Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.1999, Blaðsíða 9

allt sumarið, næsta vetur og fram á sumar
1859. Þá fyrst var búið að ráðstafa honum á
fæðingarsveit sína, Biskupstungnahrepp.
Asmundur í Grjóta og Guðbjörg kona hans
voru bæði fullorðin og lasburða og í bréfi sem
Asmundur skrifaði sýslumanni Arnessýslu
kvartaði hann yfir því að sér hafi engin borg-
un borizt fyrir sjúklinginn og þau hjónin væru
nærri því að fara á sveitina. Auk hjónanna í
Grjóta og Jóns Gissurarsonar voru þar til
heimilis ung kona með bam og tvær aldraðar
konur. Par hefur hver smuga verið nýtt.
Ekki virðist hafa verið alveg ljóst hvort Jón
Gissurarson átti framfærslu í Biskupstungum
þar sem hann fæddist, eða í Flóanum þar sem
hann ólst upp. Bréf fóru á milli en hrepp-
stjómarmenn í Sandvíkurhreppi vildu ekki
viðurkenna að Jón ætti þar framfærslusveit.
Eftir að sýslumaður hafði ritaði bæjarfógetan-
um í Reykjavík og óskað eftir „æviferils-
skýrslu" frá Jóni, var lokst hægt að komast að
niðurstöðu: „Var þá Reykjavíkur bæjarpóletí-
réttur settur" og mætti Jón fyrir réttinum,
áminntur um sannsögli, og staðfesti fæðingar-
stað sinn í Laugarási í Biskupstungum.
Enda þótt þetta væri ljóst vildu hrepp-
stjórnai-menn í Tungum ekki fallast á þann
úrskurð að þeir yrðu að „forsorga téðan Jón
Gissurarson", heldur bæri Sandvíkurhreppi
að gera það. Fóm nú bréf milli yfirvalda og
alltaf beið Jón hjá fólkinu í Grjóta. Vai’ um
sinn gefið með honum úr sjóði Reykjavíkur-
bæjar.
Par kom þó að bæjarfógeti lét flytja Jón
Gissurarson austur til sýslumannsins í Ames-
sýslu; það var í júlímánuði 1859. Þaðan var
hann síðan fluttur upp í Biskupstungur og
fylgdi með alllöng lagaskýring handa sveitar-
stjórnarmönnum. Einnig fylgdu Jóni óborgað-
ir reikningar uppá 77 rd. sem Tungnamönnum
var ætlað að greiða. I bréflok var óskað eftir
því að Jóni Gissurarsyni yrði séð fyrir góðum
samastað.
Til bráðabirgða tóku sveitarstjórnarmenn í
Tungunum við Jóni, greiddu reikningana sem
höfðu verið lækkaðir niður í 50 ríkisdali, en
niðurstöðunni vildu þeir ekki una. Báðu þeir
um úrskurð amtmanns, sem taldi að Jón ætti
tvímælalaust sveitfestu í Biskupstungum. Þá
var þrautaráðið að leita til stjómar dómsmála
úti í Kaupmannahöfn, sem vitaskuld gerði
ekkert annað en að staðfesta úrskurðinn.
Það var ekkert einsdæmi að sveitarstjómir
reyndu með flestum ráðum að koma
hreppsómögum af sér, en hér var langt seilst
og óvenjulegt að slík mál kæmu til úrskurðar
úti í Kaupmannahöfn. En nú gat „forsorgun"
Biskupstungnahrepps á Jóni Gissurarsyni
hafizt og hún stóð í 44 ár.
A yngri ámm sínum fékkst Jón eitthvað við
að bregða körfur úr viðartágum. Þeirri iðju
hélt hann áfram eftir að hann missti sjónina
og nú kom meðfæddur hagleikur honum til
góða. Með velvild og einhverju skipulagi hefði
hann hugsanlega getað unnið fyrir sér með
þessari iðju, en mörg dæmi eru um það úr
þjóðfélagi 19. aldarinnar, að óvenjulegir hæfi-
leikar vora lítils eða einskis metnir.
Líkamlegir burðir voru meira metnir og nú
vildi einnig svo til að Jón Gissurarson var
bæði stór og sterkur og þar að auki alvanur
sjómennsku. Þar var nú eitthvað sem hægt
var að nýta fremur en að láta manninn dútla
við tágakörfusmíð. Með því að senda hann á
vertíð, þó blindur væri, gat hreppurinn fengið
vertíðarhlutinn hans upp í meðlagskostnað-
inn.
