Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1999, Blaðsíða 15

4
GRIMMD Spánverja á Jamaica eins og annarsstaðar í Nýja Heiminum var orðlögð og upp
finningasemi þeirra við pyntingar og aftökur lýsti innræti þeirra.
ARAWAK-ÞJÓÐFLOKKURINN kom til Jamaica í tveimur bylgjum á árunum 650-900 frá Suð-
ur-Ameríku. Þessir menn voru smáir, en knáir, byggðu sér kringlótt hús og voru gefnir fyrir
dans og söng, en urðu undir þegar miklu harðskeyttari þjóðflokkur, Karíbanar sem voru
mannætur, lögðu eyjuna undir sig. Eftir þeim er Karíbahaf nefnt.
■*
m
JAMAICA nútímans: Markaðstorg í Orcho Rios.
85° ,A 80c'> % 75°
90°
Mexíkó-
flói
r.\
Flonda
70"
65°V
A
/í
m
Havana^..
I ~ ö '
x-.„.
atla ntshaf
Cayman-eyjar
,o!x i
:> l"'
cs

rv/’'7v'
Belís
f /
lr
v>V''V;iÍ,
„, , lómfrúr-
Puerto eyjar
Riko ’
St . *
Jamaika Kingston
HaitCk j n, TC V
C—~dJ Dommtska l—
Hondúras
lýðveldið
K A R í B A H A f
Cuadeloupe t*
Dóminíka
Martiník
Santi Lúsía
I
Níkaragva
Crenada,
A
KostaRíka Co|
Aruba
l Curacao
Cartagená \r'" i______________"V
r /\ Caracas
-1
.S,
Panama
500 km
á
■■
, Trinidai
VENESUELA ogTobi
voru kallaðir Maroonar og áttu eftir að gera
Bretum marga skráveifu næstu aldir.
Cromwell var vel ljóst að löndum yrði ekki
haldið nema þau væru byggð enskum þegnum
sem væru það af fúsum og frjálsum vilja. Með
ýmsum gylliboðum var reynt að lokka breska
þegna til nýlendunnar jafnframt því sem þang-
að voru sendir hópar manna sem höfðu mis-
jafnt orð á sér. Tilskipun var gefin út um að
safna saman þúsundum írskra stúlkna og
drengja og flytja til Jamaica, en óvíst er hvort
það var framkvæmt. Brátt varð ljóst að þeir
Evrópumenn sem voru látnir vinna í hitabeltis-
loftslagi nýlendunnar þoldu það illa og því var
skjótt vakin athygli á að nauðsynlegt væri að
flytja inn afríska þræla.
Þrælahald eykst
Á næstu áratugum jókst þrælahald hvar-
vetna í nýlendum Evrópumanna í Vesturheimi
og með samningi sem gerður var árið 1706
varð Jamaica miðstöð þrælaverslunar til ný-
lendna Spánverja vestanhafs. Englendingar
fluttu m.ö.o. þræla frá Aríku til Jamaica og
þaðan voru þeir síðan fluttir til nýlendna Spán-
verja og að sjálfsögðu Englendinga; og efna-
hagslíf fór að blómstra. En það var ekki aðeins
þrælaverslun sem bætti efnahagslíf eyjar-
skeggja á 18. öld, aðrir þættir athafnalífs
þeirra blómstruðu líkt og raunin varð víðast
hvar í Vestur-Indíum. Sykurframleiðsla varð
ábatasöm, nautgriparækt og kaffiframleiðsla
einnig.
Sykurframleiðsla og þrælahald var svo sam-
tvinnað að segja má að um hafi verið að ræða
tvær hliðar á sömu mynt. Reynslan sýndi að
fólk frá Afríku var best til þess fallið að þola
þrælavinnu í hitabeltisloftslagi. Þetta er meg-
inástæða hinnar umfangsmiklu þríhyrnings-
verslunar sem varð ein helsta burðarstoðin í
hagkerfí Breta á 18. öld. Þessi verslun fólst í
því að vörur voru fluttar frá Bretlandi til Af-
ríku. Þar var þeim skipt fyrir þræla. Þrælar
voru fluttir til Vesturheims, gjaman með við-
komu á Jamaica og seldir þar fyrir kaffi, sykur
og romm sem var flutt til Bretlands og o.s.frv.;
Evrópa, Afríka, Ameríka, Evrópa, iðnaðarvör-
ur, þrælar, nýlenduvörur.
Barátta gegn þrælahaldi hófst jafnskjótt og
fyrsti maðurinn var hnepptur í fjötra. Þrælarn-
ir sjálfir sýndu oft frelsinu hollustu sína með
því að grípa til örþrifaráða. Stundum fólust þau
í því að hópar gerðu vonlausa uppreisn gegn
ofurefli, gengu svo að segja út í opinn dauðann.
