Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.1999, Blaðsíða 10

$tBBk
..
.
:}w
lÉÉBÍÍÉÍÍiÉÉÉIflÉMMK

BÚSÆLDARLEGT heim að líta á Þorvaldseyri. Myndin er tekin þaðan sem kotið Svaðbæli stóð fyrrum, en ofan hlíðanna sést í Eyfjafjallajökul.
Ljósm.Lesbók/GS
ÞORVALDSEYRI
/ /
NUTIMA HOFUÐBOL
Á EINU FEGURSTA
BÆJARSTÆÐI LANDSINS
EFTIR GISLA SIGURÐSSON
Sagg Þorvaldseyrar er ekki löng, Fyrir 130 árum hóf
Þorvaldur Bjarnarson landnám þar og byggði m.a.
hlöðu sem var þá stærsta hús á Islandi. Heldur seig
á ógæfuhliðina eítir að Einar skáld Benediíksson eignað-
ist jörðina, en síðan hafa þrjár kynslóðir bænda byggt
og ræktað á Þorvaldseyri svo til fyrirmyndar má teljast.
IHVERJUM landsfjórðungi eru nokkur
afburða fögur bæjarstæði. Ekki er það þó
alltaf svo að saman fari tilkomumikil nátt-
úrufegurð og glæsibragur í byggingum og
ræktun. Þó er það allvíða til en ef til vill
hvergi í ríkari mæli en á Þorvaldseyri
undir Austur-Eyjafjöllum, þar sem glæsi-
bragur og snyrtimennska í húsakosti,
ræktun og búskap helzt fullkomlega í hendur við
tignarlega náttúru.
Þegar ekið er austur með Eyjafjöllum myndar
Holtsósinn lón framan við Steinafjall. Lítið eitt
austar rofnar fjallaveggurinn sem búinn er að
vera á aðra hönd vestan frá Markarfíjóti. Það er
eins og tjald hafi verið dregið frá og við blasir
skarð með stórfenglegu útsýni upp á undirhlíðar
og jökulbungu Eyjafjallajökuls. Austan skarðs-
ins er Raufarfell og annar lægri fjallrani sem
myndar Lambafell. Framan við skarðið hafa ár
hlaðið upp eyrar og á þeim er bærinn á Þor-
valdseyri, víðáttumikil tún og einn af stærstu
komökrum landsins.
Lítum á útsýnið heiman frá bænum. Að vest-
anverðu gnæfir snarbrattur Núpakotsnúpurinn
upp í 700 m hæð yfir sjó, skriður neðantil en síð-
an næstum þverhnípt bjarg, þverskurður ótal
hraunlaga með stöllum á milli sem bjargfuglinn
hefur borið á svo græni liturinn nær uppá efstu
brúnir. Á móts við Þorvaldseyri myndar núpur-
inn hvassa hyrnu en bjargið stefnir þaðan inn
eftir dalnum og lækkar smám saman. Þessar
hlíðar eru æði brattar, en vel grónar unz komið
er upp í þá hæð að einungis háfjallagróður dafn-
ar. Við jökulrætur er komið upp í um 700 m hæð.
Til suðurs sér til sjávar og til bæja á sléttlend-
inu framan við Eyjafjöllin. Tum kirkjunnar í
Eyvindarholti ber þar hæst, en lítið eitt vestar á
ströndinni eru rústir bæjarins að Stóruborg.
Eldri kynslóðin þekkir vel söguna af Onnu á
Stóruborg og stangarstökkvaranum Hjalta, sem
Jón Trausti skráði og naut mikilla vinsælda fyrr
á öldinni.
Þorvaldseyri er ekki stór jörð, en samt má vel
segja að hún sé nútíma höfuðból. Heimalandið
að ofanverðu er dalurinn inn af bænum og hlíð-
arnar allt upp til jökuls, en á flatlendinu neðra
em 230 ha sem heyra jörðinni til, allt vel gróið
land. Áður fyrr meðan sauðfjárbúskapur var
þyngstur á metunum, settu þröngir sumarhagar
fjárfjöldanum veralegar takmarkanir hér um
slóðir, enda þóttu dilkar undan Eyjafjöllum smá-
ir. Nú skiptir það ekki máli; nýir búskaparhættir
hafa leyst af hina eldri.
