Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1999, Blaðsíða 13

A MILLI GRÆN-
• •
LANDS KOLDU
KLETTA...
EFTIR GISLA INGVARSSON
Þessi umræða er auðvitað sprottin af því hverrar þjóðar
Leifur Eiríksson hafi verið. Finnst mér innst inni að hann
sé beinna tengdur Islandi en Noregi ef sögurnar er eitt-
hvað að marka. Hans væri að minnsta kosti ekki get-
andi með nafni án íslenskra rita, svo mikið er víst.
Frá Grænlandi.
Morgunblaðiö/RAX
DR. JÓNAS Kristjánsson hefur
tíðindi að flytja okkur af rann-
sóknum sínum á síðum Les-
bókar Morgunblaðsins í des-
ember síðastliðnum. Úr einu
orði í íslendingabók Ara fróða
hefur hann skrifað alveg nýj-
an inngang að Eiríks sögu
hins rauða, nýja ævisögu þessa litríka manns.
Ekki lýst mér á kenningar hins lærða manns
og fleira sem hann hefur fram að færa.
íslensk fræði þola vel sífellda endurskoðun
og eru nýjar athugasemdir um staðreyndir vel
þegnar. Það er hlutverk fræðimanna okkar að
sýna almenningi niðurstöður vandaðra rann-
sókna sinna og þeim er síðan, eins og okkur,
frjálst að draga af þeim ályktanir. Staðreynd-
imar sem Jónas dregur fram eru athyglis-
verðar og ekki umdeilanlegar. Ályktanir hans
eru ekki að sama skapi góðar.
1.
Heimildir Ara í Islendingabók og sumar
gerðir Landnámu nefna ekki norskan uppruna
Eiríks heldur munu síðari ritarar Landnámu
bæta við þessum upplýsingum þegar þær lágu
fyrir af öðrum heimildum líklega við ritun Ei-
ríks sögu rauða. Jónas hafnar algerlega Ei-
ríkssögu sem gildri heimild án þess þó að færa
fyrir því önnur rök en að hún sé skrifuð eftir
daga Ara Þorgilssonar. Það sem fræðimannin-
um sést yfir er að það er sáralítið sem ber á
milli íslendingabókar Ara og hinnar -lengri
frásögu Landnámu. Báðar nefna þær til
Breiðafjörðinn og fara nokkuð samstíga með
fund Grænlands og Vínlands. Eiginlega furðu
sambærilegar heimildir ef við beitum venju-
legri sanngirni í dómum okkar.
Næmt eyra Jónasar fyrir tungumálinu gef-
ur orðalaginu „maðr breiðfirskur“ afar þrönga
merkingu. í raun og veru segir það ekkert
annað en að þegar síðast spurðist til kappans
eftir heimildum Ara var hann búandi í Breiða-
firði, ekki nánar tiltekið hvar.
Raunar er Ari of gagnorður til að lesa megi
neitt meira úr orðum hans en það sem þar
stendur. Ari segir ekki meira en hann hefur
fyrir satt. Ara má helst treysta að hann fer
rétt með heimildir sínar og ef þær gáfu honum
ekki tilefni til nánari útlistana jók hann ekki
við þær. Ég vil a.m.k. trúa því að þetta hafl
verið fræðimannsafrek Ara og ég hygg að
hann kynni vel að meta að arftakar hans
reyndu sem minnst að skálda í eyðurnar.
Við höfum ekkert leyfi til að fullyrða á
prenti máli okkar til stuðnings að „Ara sé
óhætt að treysta" og leggja síðan út af orðum
hans í austur og vestur með getgátum um
hvað hann lét ósagt. Hér verða menn að lesa
sjálfir ljómandi vel skrifaða greinargerð
Jónasar Kristjánssonar til að skilja hvers
vegna mér blöskrar. Jónas vísar til þess hvað
Ari segir um uppruna landnámsmanna í öðru
samhengi með aðra heimildarmenn og alls
óskylda einsog vænta má um svo viðamikið
verk. Ari sagði aldrei að Eiríkur væri úr Nor-
egi. Ástæða: Vantaði heimildir.
