Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1999, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSEVS - VILNNING LISTIR
20. TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
Skáldið
Pushkín
Þess er nú minnst að
200 ár eru liðin frá
fæðingu rússneska
þjóðskáldsins Alex-
anders Pushkíns. Ás-
laug Agnarsdóttir bókavörður segir í grein
sinni um skáldið, að í heimalandi sínu megi
segja að hann geti talizt hliðstæða við Jónas
Hallgrímsson hjá okkur. Þessu ástsæla skáldi
auðnaðist ekki langt líf fremur en Jónasi og
féll hann fyrir byssukúlu í einvígi.

Gagnsæi
til norðurs, eða Het Transparante Noorden,
er heiti á stórri hönnunarsýningu í Stejdelik-
safninu í Amsterdam. Þar getur að líta nýja
listhönnun frá Norðurlöndum. íslenskir
hönnuðir eru að sjálfsögðu með og íslensk
hönnun fékk þau ummæli að annarsvegar
væri hún geggjuð en hinsvegar jarðbundin -
en ekkert þar á milli. Jórunn Sigurðardóttir
sá sýninguna og skrifar um hana.
Jamaica
í fyrri grein
sinni um Jama-
ica í sögu og
samtíð segir
Þorleifur Frið-
riksson frá dap-
urlegri forsögu
þjóðarinnar sem
segja má að hafa verið meira og minna
hneppt í þrældóm frá því Kólumbus tók land
á eyjunni skömmu eftir 1500 og til 1834 að
þrælahald var afnumið að nafninu til. Verst
var meðferðin á landsmönnum undir yfirráð-
um Spánverja, en siðar tóku við ensk yfirráð.
'VStC.'-
Sumarsýningu
Listasafns íslands er ætlað að sýna þróun ís-
lenskrar myndlistar á tuttugustu öld, frá
frumherjum til þeirra sem fylgt hafa mynd-
máli módernismans eftir. Mikill fjöldi lista-
manna á verk á sýningunni og tilgangur
hennar er ekki síst sá að gefa erlendum
ferðamönnum hugmynd um íslenska mynd-
list.
HANNES SIGFÚSSON
SKAKKUR TÍMI
Hið liðna er ekki liðið
Það er aðeins faröldin sem þeysir hjá
í helreiðum sínum til móts við slysin
Þú stendur óhultur við vegbi’ún í afskekktri sveit
þegar ískur hemlanna spáh’ þér limlestingu
Þú skilur bensíngufur vandlega frá iimi skógarins
og eygir grænt laufíð handan við sótflug reykháfanna
Grá himnan á vatninu minnir þig á lokað auga
æðar sem flýtur sofandi á lygnum sjó
En dauðir fískarnir sem velkjast í flæðarmálinu
eiga raunar lítið skylt við vakandi silung...
Þú ert eflaust vitni að undarlegri tímaskekkju
eins og klukkunum hafí verið fíýtt
meðan þú svafst
FORSÍÐUMYNDIN
Skrúður, garður séra Sigtryggs ó Núpi, hefur lengi vakið aðdóun. Aðalhlið garðsins, sem sést ó
myndinni, smiðaði Torfi Hermannsson eftir forsögn Sigtryggs, en innanvert ó hliðið setti Sigtryggur
texta úr Biblíunni: „Maðurinn sóir og plantar en Guð gefur ávöxtinn." Á myndinni er hópur sjálf-
boðaliða og áhugamanna um endurgerð garðsins árið 1955. Sjá nánar um Skrúð í grein á bls 8.
Hannes Sigfússon, 1922-1997, var eitt af atómskáldunum og kvaddi sér hljóðs 1949 með
Dymbilvöku sem þótti nokkurt tímamótaverk. Hannes bjó í Noregi frá 1963 til 1988, en
heim kominn bjó hann slðast á Akranesi.
