jósefs. Hann
líkt og stýrir drengnum að vanga móður sinnar eins og hann vildi segja: Kyssu nú mömmu bless og farðu svo fyrir mig í sendiferð. Raunsæi
af þessu tagi vakti hörð viðbrögð á síðustu öld og þótti jaðra við guðlast.
síðan hvernig hugmyndir úr hellenískri
menningararfleifð tengdust Maríudýrkun-
inni og stuðluðu að því að hún var tilbeðin
sem móðir miskunnsemdanna og ævarandi
meyja. Loks verður dregið fram hvernig
Maríudýrkunin höfðar til vissra frummynda
(Archetypen) í sjálfsmeðvitund mannsins.
2. María og Nýja testamentið
Nýja testamentið segir frekar lítið um
Maríu, þetta kemur ef til vill nokkuð á óvart,
en er auðskiljanlegt í ljósi þess að innan Nt.
liggur áherslan á að hjálpræði mannsins sé
alfarið að finna í Kristi eins og segir: „Ekki
er hjálpræði í neinum öðrum. Og ekkert ann-
að nafn er mönnum gefið um víða veröld,
sem getur frelsað oss“ (Post. 4.12) og „Einn
er Guð. Einn er og meðalgangarinn milli
Guðs og manna, maðurinn Kristur Jesús“ (1.
Tim. 2.5). Kristur er grundvöllur trúarinnar
og möndullinn sem allt snýst um í guðspjöll-
unum. María hverfur því alfarið í skuggann
af syni sínum. Einungis einu sinni er hennar
getið í Postulasögunni (Post 1.14) og þá í
upptalningu á meðlimum í fjölskyldu Jesú,
en aldrei með nafni í bréfum Nt. Ef við lítum
á þá staði þar sem fjallað er um samskipti
Jesú og Maríu í guðspjöllunum, kemur í ljós
að þær frásögur einkennast af vissri fjar-
lægð í samskiptum þeirra (Jh. 2) sem m.a.
trúarbarátta Maríu veldur, því hún var ekki
sannfærð um köllun sonai' síns eins og kem-
ur fram í textanum að ofan (Mt. 12.46-50,
hliðstætt Mk. 3.21; 31-35). Systkini hans eru
sömu skoðunar. I Nt. er einnig að finna höfn-
un á þeirri lotningu sem sumir hafa viljað
tengja við móðurhlutverk Maríu. Þegar kona
ein kallar til Jesú: „Sæll er sá kviður, er þig
bar, og þau brjóst, er þú mylktir," þá dregur
Jesús skýr mörk og segir: „Já, því sælir eru
þeir, sem heyi-a Guðs orð og varðveita það“
(Lk. 11.27-28).
María er hér sett í hóp allra trúaðra sem
halda í orð Guðs. Loks ber að geta þess að
María er ekki meðal upprisuvottanna, heldur
Jakob (1. Kor. 15.7) næstelsti sonurinn.
Hann er hér ef til vill sem fulltrúi fjölskyld-
unnar, en hann varð síðar forstöðumaður
safnaðarins í Jerúsalem og dó píslarvættis-
dauða. Það að María kveður son sinn undir
krossinum, vitnar fremur um móðurást
hennar, en óskeikula trú hennar. Hún horfir
á afleiðingar predikunar Jesú, prédikunar
sem hún vildi hindra. Ki-ossdauði Jesú er
þannig séð viss staðfesting á ótta og
trúarbaráttu hennar. Jesús felur Jóhannesi
lærisveini sínum að annast hana og hann
tekur hana heim til sín, þannig má segja að
hún sé komin inn í söfnuð Krists.
Guðfræðingurinn Rudolf Bultmann vildi
sjá í þessari frásögu viss sætti milli gyðing-
kristinna og kristinna. Það er líklegt að í
þessari frásögn sé verið að gefa í skyn að
trúarglíma Maríu hafi verið mikil.
Nú gætum við spurt: Hvað með jólaguð-
spjallið og frásögur þess hjá Mattheusi og
Lúkasi? Þar er nú aldeilis talað um trú Mar-
íu og meyfæðinguna sem sérstaklega skiptir
miklu máli fyrir Maríudýrkunina, því hún
undirstrikar að Jesús er getinn af heilögum
FRA ANGELICO: Boðun Maríu, um 1440. Boðunin var afar vinsælt myndefni hjá málurum á
14. og 15. öld og síst af öllu voru frumlegar lausnir reyndar. Engillinn kemur alltaf inn frá
vinstri og María situr allaf hnípin, stundum í tburðarmiklum höllum, eða hjá klassískum súl-
um og hvelfingum eins og hér.
