Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1999, Blaðsíða 4

RÚSSNESKA ÞJÓÐSKÁLDIÐ
ALEXANDER PÚSHKÍN
EFTIR ÁSLAUGU AGNARSDÓTTUR
Alexander Púshkín, 1799-1837, og Jónasi Hallgríms-
syni hefur stundum verið jafnað saman og segja má að
Púshkín njóti svipaðrar stöðu í heimalandi sínu og Jónas
hérlendis. Með [ jeim var margt líkt. Báðir voru á 38.
aldursári Deqar þeir létust. Það er sérkennileg tilviljun
að Jónas ést á c ifmælisdegi Púshkíns, 26. maí 1845.
UM ÞESSAR mundir er víða
um heim haldið upp á 200 ára
afmæli rússneska skáldsins
Alexanders Sergejevítsj
Púshkín en hann fæddist 26.
maí 1799 í Moskvu. Pús-
hkín er þjóðskáld Rússa
og eitt merkasta skáld sinnar
samtíðar. Þó að hann hafi fyrst og fremst verið
Ijóðskáld fékkst hann einnig við flest önnur bók-
menntaform, samdi sagnfræðirit, ritstýrði bók-
menntatímariti og skrifaði gagnrýni. Höfuðverk
hans er Jevgeníj Onegín, skáldsaga í bundnu
máli, en eftir hann liggja auk þess sögur, leikrit
og ævintýri, ijöldi bréfa og um 500 ljóð. Hann
var ágætur teiknari og til eru ótal teikningar
sem hann skreytti handrit sín með auk annarra
mynda. Púshkín hefur haft umtalsverð áhrif á
flestalla rússneska rithöfunda bæði á 19. öld og
fram á þennan dag og farið var að kalla hann
upphafsmann rússneskra nútímabókmennta
meðan hann var enn á lífi; hafði hann áhrif á
jafnólíka rithöfunda sem Dostojevskí, Tolstoj,
Tsjekhov og Önnu Akhmatovu. Púshkín hefur
sömuleiðis veitt mörgum rússneskum tónskáld-
um innblástur og hafa meðal annars Glínka,
Rímskí-Korsakov, Tsjajkovskí og Mussorgskí
samið tónlist sem byggist á verkum hans.
Púshkín nýtur að mörgu leyti sérstöðu með-
al rússneskra skálda. Með verkum hans er
talið hefjast nýtt tímabil í bókmenntasögu
þjóðarinnar einkum vegna þess að honum
tókst að skapa bókmenntir sem byggjast á
rússneskri menningararfleifð og skrifa þær á
tOgerðarlausu og stflhreinu máli. Púshkín þyk-
ir hafa gjörbylt rússnesku ritmáli og skapað
bókmenntastíl sem er í senn einfaldur og
glæsflegur. Hann hefur meistaraleg tök á sam-
spfli efnis og forms og leikur hans að hljóðum
og hrynjandi hefur þótt svo snflldarlegur að
mönnum hefur þótt það þess virði að læra
rússnesku til þess eins að geta lesið Ijóðin á
frummálinu.
Alexander Púshkín hefur stundum verið líkt
við Jónas Hallgrímsson og segja má að hann
njóti svipaðrar stöðu í heimalandi sínu og
Jónas hérlendis. Með þeim var margt líkt.
Hvorugur náði háum aldri en báðir voru þeir á
38. aldursári þegar þeir létust. Það er sér-
kennileg tilviljun að Jónas lést á afmælisdegi
Púshkíns 26. maí 1845. Jónas og Púshkín voru
hvor með sínum hætti brautryðjendur í bók-
menntum sinnar þjóðar og bjuggu báðir yfir
þeirri náðargáfu að geta beitt einföldu tungu-
taki á ljóðrænan hátt.
Rússneskar bókmennlir
um aldamótin 1 800
Allt fram á daga Péturs mikla (1682-1725)
var kirkjuslavneska allsráðandi sem ritmál
bæði í Rússlandi og annars staðar þar sem
slavneskar þjóðir bjuggu. Kirkjuslavneska var
aðallega notuð til að fullnægja þörfum kirkj-
unnar fyrir alls kyns trúarlegar bókmenntir en
einnig sem ríkismál, það er í opinberum skjöÞ
um og í vísindalegum og fræðilegum textum. í
valdatíð Péturs mikla voru gerðar miklar end-
urbætur á málinu. Það var þó ekki fyrr en um
hálfri öld síðar að gerð var alvarleg tifraun tfl
að skapa nýtt rússneskt ritmál. Árið 1755 kom
út fyrsta rússneska málfræðiritið Rossíjskaja
grammatíka. Höfundurinn, Míkhaíl Vasíljevítsj
Lomonosov (1711-1765), var prófessor í efna-
fræði við Vísindaakademíuna í St. Pétursborg
og málfræðingur að auki. í riti sínu setti hann
fram kenninguna um þrjár stíltegundir: hástíl,
miðstíl og lágstíl. Málfræðirit Lomonosovs
hafði gífurleg áhrif og gerði í raun tilurð rúss-
neskra fagurbókmennta mögulega. Lomonosov
orti einnig ljóð og hafði mikil áhrif á þróun
bókmennta síns tíma. Hann hefur verið kallað-
ur faðir rússneskra bókmennta og heitir Há-
skólinn í Moskvu í höfuðið á honum en það var
einmitt Púshkín sem sagði um hann:
„Lomonosov var ígildi heils háskóla á þeim
tíma þegar enginn háskóli var til í Rússlandi."