Að hann hafi verið sonur nafngreinds land-
námsmanns nefnir Ari hvergi. Ástæða: Vant-
aði heimildir. Eiginlega er innskot hans um
Eirík þesslegt að að hann hafi haft fremur rýr-
ar heimildir um kappann, en efnislega þær
sömu og getið er í Eiríks sögu rauða sem er ít-
arlegri. Eg er ekkert að segja að hún sé rétt-
ari. Hljómar einhvern veginn sennilegri samt.
Kannski vissu prestar í Skagafirði meira en
kollegar Ara um Eirík rauða. Það bendir
nefnilega allt til að Guðríður Þorbjarnardóttir
og afkomendur hennar og Þorfinns Karlsefnis
hafi haft frá mörgu að segja og getað gefið
nánari upplýsingar um ferðir vestur um haf og
af mönnum og málefnum þar að lútandi. Mín
niðurstaða er sem sagt sú að þrátt fyrir ýmsa
sagnfræðilega skavanka í Eiríkssögu rauða
eru helstu efnisatriði rétt með farin og sum
I svo undrum sætir en um það ætla ég ekki að
1 fara nánar útí.
2.
Annað atriði sem Jónasi er fjarska hugleikið
er tímatalsfræði og notar hann m.a. í því sam-
bandi heimildir sem hann í öðru samhengi
hafnar! Hvað tímatalið varðar getur maður
leikið sér talsvert frjálslega með atburði og
brugðið upp mynd af rás viðburða án þess að
raska neitt við viðurkenndum tímasetningum.
Landnámsöld lýkur 930. Við eigum svo að trúa
, því samkvæmt dr. Jónasi að hingað hafi eng-
inn flækst þeirra erinda að nema hér land af
því bestu landsvæðin voru fullnumin!
Auðvitað héldu menn áfram að leita til ís-
lands frá Noregi í raunum sínum eins og sagt
er um þá feðga Eirík og Þorvald. Það er ekki
tilgreint skýrlega hvort Eiríkur lenti í víga-
ferlum í Noregi eða faðir hans einn! Hann gat
því hafa verið 5 -18 ára þegar hann kemur til
Islands. Segjum að hann hafi fæðst um 935.
Verið kominn til íslands um 950, þá 15 ára.
Faðir hans reynir landnám á einverri harðbýl-
ustu jörð landsins Drangavík á Hornströnd-
um. Eiríkur sér ekki framtíð sinni borgið þar.
Kvænist íslenskri konu tíu árum síðar og eign-
ast með henni Leif um 963 þá um 28 ára gam-
all.
Reynir fyrir sér „landnám" í Haukadal
mjög í óþökk höfðingja fyrir vestan. Lendir í
vígaferlum sem gera hann landrækan og leiðir
liggja til Grænlands og flutninga þangað 985
og er Eiríkur þá oi'ðinn 43 ára og Leifur því
kominn vel að fertugu þegar hann finnur Vín-
land árið 1000 og Eiríkur enn á dögum en far-
inn að reskjast nokkuð, næstum 1000 árum
eldri en Jónas Kristjánsson! Ekki nóg með
það. Eiríkur þekkti til fleiri ágætra manna og
kvenna sem voru of seint á ferðinni til að fá
landnæði á Islandi og gat höfðað til þeirra að
flytjast heldur með sér vestur í gósenlandið en
holö-a upp á náð og miskunn íslenskra höfð-
ingja þegar um eiginlegt landnám var ekki
lengur að ræða á íslandi. Bæði hafa þar verið
afkomendur leysingja einsog Guðríður Þor-
bjarnardóttir og fólk síðkomið úr Noregi eða
af Bretlandseyjum.
Að hér væru einskonar „post-kólónistar“ á
ferðinni finnst mér bara ansi snjallt að hugsa
sér. Ég get síður hugsað mér söguna einsog
Jónas vill hafa hana: Ættsmár bóndi (ættsmár
af því að Ari getur ekki rakið ættina) úr
Breiðafirði smíðar sér hafskip, finnur Græn-
land og kemur heim aftur í heiðardalinn og
telur frændur og vini á að sigla með sér út í
óvissuna þegar þeir gátu haft það barasta fínt
á óðölum feðra sinna. Slíkur glannaskapur í
vistaskiftum er með öllu óþekktur í sögu þjóð-
arinnar og þegar athafnasemi hennar var sem
mest á Sturlungaöld eimir ekki af tilhneiging-
um í þá veru ef annálum er að treysta yfirleitt.