II
Þrjár kynslóðir bænda á Þorvaldseyri hafa
gert jörðina að því sem hún er núna og líkur era
á því að fjórða kynslóðin taki við. Síðar verður
vikið að landnámi Þorvaldar Bjarnarsonar og
upphafi Þorvaldseyrar, sem er kapítuli út af fýr-
ir sig. Á sýslumannsáram sínum í Rangárþingi
eignaðist Einar skáld Benediktssonar jörðina og
rak þar búskap á árunum 1905-1906, en sá bú-
skapur þótti lítt til fyrirmyndar og auk þess
hafði Einar látið taka niður glæsilegt íbúðarhús,
sem Þorvaldur hafði byggt, og flutt það vestur
að Stóra-Hofi á Rangárvöllum, þai- sem hann
bjó. Þótti þjóðskáldið hafa skilið við jörðina í nið-
urníðsiu.
Grími Thorarensen í Kirkjubæ leizt illa á
meðferðina á Þorvaldseyri og orðaði við ungan
atgervismann, Ólaf Pálsson frá Svínhaga á
Rangárvöllum, að hann skyldi falast eftir jörð-
inni og finna þar viðnám krafta sinna. Ólafur
hafði hafið búskap í Koti á Rangárvöllum og
búnazt vel á árunum þegar sauðir vora seldir á
fæti til Englands. Svo fór að Einar Benediktsson
féllst á að selja honum jörðina, en stærstu hlöðu
landsins vildi hann þó fá að rífa niður að hálfu
leyti og flytja á brott. Taldi hann að frumbýlingi
nægði hálf hlaðan. Ekki vildi Ólafur ganga að
því og svo fór að hann hafði sitt fram. Kaupverð
jarðarinnar var 9 þúsund krónur sem þótti
óheyrilegt verð og þurfti árlega 66 ærverð í af-
borganir.
Olafur Pálsson fluttist að Þorvaldseýri vorið
1906 og kvæntist um líkt leyti Sigríði Olafsdótt-
ur frá Lágafelli í Austur-Landeyjum. Af mynd
sem til er af þeim með fjórum börnum sínum má
sjá að þau hafa verið framúrskarandi gerðarlegt
fólk. Það hefur verið sárt fyrir þau að búið var
að flytja nýja íbúðarhúsið af jörðinni, en búskap
hófu þau í gamla torfbænum. Ræktunin varð að
ganga fyrir og það var ekki fyrr en 1918 að Ólaf-
ur byggði steinhús sem enn er búið í og vekur
athygli fyrir falleg hlutföll. Það sýnir ræktar-
semi þeirra hjóna við gamla bæinn, að honum
var ekki rutt út eins og víðast hvar tíðkaðist,
heldur fékk stór og myndarlegur langveggur að
standa sem skjólveggur við trjágarð. Hann er
þar enn og er staðarprýði.
Fyrst af öllu réðist Ólafur í það ásamt ná-
grönnum sínum að hlaða varnargarða meðfram
Svaðbælisá og hindra frekari eyðingu á landinu.
Gripahús vora í þvílíku ástandi eftir búskap
þjóðskáldsins að þau voru ekki skepnum bjóð-
andi. Það segir sína sögu um dugnað Ólafs, að
þrátt fyrir erfiðar afborganir af jörðinni, tókst
honum fljótlega að stækka búið og rækta svo
mikið að hann gat jafnvel tekið fé í fóður frá öðr-
um. Hverskonar nýjungar var hann fljótur að
tileinka sér; til dæmis kom sláttuvél að Þor-
valdseyri 1907 og fljótlega tók Ólafur í notkun
heyflutningavagna, sem hann smíðaði sjálfur,
meðan aðrir fluttu hey á klökkum. Til þess var
tekið hve vel hann hirti vélar og verkfæri og
geymdi þær í sérstöku húsi. Heiðursverðlaun
hlaut Ólafur úr sjóði Kristjáns konungs IX fyrir
framfarir í búskap og jarðabætur.
Merkum áfanga í búskaparsögunni var náð
1928 þegar Ólafur veitti saman lækjum uppi í
heiðinni og jók vatnsmagnið í Koltungufossi,
sem er 30-40 m hár, í gili við fjallsrótina inn af
bænum. Þessi fallhæð vai' virkjuð og gaf af sér
11 kw orku. Síðar, eftir að mjólkurflutningar
hófust, byggði Ólafur 24 kúa fjós sem þótti stórt
á þeim tíma, en mjólkurflutningar undan Eyja-
fjöllum gátu ekki hafizt fyrr en Markarfljót var
brúað 1934. Sveitin hafði verið mjög einangrað
og sóttu bændur verzlun bæði austur í Vík og til
Vestmannaeyja.
Ólafur og Sigríður bjuggu á Þorvaldseyri til
1949, en þá tók Eggert sonur þeirra við búi.