„AHÆTTU-
ÞJÓÐFÉLAGIÐ"
RABB
✓
IHEIMI félagsvísindanna hefur á
undanförnum árum orðið til hugtakið
áhættuþjóðfélag (risk society upp á
ensku). Tveir félagsfræðingar hafa
verið í fararbroddi þeirra, sem skrifa
um þetta fyrirbæri, annars vegar
Þjóðverjinn Ulrich Beck og hins veg-
ar Anthony Giddens, rektor London
School of Economics and Political Science,
sem heimsótti Island í síðustu viku og hristi
dálítið upp í hugskoti margra, sem á hann
hlýddu. Ahættuþjóðfélagið, segja þessir
fræðimenn, einkennist af því að þar leikur
áhætta, eða kannski öllu heldur útreikning-
ur á því hversu líklegt er að hættulegir at-
burðir gerist, æ stærra hlutverk.
Beck segir að annars vegar byrji áhættu-
þjóðfélagið þar sem hefðin endar; á öld
hnattvæðingar getum við í æ minna mæli
treyst á gamlar hefðir og venjur til að vísa
okkur veginn í lífinu. Þess vegna verðum
við stöðugt að taka áhættu og nútímamað-
urinn stendur frammi fyrir miklu fleiri og
flóknari ákvörðunum en forfeður hans.
Hins vegar hefst áhættuþjóðfélagið þar
sem náttúran endar, í þeim skilningi að áð-
ur og fyrr vorum við upptekin af því hvað
náttúran gat gert okkur, í formi eldgosa,
flóða, mannskaðaveðra og uppskerubrests,
en í dag er hugur okkar fremur við það,
sem við getum gert náttúrunni, til dæmis
með því að fikta í erfðavísum dýra og
plantna, dæla gróðurhúsalofttegundum út í
lofthjúpinn eða beizla kjamorku, sem síðan
getur sloppið úr böndunum.
Giddens gerir svipaðan greinarmun á
ytri áhættu, sem mönnum stafar af náttúr-
unni, og tilbúinni áhættu, sem menn hafa í
raun búið til sjálfir með þekkingu sinni og
framþróunarstarfi. Þversögn áhættuþjóðfé-
lagsins felst í því að þekkingin og þróunin,
sem á að vemda okkur fyrir fyrrnefndu
áhættunni, býr til þá síðarnefndu. Þessi
þáttaskil urðu ekki fyrr en mjög nýlega í
sögunni, segir Giddens, í mesta lagi fyrir
nokkrum áratugum. Við höfum mjög stutta
sögulega reynslu af því að fást við tilbúna
áhættu og kunnum kannski ekki alveg með
hana að fara.
Giddens bendir sömuleiðis á að tilbúna
áhættan sé gerólík ytri áhættu að því leyti
að hún sé miklu óútreiknanlegri. Það sé
fremur auðvelt að reikna út t.d. líkindin á
því, þegar maður stígur inn í bíl, hversu lík-
legt sé að hann lendi í umferðarslysi. Þegar
um tilbúna áhættu sé að ræða, sé ómögu-
legt að vita hversu mikil hún sé og oft fáum
við ekki að vita það fyrr en of seint. Þannig
sé nú deilt um það hvort gi-óðurhúsaáhrifin
séu að hita hnöttinn að hættumörkum. Vís-
indamenn færi fram rök með og á móti, en
þegar við loksins fáum fullvissu um það,
hver hefur rétt fyrir sér, kunni það að
verða of seint.
Að sögn Giddens skapa þessar aðstæður
nýtt andrúmsloft í stjórnmálum, þar sem á
skiptast ásakanir um hræðsluáróður annars
vegar og hins vegar um að verið sé að
hylma yfir skelfilegar staðreyndir eða fljóta
sofandi að feigðarósi. Við þekkjum þetta úr
stjómmálaumræðu á íslandi, til dæmis um
gróðurhúsaáhrifm og Kyoto-bókunina.
Mörgum em í fersku minni afar ólíkar ára-
mótaræður forsetans og forsætisráðherr-
ans um þau mál fyrir tæplega hálfu öðm
ári.