Engum sögum fer af því hvort Jón Gissur-
arson átti nokkurt val. Ef til vill hefur honum
fundizt að verbúða- og vertíðarlíf syðra væri
tilbreyting frá slímusetum í baðstofu. Svo
mikið er víst að formaður á Alftanesi féllst á
að taka Jón í skiprúm til reynslu og vermenn
úr Tungunum leiddu hann alla leið suður,
enda fóra menn ekki í verið öðravísi en fót-
gangandi.
Eftir að Jón hafði verið leiddur til skips og
settur niður á sína þóftu, kunni hann vel til
verka og reyndist hinn nýtasti sjómaður. Þá
tíðkuðust enn hin gömlu handfæri, sem Jón
hefur kunnað vel með að fara, en ekki hefur
hann getað hagrætt seglum eða staðið í að-
gerð. Hann var leiddur til búðar þegar komið
var úr róðri og þegar hann hafði matazt tók
hann fram tágar og fór að bregða körfur.
Hjá þessum sama formanni reri hann
nokkrar vertíðir, en þegar sá formaður hætti
að gera út gátu hreppstjórnarmenn komið
Jóni í skiprúm í Þorlákshöfn. Ekki þótti taka
því að setja undir hann hest og leiddu ver-
menn hann ævinlega. Þórður á Tannastöðum
mundi eftir því, uppúr 1870, að þar beiddust
þn'r vermenn gistingar og leiddu þá Jón
blinda. Það var sögn gamalla manna, að alls
hafi Jón róið tíu vertíðir í Þoriákshöfn, alltaf
hjá sama formanni, Þorkatli Jónssyni í Oseyr-
arnesi.
í verið hafði Jón blindi með sér knippi af
tágum. Félagar hans komu stundum með tág-
ar með sér og það þótti Jóni innilega vænt um.
Körfur Jóns bárust víða og voru eftirsóttar.
Um þær hefur Böðvar Magnússon á Laugar-
vatni skrifað svo í endurminningum sínum:
„Aðalatvinna Jóns eftir að hann varð blind-
ur var að ríða körfur úr viðartágum og þóttu
þær snilldarlega vel gerðar, jafnvel vatnsheld-
ar. Munu flestar konur í Biskupstungum hafa
átt körfur eftir Jón, stórar og smáar, og hér á
Laugarvatni voru tvær til eftir hann, hvor
annarri betur gerð.“
Enginn veit hve margar körfur voru til eftir
Jón blinda, né heldur hversu víða þær bárust.
Ein þeirra var gefin Ki’istjáni konungi IX á
þjóðhátíðinni 1874. A byggðasafninu í Skógum
er varðveitt ein karfa eftir hann, komin frá
Keldum á Rangárvöllum, og önnur í byggða-
safninu á Selfossi, gefin af Þórði á Tannastöð-
um. Einnig era varðveittar körfur eftir Jón í
Þjóðminjasafninu.
Jóhannes Kr. Olafsson, bóndi og smiður í
Helli í Ölfusi, ólst upp á Tannastöðum og
mundi vel eftir Jóni Gissurarsyni. Skúli
Helgason hefur í handriti sínu um Jón Gissu-
ararson skráð eftir honum sem hér segir: „A
útmánuðum 1892 kom Jón að Helli á leið til
Eyrarbakka. Var hann með poka á bakinu og
í honum voru körfur. Eg sá eina og giska á,
að hún hafi verið um 3o sm á vídd um bung-
una, með djúpum löggum og loki og smá
höldu. Margir dáðust að körfum Jóns, bæði
að gerð og útliti. I þessari ferð, sem ég minnt-
ist á, var ég látinn fylgja Jóni fram að Fossi
(Selfossi) til Gunnars bónda Einarssonar. A
heimleiðinni kom hann einnig að Helli, en var
þá í fylgd með lestamönnum úr Tungunum.
Var hann þá látinn halda í bandspotta úr
aftasta hestinum... Ég heyrði sagt að sjálfur
færi hann með fylgd upp í Úthlíðarhraun að
útvega sér tágar í körfurnar. Hann var mikill
á velli, hár og þrekinn, hvítleitur með al-
skegg, ekki þykkt. Hann var látinn ganga á
mill bæja í Tungunum á sinni þymum krýndu
ævibraut".