Þóttist hann vanbúinn til þess, enda ókvæntur
þá, en Ólafur bóndi hafði engar vöflur á því og
lét breyta innskriftinni á mjólk frá Þorvaldseyri
á nafn Eggerts. Skömmu síðar kvæntist Eggert
Ingibjörgu Nyhagen frá Valdres í Noregi og
eignuðust þau fjögur börn, þeirra á meðal Ólaf
sem varð þriðji ættliðurinn til að taka við keflinu
á Þorvaldseyri.
Eggert jók við ræktun og bústofn frá dögum
föður síns; einkum fjölgaði í fjósi og var mest bú-
ið með 65 mjólkandi kýr, auk geldneyta. Flest
hús á jörðinni voru endurbyggð nema íbúðar-
húsið sem ástæðulaust var að endurnýja og
raunar býr Ingibjörg í því enn.
Vélvæðingin eftir stríðið gerði Eggert fært að
ráðast til atlögu við mýrarnar á flatlendinu og á
því svæði hóf Eggert kornrækt í smáum stíl
þegar uppúr 1950. Oft var hann með bygg á 5-7
hekturam lands og skar upp 20-30 tunnur, sem
nýttist í kjarnfóður og reyndist vel.
Eggert á Þoi-valdseyri var á búskaparárum
sínum einn þekktasti bóndi landsins, enda mjög
virkur í ýmsum samtökum bænda, t.d. stjórnar-
maður í lengri tíma í Mjólkurbúi Flóamanna,
Mjólkursamsölunni og Búnaðarsambandi Suður-
lands. Honum taldist einhverntíma svo til, að
einungis vegna mjólkurinnar hefði hann setið
eitt þúsund fundi og má nærri geta hvern tíma
þetta hefur tekið frá búskapnum.
III
Þriðji ættliðurinn á Þorvaldseyri, Ólafur Egg-
ertsson, er fæddur 1952, en hann og kona hans,
Guðný Valberg úr Reykjavík, tóku við búskapn-
um 1986. Þau eiga fjögur börn og elzti sonurinn
hefur lokið búfræðiprófi.
Nú var fólkið orðið of margt til þess að koma
því fyrir í íbúðarhúsi Ólafs og Sigríðar frá 1918.
Ungu hjónin byggðu annað hús skammt vestan
við hitt; fallegt hús á einni hæð, sem ekki sést til
fulls vegna þess hve limgerðið í kring er orðið
hátt. Að innan er það eins og bezt gerist í vönd-
uðum einbýlishúsum í þéttbýlinu, en listræn til-
finning og snyrtimennska, sem allsstaðar blasir
við, endar ekki þegar komið er út úr dyrunum.
Garðurinn ber merki um samskonar alúð, og
þegar litast er um í kringum bæinn spyr maður
sjálfan sig; Hvar er draslið, ónýtar vélar og
verkfæri, bílhræ og annað slíkt sem alltof marg-
ÞORVALDSEYRI sumarið 1904. Árið eftir keypti Einar skáld Benediktsson jörðina og lét flytja íbúðarhúsið, líklega glæsilegasta hús í sveit á ís-
landi þá, yfir vegleysur og stórfljót að Stóra-Hofi.
Ljósmynd/Ólafur Eggertsson
KORNSKURÐUR hefst á sólbjörtum haustdegi á Þorvaldseyri.
LÍFLEGT um að litast á hlaðinu: Búvélar í röðum og nautpeningur rekinn milli beitarhólfa.
VEGGIR elzta bæjarins mynda skjól og fallega
umgjörð um trjágarð við eldra íbúðarhúsið.
FJÓSIÐ á Þorvaldseyri er svo fágað að það er
eins og kýr hafi aldrei stigið þar innn fæti.
ÞORVALDUR Bjarnarson, landnámsmaður á
Þorvaldseyri og nefndi bæinn eftir sér að
fornum sið. Þorvaldur varð auðugur á 19. ald-
ar vísu, átti margar jarðir sem hann seldi allar
utan eina og setti auð sinn i togarann Fjósa-
Rauð sem fórst.
ir safna á hlaðinu eða að húsabaki? Að sjálfsögðu
eru bæði bílar og dráttarvélar á sínum stað á
hlaðinu á Þorvaldseyri, annaðhvort væri nú.
Eg var auðvitað ekki sá gestur sem Ólafur
bóndi þurfti helzt á að halda að fá í heimsókn á
sólríkum ágústdegi þegar kornið bylgjaðist á
akrinum og komið að uppskeratíma. En hann
tók mér ljúfmannlega og eftir dálítið spjall um
jörðina bauðst hann til að aka mér á sínum
fjallabíl, Ford Econoline, upp í gilið þar sem raf-
stöðin er. Þar er dálítið merkilegt sem hann vildi
sýna mér.