Stundum voru þau einstaklingsbundin eins og
þegar mæður kusu að fyrirkoma börnum sín-
um frekar en að sjá þau hneppt í fjötra um alla
framtíð.
Allar uppreisnir voru miskunnarlaust brotn-
ar á bak aftur með öllum tiltækum ráðum.
Sömu ráðum gátu stuðningsmenn þrælahalds
hins vegar ekki beitt gegn frjálsum mönnum
sem höfðu af einhverjum ástæðum andúð á
þessu formi mannlegra samskipta. Fyrstu
skipulögðu mótmælin gegn þrælahaldi komu
úr röðum khkjulegra safnaða. Fylgismenn Jó-
hanns Húss (móravíar) riðu á vaðið og í kjölfar
þeirra fylgdu meþódistar og babtistar. Hér er
sennilega að leita skýringar á hinum mikla
fjölda safnaða sem blómstra á Jamaica. Meira
um þá síðar.
Andóf við þrælahaldi
Þótt 18. öldin hafi verið blómatími þræla-
verslunar og þrælahalds í Vestur-Indíum, hún
sé sú öld sem afkomendur þræla á Jamaica líkt
og afkomendur íslenskra kotbænda minnast
sem nánast samfellds svartnættis þá má sjá
þar líkt og á íslandi, ýmis teikn um breytingar
til batnaðar. Tveir heimssögulegir viðburðir
áttu eftir að hafa örlagarík áhrif á þrælahald á
Jamaica líkt og annars staðar í hinum vest-
ræna heimi. Annars vegar var um að ræða
fjöldahreyfingu í Bretlandi gegn þrælahaldi og
hins vegar frönsku byltinguna.
Rök þeirra sem vörðu þrælahald, ef þeir á
annað borð nenntu að halda uppi vömum, vora
m.a. þau að án þræla væri sykurframleiðsla úr
sögunni, auk þess bentu þeir gjarna á að Af-
ríkumenn sjálfir hefðu þrælahald og skárra
fyrir þá sem á annað borð væru hnepptir í
þrældóm að lúta yfirráðum siðmenntaðra
manna sem auk þess væru kristnir. Margir
plantekrueigendur óttuðust að ef þrælahald
yrði afnumið í einni svipan myndu þrælar yfir-
gefa plantekrumar og stofna einhvers konar
frumskógarsamfélög sem gætu ógnað samfé-
lagi þeirra og valdið efnahagshruni.
Hinn 22. júní 1772 var dómur kveðinn upp í
Englandi sem kvað á um að ensk lög heimiluðu
ekki þrælahald. Af dómnum leiddi að þeir
þrælar sem fyrir voru þar í landi, voru frjálsir
og sama gilti um hvern þann þræl sem steig
fæti á enska grund. Á þeirri sömu stundu varð
hann frjáls. Þetta gilti aðeins um Bretland, en
ekki um nýlendurnar. í ársbyrjun 1808, heilum
36 árum eftir dóminn fræga og 21 ári eftir að
ensk samtök gegn þrælahaldi höfðu verið
stofnuð tóku gildi lög sem bönnuðu þrælaversl-
un í nýlendum Breta. Fimm árum áður, í árs-
lok 1802, höfðu frændur okkar Danir bannað
þrælaverslun í nýlendum sínum í Karíbahafi,
eyjunum St. Qroix, St. Thomas og St. Jan, og
þar með orðið fyrstir Evrópuþjóða tíl að banna
verslun með fólk.
Ýmsar aðrar þjóðir leyfðu bæði þrælahald
og verslun með þræla. Til dæmis var þræla-
verslun ekki afnumin hjá Kúbverjum, næstu
nágrönnum Jamaicamanna fyrr en 1865. Regl-
an var yfirleitt sú að fyrst var verslun bönnuð
og síðan sjálft þrælahaldið, en oft ekki fyrr en
mörgum árum síðar. Þannig bönnuðu Banda-
ríkin þrælaverslun frá 1. janúar 1809. Hins
vegar var bann við þrælahaldi ekki fest í
bandarísk lög fyrr en 1. janúar 1863.
Þrátt fyrir að þrælaverslun væri bönnuð og
þrátt fyrir að þrælahald væri ólöglegt í Bret-
landi náðu lögin ekki til þrælahalds í breskum
nýlendum. M.ö.o. var leyfilegt að hafa þræla en
ólöglegt að kaupa þá og selja. Þeir sem andvíg-
ir voru þrælahaldi litu sennilega á bann við
þrælaverslun sem fyrsta skrefið. Frelsun allra
þræla var hið eiginlega markmið. Það liggur
eiginlega í hlutarins eðli að á meðan þræla-
verslun var bönnuð en ekki þrælahald hlaut
slíkt að leiða til ólöglegrar verslunar með fólk,
enda horfðu margir fremur í hagnaðarvon en
lagafyrirmæli.