MARÍA GUÐSMOÐIR á tróninum hæsta, hér
sem verndari borgarinnar Marseilles í Suð-
ur-Frakklandi.
anda. Þessi áhersla á meyfæðinguna hefur
mikið verið gagnrýnd, ekki einvörðungu af
andstöðu við kraftaverk, heldur byggist hún
einnig á vitnisburði Nt. sjálfs. Fyrir það
fyrsta er hennar einungis getið hjá
Mattheusi og Lúkasi en ekki Markúsi, Jó-
hannesi eða í bréfum Páls postula og ann-
arra í Nt. Hér liggur megináherslan á að
Jesús Kristur sé fæddur af konu (Gl. 4.4) og
afgerandi áhersla er lögð á mennsku hans.
Ef við lesum líka yfir ættartrén í Mattheus-
ar- og Lúkasarguðspjalli þá kemur í Ijós að
þau eru rakin frá Jósef en ekki Maríu. Og
það merkilega er, að þau eru sett fram til að
undirstrika Jósef sem föður Jesú eða að
Jesús sé af kyni Davíðs í gegnum Jósef. Þeg-
ar við lesum jólafrásögurnar eins og þær
koma fyrir, þá er ekkert sem aðskilur fæð-
ingu Jesú frá fæðingu annarra barna. Menn
hafa því löngum bent á að tilvísunina til
meyjar, beri að lesa í sínu biblíulega sam-
hengi. í spádómstexta Jesaja, sem vísar til
fæðingar Messíasar, en þai' er talað um unga
konu (Jes 7.14), sem í þýðingu Gt. yfir á
grísku yar þýtt með grísku orði sem þýðir
meyja. Aherslan hvílir því á fyrirheitinu um
Krist, ekki á vangaveltum um meydóm Mar-
íu. Við getum látið slíkar íhuganir liggja á
milli hluta og hugað beint að því sem meyf-
æðingin á að tjá hjá Mt. og Lk. Þá kemur í
ljós að þeir eru að undirstrika að Jesús
Kristur var fullkominn maður, og að koma
Guðs í heiminn sé hrein náðargjöf sem bygg-
ist alfarið á vilja Guðs, en ekki vilja eða verki
okkar manna. Þessi áhersla stendur hvorki
né fellur með því hvort María hafi verið
meyja eða ekki. Frásagan um meyfæðinguna
snýst því ekki endanlega um Maríu, heldur
Jesú Krist og um þá algjöru náð Guðs sem
mætir okkur í honum. Þetta kemur vel fram
í frásögunum hjá Lúkasi og Mattheusi því
þegar talið berst að Maríu eða Jósefi þá er
trúin og traust þeirra til Guðs í fyrirrúmi.
Svar Maríu: „Verði mér eftir orði þínu“ (Lk.
1.38) og verk Jósefs „þegar Jósef vaknaði,
gjörði hann eins og engill Drottins hafði boð-
ið honum“ (Mt. 1.24) endurspeglar áhersluna
á trú og trúarglímu jieirra. Samkvæmt Nt. s'
er því María maður eins og við öll, og sem
slíkur er hún fyrirmynd í trú sinni til Guðs
og dæmi um náð Guðs til okkar.
3. Áhrif helleniskrar menningar
á Maríudýrkunina
Þegar við höfum dregið svona saman um-
fjöllun Nt. um Maríu kemur í ljós að hún er
engin himnadrottning eða guðleg himnavera.
Fi'ásagan um meyfæðinguna hefur verið
misnotuð sem stökkbretti yfir í slíkar vanga-
veltur með því að tengja hana meinlætahugs-
un grísks menningarheims. Afgerandi við þá
meinlætahugsun, er að allt sem snertir kyn- *
líf, er talið óhreint og syndsamlegt. Þar sem
slíkt var lagt til grundvallar er augljóst að
Jesús Ki'istur gat ekki verið getinn með eðli-
legum hætti. Og smám saman verður María
að fyrirmynd sem „meyja“ fyrir meinlæti og
„hreinlífi". Þannig var ómögulegt að hún
væri einungis meyja fram að fæðingu Jesú,
heldur varð hún að hafa verið það alla tíð.