Það er fyrst á síðari hluta 19. aldar að Islend-
ingar flytja sig vestur um haf fyrii- annara
þjóða tilstilli en ekki af eigin ft-umkvæði hvað
þá af eigin efnum.
Kjarni málsins er að heimildum Ara og öðr-
um sem við þekkjum ber furðu vel saman.
Þjóðleg rómantík hefur tekið völdin af annars
greinargóðum fræðimanni dr. Jónasi Krist-
jánssyni. Það finnst mér ekki hægt að láta hjá
líða athugasemdalaust. Hans vegna og Is-
lenskra fræða vegna. Ég hef ekkert á móti því
að Eiríkur rauði sé talinn Islendingur og allt
hans hyski. Það væri vel ef menn á okkar tím-
um væru jafn gestrisnir við langtaðkomna svo
sem Eirík gula og Eirík svarta og Eirík brúna
þegar þeir hyggjast lenda á flugstöð Leifs Ei-
ríkssonar og er vísað til austurs og vesturs eða
bara til síns heima. Enginn Ari er að skrá
þeirra sögu, enginn Jónas vill einkaleyfi á af-
rekum þeirra í öðrum heimsálfum. Þetta er
hinn pólitíski útúrdúr málsins sem gerir hina
góðlátlegustu þjóðrækni að sáðkorni reigings
og rembu.
3.
Dr. Jónas Kristjánsson byrjar reyndar hug-
leiðingar sínar á því að norskt skáld á 10. öld
hafi kallað íslendinga" íslendinga“ í þakkar-
kvæði til manna sem byggðu samnefnt land.
Það finnst mér afar eðlilegt enda eru menn í
Noregi yfirleitt ekki kallaðir Norðmenn nema
mikið liggi við á alþjóða vettvangi heldur
Þrændur, Vestlendingar, Austlendingar, Ló-
fótungar allt eftir því hvar þeir búa og er ekki
neitt þjóðerni í þröngri merkingu þess orðs
um að ræða heldur almenn málvenja sem hef-
ur haldist í meir en þúsund ár og er enn við
lýði og einungis óbein vísbending um þjóðerni
manna. Fyrir þúsund árum voru hugmyndir
manna um þjóðerni talsvert á reiki samkvæmt
okkar skilningi. Má þó öllum vera það ljóst að
íslensk þjóð samkvæmt nútíma skilgreining-
um okkar er að fæðast á 10. öldinni hvort sem
menn gerðu sér grein fyrir því þá eða nokkr-
um mannsöldrum síðar. Ég vil minna á að Ei-
ríkur verður ekkert minna íslenskur við það
að hafa ef til vill fæðst í Noregi frekar en
Skalla-Grímur er norskur í okkai' vitund.
Þannig er það nú bai'a frá OKKAR sjónarhóli.
Vandamálið er að sjá söguna með ÁNNARA
augum sem bara sjá SITT þjóðemi. Við höfum
hiklaust talið Vestur-íslendinga íslenska í
annan og þriðja lið. Sérstaklega þegar þeir
hafa unnið eitthvað sér til ágætis og okkur
þótt sómi af að vera við þá kenndir. (Var ekki
Ronald Reagan orðinn Skagfirðingur hér um ±
árið og þótti bara fínt þó flestir vissu innst inni
að þetta væri bara della.) Alveg það sama gera
Norðmenn nútímans og eiga þeir miklu erfið-
ara með að slíta tilfinningaböndin við hina
brottfluttu og finnst þeim í mörgum tilfellum
afrek okkar vera þeirra um leið. Þetta er hinni
ungu íslensku þjóð hvimleitt enda finnst henni
hún þurfi á öllu sínu að halda til að sanna og
sýna sjálfstæði sitt. Það er ekkert um það að
ræða að hægt sé að vinna áróðurstríð við
frændur okkar austan hafs. Vettvangurinn
íyrir það er í fyrsta lagi ekki til. Þegar saga
heimsins er skrifuð er landnám Islands sett í
samhengi víkingaaldar sem gerir engan grein-
armun á þeim þjóðum sem rekja sig aftur til -
fornra víkingaríkja. Danir, Norðmenn eða Sví-
ar eru ekkert sérstaklega nefndir til sögunnar.