Ef tíl vill hafa þeir sem stóðu að lögunum um
bann við þrælaverslun hugsað sem svo að bann
myndi leiða til þess að þrælaeigendur myndu
fara betur með þræla sína, til þess að njóta
starfskrafta þeirra og afkomenda sem lengst.
Plantekrueigendur og þrælahaldarar á Jama-
ica brugðust allt öðruvísi við. Þeir sýndu þeim
þvert á móti aukið harðræði í þeim tUgangi að
bæla niður hverja hugmynd um frelsi. Þessi
viðbrögð sýndu að þrælahald yrði tæpast
afnumið nema með valdi.
Sameinaða nýlendukirkjan
Hinn 26. Janúar 1832 stofnuðu plantekrueig-
endur vopnaðar sveitir sem þeir kölluðu Sam-
einuðu nýlendukirkjuna (Kolonial Church
Union). Þessar sveitir herjuðu á alla þá sem '
vildu afnema þrælahald: babtista, meþódista,
söfnuði öldungakirkjunnai- og hússíta. Svarta
strokuþræla drápu þær án dóms og laga. Og
hver sá svarti maður sem félagsmenn nýlendu-
kirkjunnar rákust á á förnum vegi gat átt á
hættu að verða hengdur í næsta tré eða skot-
inn. Það eina sem aðskildi félaga þessara sam-
taka sem kenndu sig við kirkju Krists frá skoð-
anabræðrum þeirra í Bandaríkjum Norður-
Ameríku í samtökunum Ku Klux Klan (stofnuð
árið 1866) var að hinir fyrrnefndu báru hvorki
hvita kufla né brennandi krossa.
Bann vlð þrælahaldi *
Það var loks hinn 1. ágúst 1834 að samþykkt
voru lög sem afnámu þrælahald á Jamaica í
áfóngum. Öll börn sem ekki höfðu náð sex ára
aldri voru frjáls. Að sex árum liðnum áttu allir
plantekruþrælar að hafa hlotið frelsi, 1. ágúst
1840. Þeir sem voru ekki plantekruþrælar
fengu frelsi tveimur árum fyrr. Fram til þess
tíma að fullt frelsi fengist bar þrælum skylda
til þess að vinna fyrir húsbændur sína 40
stundir og 30 mínútur á viku. Þar fyrir utan
gátu þeir unnið fyrir sjálfa sig og búið sig und-
ir að verða frjálsir menn.
Lögin gerðu ráð fyrir ríflega 40 stunda
vinnuviku en sögðu ekki til um hveraig vinnu-
stundum bæri að skipta á vikudagana. Flestir
þrælar vildu að vinnudagurinn yrði 9 stundir
þannig að vinnu væri lokið á hádegi á fóstudög-
um. Þeir hefðu þá einn og hálfan vinnudag fyr-
ir sjálfa sig. Flestir plantekrubændur höfnuðu
þessari ósk og létu vinna átta stundir fimm
daga vikunnar. Sumir létu einnig menn sína
kaupa af sér mat og matartíma með því að
vinna lengur. Plantekrueigendur reyndu að
bregðast við skorti á vinnuafli sem leiddi af
lögunum með því að flytja inn vinnuafl m.a. frá
Þýskalandi, Skotlandi og írlandi. Þessar til-
raunir fóru út um þúfur þar sem flestir verka-
manna ýmist dóu af harðræði, flúðu land eða
leituðu sér annarra og léttari starfa í bæjum og
borgum á eynni.
Árin sem í hönd fóru einkenndust af miklum
erfiðleikum bæði af mannavöldum og vegna
náttúruhamfara. Árið 1846 voru sett lög í
Englandi sem afnámu verndartolla á sykri sem
olli því að á fáum árum stóðst sykur romm og
kaffi frá Jamaica ekki samkeppni við vörur frá
Kúbu og Brasilíu þar sem vinnuaflið var enn í
ánauð. Verð á útflutningsvöru Jamaiea, sykri,
hríðféll og tók með sér í fallinu fjöldann allan
af bönkum, verslunarmenn og plantekrubænd-
ur. Þar við bættist mikill jarðskjálfti og árið
1850 gekk yfír eyna kólerufaraldur sem lagði
tugþúsundir í gröfina.
Eftir verðfall á sykri leituðu bændur nýrra
leiða og útflutningur á rommi, tóbaki, sítrus og
kryddi eins og engifer og allrahanda aflaði
nokkurra tekna. Síðar á öldinni átti hins vegar
eftir að hefjast útflutningur á banönum sem
varð um tíma allt að því jafn mikilvæg útflutn-
ingsvara og sykur hafði verið. Um síðustu alda-
mót stóð sykurframleiðsla á eyjum í Karíbahafi j|
hvarvetna höllum fæti í samkeppni við þann
sykur sem Evrópubúar sjálfir framleiddu af
niðurgreiddum sykurrófum.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundurinn er sagnfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. MAÍ 1999 1 5