Systkini Jesú voru því ættleidd börn eða
börn úr fyrra hjónabandi Jósefs. Menn
gengu jafnvel svo langt að telja að hér væri
alls ekki um börn hans að ræða, heldur
frændur og frænkur hans. Hugmyndir um
svokallað „Jósefshjónaband" án samlífis
hjóna urðu vinsælar. Slíkar óbiblíulegai'
vangaveltur fengu byr undir báða vængi í
Kristfræðideilu fornkirkjunnar. Grísk hugs-
un gat ekki sætt sig við að Guð hafi gerst
maður, og til að halda til streitu hinum bibl-
íulega boðskap urðu guðfræðingar að leggja
afgerandi áherslu á að Jesús var fullkominn
Guð og maður. Því varð túlkunin sú, að Mar-
ía væri „móðir Guðs sonar“, ekki að guðdómi
til, heldur af holdi.
Þetta er guðfræðilega rétt, en í Efesus þar
sem þessi kenning var sett fram hafði í
heiðni lengi verið við lýði tilbeiðsla á himna-
drottningu eða gyðju himnanna. Þessi hefð
tengdist nú Maríudýrkuninni. Framhaldið er
því skiljanlegt, nú vai'ð María að vera eilíf
meyja, syndlaus og getin án erfðasyndai'
o.s.frv. Þróunin var slík að á miðöldum var
María ekki einungis farin að skyggja á hjálp-
ræðisverk Krists, heldur yfirtaka það. Hún
var orðin farvegur náðar puðs og var gerð
að tákni fyrir kirkjuna. í þessu samhengi
þai-f ekki nema að huga að þeirri stöðu sem
bænin „Ave María" hafði, og hefur enn, til að
sjá hve miðlæg Maríudýrkunin er, sú bæn
hefur jafnvel verið sett jafnfætis Faðir vor-
inu. Slíkar óbiblíulegar hugmyndir um Maríu
hafa haldist allt fram t.il dagsins í dag. Af
guðspjallstextanum sem vísað var til í upp-
hafi er ljóst að Jesús hafnar slíku. I þessu
samhengi er rétt að huga að þeim virðingar-
titlum sem hafa verið eignaðir Maríu í gegn-
um kenningarsögu kirkjunnar.
4. Virðingartitlar Mariu
(1) María Guðsmóðir. Hin sögulega María
er líkamleg móðir frelsarans sem sjálfur er
guðlegur að eðli til. Eins og áður er getið
varð staða Maríu sem Guðsmóður gerð að
hluta játninga kirkjunnar á kirkjuþinginu í
Efesus 431. Þessi játning er kjarni allra
Maríufræða og bein afleiðing af holdtekju
sonarins. Hún segir ekki neitt annað en það
sem Páll skrifar í Galatabréfinu, þar sem
hann tengir holdtekjuna við hinn skapaða
veruleika og gerir úr báðu eina skynsam-
lega heild. Páll nefnir fyrst forsendu alls
mannlegs lífs sem sonurinn deilir með öllum
mönnum, er hann ritar: „En þegar fylling
tímans kom, sendi Guð son sinn fæddan af
konu.“ Hér undirstrikar hann raunveru-
leika hinnar jarðnesku tilveru Jesú. Hin
forsendan sem Páll nefnir er að Jesús er
fæddur „undir lögmáli, - til þess að hann
keypti lausa þá, sem voru undir lögmáli - og
að vér fengjum barnaréttinn“ (Gl. 4.4-5).
Jesús tekur á sig byrði lögmálsins og ásak-
ana þess, þ.e.a.s. ok erfðasyndarinnar. Játn-
ingin í Efesus 431 er sett fram til að undir-
strika holdtekju sonarins og þennan skiln-
ing Páls, en ekki til að hefja Maríu upp til
skýjanna.
(2) María sem móðir miskunnsemdanna
(mater miserecordieaj. Guð knýr ætíð dyra
þegai- hann kemur til manna: „Sjá, ég stend
við dyrnai' og kný á,“ segir hann í Op. 3.20 - r
Guð væntir þess að maðurinn sjálfur opni
honum heimili sitt og veiti andsvar. Ef við
hugum í þessu samhengi að boðun Mai’íu í
Lúkasarguðspjalli, þá kemur í ljós að María
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. MARZ 1999 15 '