A 18. öldinni gætti mjög vesturevrópskra
áhrifa á rússneska menningu. Rússneskir rit-
höfundar þekktu vel evrópskar bókmenntir,
einkum franskar, en einnig enskar og þýskar.
Um svipað leyti og þeir voru að þreifa sig
áfram með nýtt rússneskt bókmenntamál
komust þeir í kynni við strauma og stefnur í
evrópskum bókmenntum. Einkum gætti áhrifa
klassísisma, franskrar skynsemisstefnu sem
lagði áherslu á rökvísi. Einnig var farið að bera
á sentímentalisma, andstæðu klassísisma, til
dæmis í sögum rithöfundarins og sagnfræð-
ingsins Níkolaj Karamzín (1766-1826). Rúss-
nesk Ijóðlist var nokkuð hástemmd, stirð og
íhaldssöm.
I upphafi 19. aldar fór fljótlega að gæta
áhrifa rómantísku stefnunnar og á fyrsta ára-
tugi aldarinnar stóð rússnesk ljóðlist í miklum
blóma. Þessi tími hefur verið kallaður gullöld
rússnesks skáldskapar og voru þá uppi mörg
framúrskarandi ljóðskáld sem ortu á máli sem
var mun liprara og einfaldara en áður hafði
tíðkast. Þessi rússnesku gullaldarskáld áttu
það fyrst og fremst sameiginlegt að ráða yfir
frábærri tækni og liprum stíl. Skáldin ortu þó
hvert með sínu móti og fylgdu ýmsum bók-
menntastefnum, enda var mikið rætt um það
hvaða leiðir skyldi fara í skáldskaparmálum og
þá sér í lagi hvort segja skyldi skilið við hið
hefðbundna ljóðform í anda Úassísismans. Ym-
is félög voru stofnuð í þeim tilgangi að verja
ákveðin sjónarmið. Þau helstu voru Félag til
eflingar rússneskrar tungu og Arzamás. Það
fyrrnefnda var stofnað til stuðnings klassísism-
anum en Arzamás var skipað skáldum sem
vfldu brjótast undan oki klassísismans og fara
nýjar leiðir.
Æviágrip
Alexander Sergejevítsj Púshkín fæddist í
Moskvu 26. maí 1799. í foðurætt var hann af
gamalli virtri aðalsætt. Langafi hans í móður-
ætt var Abraham Hanníbal, furstasonur frá
Eþíópíu, sem hafði verið gefínn Pétri mikla á
bamsaldri og komst til metorða við hirð hans.
Púshkín naut ekki sérlega mikillar umhyggju
foreldra sinna. Áhrifavaldar hans í æsku voru
fyrst og fremst bamfóstra hans, Arína Rodí-
onovna, og amma hans í móðurætt, María
Alexejevna Hanníbal. Þær töluðu alltaf við
hann á rússnesku og kenndu honum að meta
rússneska tungu. Foreldrar hans lifðu og
hrærðust í frönsku menningarumhverfi og töl-
uðu frönsku á heimilinu. Það var talsverður
bókmenntaáhugi í ættinni. Föðurbróðir Pús-
hkíns, Vasílí Lvovítsj, var þekkt skáld og skrif-
aði meðal annars skopstælingar á verkum
þeirra sem skrifuðu í anda klassísismans. Á
æskuheimili Púshkíns var auk þess stórt safn
franskra bóka og þegar á unglingsaldri var
hann orðinn vel að sér í frönskum 17. og 18.
aldar bókmenntum, svo vel að hann orti fyrstu
ljóð sín á frönsku.
Tólf ára gamall var Púshkín settur í nýstofn-
aðan menntaskóla í Tsarskoje Selo (nú Pús-
hkín) í námunda við Pétursborg. Skólinn var
heimavistarskóli sem hafði að markmiði að
mennta aðalsmannasyni og útskrifa embættis-
menn fyrir rússneska ríkið. Þar leið honum vel,
hann eignaðist nána vini meðal skólafélaga
ALEXANDER Púshkín, 1827. Málverk eftir O. Kíprenskí.