Sú umræða, sem er þó kannski nærtæk-
ari á Islandi til að varpa ljósi á áhættuþjóð-
félagið, sem við lifum í, er umræðan um
stjórn fiskveiða. Þegar Islendingar sóttu
sjó á opnum árabátum, var það ytri áhætta,
sem augljóslega var mest áberandi - að
gæftir væm litlar, að sjómenn snera ekki
aftur úr róðrinum o.s.frv. Nú höfum við
beitt vísindum og tækni til að byggja skip,
sem standast flest veður og búa þau tækj-
um sem auðvelda þeim að finna fiskinn og
veiða hann með hagkvæmum hætti. Þá
kemur í ljós að við höfum búið til nýja
áhættu, sem er sú að við hreinlega klámm
fiskinn með alltof stóra fiskiskipaflotanum
okkar og sviptum okkur lifibrauðinu um
leið, en það var víst ekki upphaflegi tilgang-
urinn. Nú virðist hafa tekizt vonum framar
að ná tökum á þessum vanda, en þó halda
umræðurnar áfram af fullum krafti,
þrungnar ásökunum á víxl um að alltof var-
lega sé farið eða að nú sé gengið of nærri
fiskistofnunum. í raun snúast þessar um-
ræður um það, hversu mikla áhættu sé rétt-
lætanlegt að taka og þær fara nú fram í
fjölmiðlum á hverjum degi eftir að Haf-
rannsóknastofnun gaf út rúðleggingar sínar
um heildarafla á næsta fiskveiðiári fyrr í
vikunni.
Sumir segja að ævinlega beri að treysta
vísindamönnum í þessu efni, en Giddens
bendir á að einmitt vegna velgengni vísind-
anna séu allir meira eða minna orðnir
svolitlir vísindamenn sjálfir og hættir að
taka ráðleggingum fræðimanna sem heilög-
um sannleika, þó ekki væri nema vegna
þess hversu oft vísindamenn komast að
ólíkum niðurstöðum um sama viðfangsefni.
Ákvarðanirnar verða með öðmm orðum
ekki auðveldari vísindanna vegna, heldur
flóknari ef eitthvað er.
Stjórnmálamenn geta því varla öllu leng-
ur hengt ákvarðanir sínar á einhverjar
ákveðnar vísindalegar niðurstöður, sem
þeim era þóknanlegar, heldur verða þeir að
taka mið af mismunandi vísindalegu áliti.
Það mættu þeir gjarnan hafa í huga, sem
nú hafa pantað útlenda vísindamenn til að
komast að niðurstöðu um það hvort lífríki
Mývatns stafi hætta af frekara kísilgúr-
námi. Sú spurning er einmitt prýðilegt
dæmi um að verið er að fást við tilbúna
áhættu; áframhaldandi námavinnsla getur
haft afleiðingar fyrir lífríkið, sem enginn
sér fyrir, ekki einu sinni útlendir vísinda-
menn. Hversu mikla áhættu á þá að taka?
Fleiri dæmi af þessu tagi mætti nefna.
Gerð gagnagrunns á heilbrigðissviði hefur
t.d. verið rökstudd með því að grunnurinn
muni mjog efla erfðarannsóknir hér á landi,
stuðla að því að lækning finnist við áður
ólæknanlegum sjúkdómum og skapa vel
launuð störf. En aðrir benda á að þetta fikt
í erfðavísum, persónuupplýsingum og ætt-
artölum geti haft ófyrirsjáanlegar afleiðing-
ar, í fyrsta lagi á einkalíf okkar og í öðm
lagi á náttúruna sjálfa. Hvaða ákvörðun á
þá að taka, hversu mikla áhættu?
Svo enn sé vitnað í Giddens, er ekki ein-
göngu hægt að beita varúðarreglunni og
gera sem allra minnst. Að taka áhættu er
einmitt drifkrafturinn í nútímasamfélagi og
oft þurfum við að gerast dálítið djörf, styðja
vísindi og framfarir fremur en kyrrstöðu og
öryggi. Hins vegar getum við ekki látið eins
og allt sé ævinlega í himnalagi og að aldrei
sé tekin nein áhætta, en íslenzkir stjórn-
málamenn hafa ákveðna tilhneigingu til
slíks. Stjórnmálamenn þurfa fremur að æfa
sig í að stýra þessari áhættu og þeir þurfa
að gera það ekki aðeins á vettvangi þjóðrík-
isins, heldur einnig í alþjóðasamstarfi því
að fæst nútímafyrirbæri virða nein landa-
mæri.
ÓLAFUR Þ. STEPHENSEN
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. MAÍ 1999 3