Böðvar á Laugarvatni skrifaði ennfremur
svo um Jón blinda: „A meðan hann hafði sjón
máti svo heita, að hann bæri af yngri mönn-
um af myndarlegheitum og greind og allri
karlmennsku, og svo var það reyndar alla
ævi. En snemma mun hafa borið á því að
hann væri nokkuð ör í skapi og hefur sjálf-
sagt ekki um batnað eftir að hann missti sjón-
ina fyrir fullt og allt...Það var verk okkar
krakkanna að leiða Jón á milli bæja og gerði
ég það oft síðustu ár mín í Úthlíð. Var hann
ósköp góður við mig og svo mun hann hafa
verið við öll börn, því hann var afar barngóð-
ur...“
Biskupstungnamenn báru Jóni Gissurar-
syni misjafnt söguna og jafnframt komu þeir
ekki alltaf vel fram við hann. Jón var vel hag-
mæltur; hann notaði þann hæfileika sem vopn
í lífsbaráttunni og gat átt það til að senda
mönnum meinleg skeyti í fei’skeytluformi ef
honum sárnaði. Síðast dvaldi hann í Kjarn-
holtum og þar dó hann 15. janúar 1903, á 75
aldursári.
Séra Magnús Helgason, síðar skólastjóri
Kennaraskólans, var prestur Biskupstungna-
manna um 20 ára skeið, frá 1884 til 1905 og
talinn með mestu ræðumönnum í prestastétt
landsins. Hann hafði oft gefið sér tíma til að
spjalla við Jón Gissurarson og honum var um-
hugsunarefni hin meinlegu örlög annarsvegar
og hinsvegar andlegt atgervi Jóns. Séra
Magnús jarðsöng Jón frá Haukadalskirkju og
flutti þá að mörgum þótti merkilega útfarar-
ræðu. Það var þó sízt af öllu reglan þegar
sveitarlimir áttu í hlut að prestar færu að
vanda sig sérstaklega. Daginn fyrir jarðarför-
ina hefur Magnús skrifað svo í dagbók sína:
„Bylur, svo regn“. Næsta dag, laugardaginn
24. janúar ritar hann: „Farið af stað kl. 8 upp
að Haukadal, færð afar ill. K1 2.30 jarðaður
Jón Gissurarson. Gisti í Haukadal. Andvöku-
nótt.
Menn geta velt því fyrir sér hversvegna
presturinn gat ekki sofnað eftir að hafa jarð-
sungið sveitarliminn og haldið yfir honum eft-
irminnilega ræðu. En ef til vill var séra
Magnús aðeins þreyttur eftir langa göngu frá
Torfastöðum að Haukadal í umbrotafærð. í
blaðinu Fjallkonunni var getið um lát Jóns
Gissurarsonar með svofelldum orðum:
„Nýdáinn er Jón nokkur Gissurarson sveit-
arlimur í Biskupstungum, nálega áttræður.
Hann missti sjónina af slysum á bezta aldri
og varð að lúta þeim íslenzku örlögum „að
fara á sveitina.“ Én svo var hann mikill fjör-
maður að hann réri út við Faxaflóa mörg ár
eftir það. Lét hann þá leiða sig heiman og
heim og kváðu menn enga töf af honum.
Heima stundaði hann einkum að ríða körfur
og þótti vel gjört, þó eftir alsjáandi mann
hefði verið. Eina þeirra þá Kristján konungur
9. af honum á þjóðhátíðinni. Hneigður var
hann fyrir bókmenntir og fékk iðurlega ung-
linga til að lesa fyrir sig blöð og bækur. Á síð-
ari árum var hann orðinn hramur."
Helztu heimildir: Kirkjubækur úr nokkrum prestaköll-
um, dómsmála- og bréfabækur sýslumanns í Arnessýslu,
bréfabækur bæjarfógeta Reykjavíkur og amtmanns.
ÓLÖF STEFANÍA
EYJÓLFSDÓTTIR
HRÍMSPOR
Eg vil sýna ykkur
hrímgrös ígarðinum
á þau settist
héla með hvítar fanir.
Ég vil sýna ykkur
frosin fótspor
líkt og toppur hafi markað
stíginn hélublómum.
Ég vil sýna ykkur
héluð hrímlauf
sem geyma kalin
tær kristalstár.
Ég vil sýna ykkur
náttdögg þar sem napurt
kulið hrannar upp
hrímöidum að morgni.
II
Ég vil benda ykkur á
hvar spor hafa bælt
hvítu hrímfanirnar
og hélublómin fríð.
Hvar slóð hefur brákað
hrímlauf kristalstára
og kurlað hrímöldur
að kveldi á víð og dreif.
ÖRÆFAUÓÐ
2010
Við Herðubreið
semur Kári
kuldaíjóð sín
á raflínu langspil.
Kárahnjúkum undir
kembir fossbúinn
hvítar hærur
í járnviðjum Jöklu.
Hvíti svanurinn
hvílir vængbreiður
í jökulhafi
hjá járnskógarnöstrum.
Höfundurinn er skóld og húsmóðir í
Reykjavík.