ALEXANDER Púshkín, þrettán ára.
sinna og þar bar fyrst á skáldgáfu hans. Þegar
hann síðar skrifaði um æskuár sín minntist
hann mun oftar á skólann en heimili sitt. Hann
þótti fremur lítifl námsmaður og varði tíma sín-
um frekar til ástarævintýra og skáldskapariðk-
ana en lesturs skólabóka enda voru nemendur
hvattir af kennurum skólans, sem margir
hverjir voru skáld, til að yrkja. Mörg af ljóðum
Púshkíns frá skólaárunum hafa varðveist og
eru þau ort undir áhrifum klassísismans, en
óvenju létt og leikandi. Fjórtán ára gamall birti
hann fyrstu ljóð sín í tímaritinu Boðberi Evr-
ópu (Vestník Jevropy) og þóttu þau framúr-
skarandi vel ort af svo ungum manni. Áður en
Púshkín yfirgaf skólann var hann jafnframt
orðinn meðlimur í Arzamás, þar sem hann gekk
undir nafninu Engisprettan, og var álitinn
skæður keppinautur skáldanna Batjúshkovs og
Zhúkovskís, en þeir voru skærustu stjömur
þessara ára. Tveimur árum áður en hann út-
skrifaðist var Púshkín fenginn til að semja ljóð í
tilefni skólaslitanna. Sagt er að Derzhavín, sem
kenndi rússneskar bókmenntir við skólann, hafi
verið viðstaddur. Hann mun hafa sofnað en
þegar Púshkín byrjaði að fara með Ijóð sitt til
Tsarskoje Selo vaknaði hann og sagði: „Nú get
ég dáið. Þama er eftirmaður minn kominn.“
Að námi loknu fékk Púshkín stöðu í utanrík-
isráðuneytinu. Þar sást hann sjaldan, en hellti
sér út í taumlaust skemmtanalíf St. Péturs-
borgar eins og tíðkaðist meðal ungra aðals-
mannasona og lifði í vellystingum svipað og
hann lýsir síðar meir í fyrstu köflum Jevgení
Onegín. Hann hélt áfram að yrkja og orti Ijóð
af ýmsum toga, meðal annars ástarljóð og
gamanljóð en einnig háðkvæði og ádeiluljóð.
Aðalverk hans frá þessum ámm og jafnframt
fyrsta alvarlega tilraun hans til að nota þjóð-
sögulegt efni er ævintýri í ljóðaformi Rúslan
og LjúdmQa (1820). Þegar Zhúkovskí las það
sendi hann Púshkín áritaða mynd af sér en á
henni stóð: „Tfl sigursæls nemanda frá sigruð-
um kennara." Púshkín féll í ónáð vegna bylt-
ingarkenndra Ijóða og keisarinn sendi hann í
útlegð suður á bóginn, fyrst til Jekaterínoslav
en síðar til Kíshínjov þar sem hann dvaldist tfl
ársins 1823. Hann ferðaðist um Krím og
Kákasus og kynntist þar verkum enska skálds-
ins Byrons sem hann las og hreifst af. Byron
var eitt af helstu skáldum rómantísku stefn-
unnar og í ljóðum Púshkíns frá þessum árum
gætir mikilla rómantískra áhrifa. Rómantíska
stefnan barst til Rússlands snemma á öldinni
eins og áður segir og tengdist þjóðlegri vakn-
ingu eins og víðast annars staðar í Evrópu. Á
þessum árum samdi Púshkín meðal annars
kvæðin Fanginn í Kákasus (1821), og Gos-
brunnurinn í Bakhtsjísaraj (1823). Árið 1823
var honum leyft að flytja til Odessa þar sem
hann var gerður að ritara landstjórans. í Kís-
hínjov hafði hann haldið áfram fyrra lífemi,
drukkið ótæpilega og átt í ýmsum ástarsam-
böndum. í Odessa hélt hann áfram uppteknum
hætti. Ekki bætti úr skák að í þetta sinn var
það eiginkona landstjórans, Jelízaveta
Vorontsova, sem Púshkín leit hýru auga. Auk
þess fann lögreglan háðskviðlinga sem mátti
túlka sem guðlast á þeirra tíma mælikvarða.
Púshkín var enn sendur í útlegð, nú á búgarð
föður síns í Míkajlovskoje, nálægt Pskov í
Vestur-Rússlandi, og var honum sagt að halda
sig þar. Á meðan á dvölinni í Odessa stóð hafði
hann reyndar einnig orðið ástfanginn af
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. MAÍ1999