Leiðin liggur upp frá bænum og yfir Svaðbæl-
isána, sem nú er vatnslítil og hefur verið gerð
með öllu óskaðleg. Þetta var erfið jörð til sauð-
fjárbúskapar, segir hann, mikið brattlendi og
landið ekki annað en það sem sést í hlíðunum
efra. En þar leynast fleiri hlunnindi en sauðfjár-
hagar. Þegar ofar kemur í gilið sjáum við
Koltungufoss steypast fram af hárri brún og
þegar nær kemur sést vatnspípa ofan frá foss-
brúninni. Hún endar í stöðvarhúsinu, en túrbín-
an og rafallinn voru úr sér gengin 1978 og heim-
taugin orðin léleg. Þá lagðist þessi raforkufram-
leiðsla niður, en Ölafur hefur nú endurnýjað það
sem til þarf og vinnur nú að lagningu jarðkapals
heim að bæ. Þessi heimUisrafstöð á að geta
framleitt 15 kw.
En það var þó ekki fyrst og fremst þetta sem
hann vildi sýna blaðamanni Lesbókar, heldur
dálítið gullauga, eiginlega smá gullnáma á sama
stað. Þegar við nálgumst staðinn og Econolininn
brýst yfir óárennilega ruðninga, sé ég hvað Ólaf-
ur á við. Dálítinn gufustrók leggur upp úr gilinu
framan við stöðvarhúsið: Jarðhiti.
Jú, það er rétt, segir Ólafm'; þetta er borhola.
Talsverð áhætta sem var tekin, en ævintýrið
heppnaðist fullkomlega. Raunar var þetta flan,
segir hann, því sérfræðingar Orkustofnunar
voru búnh- að segja að þarna væri ekki um neinn
hita að ræða. Það mundi ekki þýða neitt að bora.
En Ólafur fann á sér að það væri ekki rétt og
hafði stuðning af athugunum Jóns Jónssonar
jarðfræðings, sem hafði kannað svæðið á eigin
spýtur og alltaf haft trú á jarðhita þarna. Því gat
ekki verið hiti þar eins og við Seljavallalaug, að-
eins snertuspöl austai-?
Gilið neðan við Koltungufoss er unaðsreitur.
Vatnið fellur í samfelldri flúð frá fossinum,
hvönn og stórir maríustakkar í bökkunum og
litla stöðvarhúsið stendur á fallegum, grasi
vöxnum stalli á lækjarbakkanum. Á bakkanum á
móti er dálítil klöpp og 1989 ákvað Ólafur að
bora í hana. Heppnin var með. Á 1000 m dýpi
fékkst einn sekúndulítri af 65 gráða heitu vatni,
sem nýtist til upphitunar á bænum. Raunar er
hitinn einnig notaður til þess að þurrka hey og
korn og þessa stundina var verið að þurrka
lúpínufræ frá Landgræðslu ríkisins.
Á Þoi’valdseyri eru nú 100 ha tún og 23 ha
undir korni. Bústofn þeirra Ólafs og Guðnýjar er
65 mjólkandi kýr, en með kálfum og geldneytum
era 130 nautgripir á bænum. Kindur hafa þau
aðeins til heimilisnota, en hross eru engin. Þegar
ég hafði orð á því við Ólaf að fjósið liti út eins og
þar hefðu aldrei komið kýr, svaraði hann ein-
faldlega: „Við erum í matvælaframleiðslu“. Ann-
að sem vakti athygli mína var að í hlöðudyrum
beið stunguspaði, en þesskonar amboð notaði ég
á mínum uppvaxtarárum og hélt að þau væru úr-
elt orðin. En Ólafur taldi spaðann verkfæri sem
hentaði mjög vel þar sem hey er laust í hlöðum.
Spaðinn er notaður líkt og stunguskófla og með
honum er heyið stungið í stalla í hlöðunni.
Á þessum ágústdegi bylgjaðist kornið fagur-
iega fyi-h’ vindinum, nærri skriðið. Ólafur taldi
að það yrði skorið innan skamms. í afmörkuðum
reitum hefur Rannsóknai-stofnun landbúnaðar-
ins fengið að gera tilraunir með sérstök afbrigði
og þai’ eru litbrigðin önnur. Kornræktin á Þor-
valdseyri hefur verið samfelld síðan 1960.
Á heimleiðinni neðan frá akrinum sést vel hve
bæjarstæðið er myndi’ænt og útsýnið upp til
jökulsins stórfenglegt. T\'eh’ rútubílar höfðu
+
ÍO LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. MARZ 1999
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. MARZ 1999 1 1