í LESBÓK Morgunblaðsins 13. mars 1999
birtist grein undir heitinu „Úr Birstofu til
Islands og Suðurlanda" eftir Vilhjálm Örn
Vilhjálmsson fornleifafræðing í Danmörku.
Fjallar greinin um siglingar Englendinga á
milli Bristol og Islands á 15. öld og þátt
þeirra í að flytja Islendinga, frjálsa sem
ófrjálsa, til Bristol, þ.á.m. nafngreinda menn
sem síðar stunduðu verslun við suðræn lönd.
Svo segir í greininni:
„Ekki hefur fyrr komið fram í íslenskum
ritum, að tveir þessara Islendinga eru
nefndir á nafn í samtímaskjölum og hét
annar þeirra Vilhjálmur og hinn Jón (Willi-
am Yslond og John Yslond)“. Hér tel ég
vegið að merkum sagnfræðingi sem látinn
er fyrir nokkurum árum, Birni Þorsteins-
syni prófessor, sem stundaði rannsóknir á
verslun Englendinga við íslendinga, svo og
öðrum samskiptum þeirra á þessum tíma, í
skjalasöfnum á Englandi á árunum 1948 og
1949.
Svo vill til að kona mín var beðin fyrir
sendingu til Björns, er við heimsóttum
London í júlí- ágúst 1949, eins og títt var
þegar íslendingar „sigldu" á þeim árum.
Hittum við Björn af tilviljun innan um þröng
þúsunda á Westminster brúnni dag einn og
þáðum þar, ofar Thames, heimboð til Björns
og konu hans, Guðrúnar Guðmundsdóttur,
hvar okkur var ljúflega tekið og veitt vel,
bæði hið andlega fóður og líkamlega auk
skemmtimála ýmiss konar. Kynntist ég
nokkuð rannsóknarstarfi hans á þessum
VALGARÐUR EGILSSON
SPROTANS
MYND
í innstum þér
eirir hinn fyrsti sproti
langt bakvið óljós ár
og helst æ ungur
innanvið stundir
og viðlögð ár
Reikandi stjörnur
hálfgagnsær hjúpur
hylur -
og þéttist
við líðandi áranna hrannir
- hrím eða sindur?
enginn veit enn
- er þar líf eða dauði?
leynist það enn
sama hve sjón er hvesst,
sama hve ljósta glampar
um gervallan heim
vinna þeir ekki á hjúpinum
sem varpar þeim út í geim
ekki ná þeir heldur inn
að sprotanum þeim
sem vakir á bakvið
viðlagðar stundir og ár
Um hálfgagnsæ ár
aðeins hárfínn geisli nær gegn
og: í því
hann fellur á sprotans mynd
og speglar
innan á hjúpinn óljósa mynd
um leið: þá lifna
andartak hálfgagnsæ ár
Höfundurinn er læknir og skóld í Reykjavík.
tíma ásamt því að þiggja góð ráð um bókaval
í grein þeirri er ég svo lagði stund á.
Afrakstur rannsókna Björns er m.a. að
finna í bókunum „Enskar heimildir um sögu
íslendinga á 15. og 16. öld“, gefin út af Hinu
íslenzka Bókmenntafélagi 1969, og „Enska
öldin í sögu Islendinga“, gefin út af Máli og
Menningu 1970 , báðar gagnmerkar heimildir.
I þessum bókum eru að sjálfsögðu birtar
niðurstöður ítarlegra rannsókna Björns. Þar
er t.d. getið kaupmannsins William Yslond
„samkvæmt einkaheimildum frá D. B. Qu-
inn“, en Vilhjálmur telur að heimildir Quinns
sem birtar vora 1973 hafi ekki fengið verð-
skuldaða athygli hér á landi. Ekki þykir mér
sennilegt að sú bók hafi farið framhjá Birni,
ef í henni eru þá heimildir sem ekki voru áð-
ur fram komnar í ritum Björns. Ekki tel ég
ástæðu til að fjalla hér um verk Björns, enda
geta allir áhugamenn um þetta svið sagn-
fræðinnar lesið bækurnar, sem era vel
þekktar.
Ekki finnst mér fræðimennskan sigla með
himinbjörgum í grein Vilhjálms, því hvorki
virðist hann hafa hugmynd um rannsóknir
Björns né heldur hirt um að kynna sér inni-
hald útgefinna rita hérlendis um þetta tíma-
bil. Er það miður.
Greiði ég nú heiðurshjónum þakkarskuld
fyrir gleðistundir sem þau veittu ungum
hjónum á ágústkvöldi í London fyrir 50 ár-
um, þótt seint sé hún af hendi reidd og í litlu
goldin.
HELGI ÓLAFSSON
TIL VARNAR HEIÐURSMANNI
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. MARZ 1999 9