Allt eru þetta kallaðir norrænir menn og það
eru norrænir menn sem byggðu Island, Græn-
land og gerðu tilraun til landnáms í Ameríku
mörgum öldum fyrir daga Kólumbusar. Þetta
finnst okkur ósanngjöm ónákvæmni en fræði-
lega séð rétt með farið. Verra finnst mér að ís-
lensk rit skuli vera sögð rituð á „norrænu"
(„norse“ á ensku) enda hljóðlíldngin við
„norsk" villandi og oft notuð að því er virðist
visvitandi af erlendum fræðimönnum til að
sleppa alveg að nefna okkar hlut að málinu svo
ekki sé meira sagt.
Það vill nú einu sinni til að Islenskar forn-
bókmenntir eru ómetanlegt stórvirki án hlið-
stæðu í Evrópu á ritunartíma sínum og þar
með heimsbókmenntir. Þær innihalda fróðleik .
sem er víðtækur og Norðmenn gátu tileinkað
sér í sjálfstæðisbaráttu sinni alveg eins og Is-
lendingar. Nú er sá tími liðinn að við þurfum
að sannfæra aðra um að við séum annað og
meira en niðurnídd dönsk nýlenda. Við eigum
að horfa fram á við með æ nánara samstarf við
aðrar þjóðir fyrir höndum. Sögulega séð er
það engin tilviljun að íslendingar og Norð-
menn standa saman utan Evrópubandalags-
ins. íslendingar geta ekki reitt sig á að amer-
ísk velvild muni hlífa þeim um allar aldir.
Sjálfstæði okkar verður best varið með samúð
þeirra sem standa okkur næst sögulega og
landfræðilega.
4.
Þá komum við að niðurlagi greinargerðar
Jónasar sem ásakar grannþjóðir okkar, Norð-
menn og Dani, um að vilja ekki einungis hirða
af okkur heiðurinn af fundi Vínlands heldur
hafi þær í raun framið þjóðarmorð með skeyt-
ingarleysi sínu á lö.öld þegar byggð norrænna
manna eyddist á Grænlandi. Við íslendingar
erum þjóð líka og og vorum það á umræddum
tíma. Hver er okkar ábyrgð á þessu máli? Við
sátum öldum saman á rituðum heimildum og
létum okkur engu varða afdrif þessara ætt-
ingja okkar og vorum við þeim skyldastir allra
að því að við „teljum" núna. Geta má líkum að
því að ég og aðrir landar mínir brygðumst
ókvæða við ef virðulegur heldri fræðimaður í
Noregi gerði Islendinga ábyrga á afdrifum .
Grænlendinganna fornu. Er til of mikils mælst
af fræðimönnum OKKAR að þeir kunni sig?
Loks á 18. öld fékk norskur maður, Hans
Egede, köllun til að leita hinna norrænu
Grænlendinga. Á þeim tíma voru Norðmenn
undirsátar Danaveldis engu síður en íslend-
ingar. Ef íslendingar hafa nokkurn tímann átt
möguleika á að breyta gangi evrópusögunnar
var það fyrir landafundina miklu. Við sátum
það tækifæri af okkur ásamt öðrum Norður-
landabúum. Yfir hverju erum við þá að grobba
okkur í Vesturheimi árið 2000? Týndum tæki-
færum.
Þessi umræða er auðvitað sprottin af því
hverrar þjóðar Leifur Eiríksson hafi verið.
Finnst mér innst inni að hann sé beinna
tengdur Islandi en Noregi ef sögurnar er eitt-
hvað að marka. Hans væri að minnsta kosti
ekki getandi með nafni án íslenskra rita svo
mikið er víst. Móðir hans var íslensk. Það eitt
er nóg til að telja hann íslending. Að faðir
hans hafi hins vegar fæðst á Islandi tel ég til-
raun til sögufölsunar.
Við vitum ekki hvað þeim fannst sjálfum
feðgum eða hvort þjóðerni skifti þá neinu máli
yfirleitt. Svo mikið höfum við fyrir satt að
hvorugur þeirra átti afturkvæmt til íslands.
Ég legg hér með til að friða íslenskar bók-
menntir fyrir norskri og íslenskri þjóðrembu
sem á ekki lengur rétt á sér og þrætan um
þjóðerni fornra kappa er vanvirðing við nú-
tíma skynsemishyggju.
Mig langar að lokum til að enda á þessu er- *
indi Sigurðar Breiðfjörð úr Númarímum:
A ég að halda áfram lengru eða hætta.
Og milli Grænland köldu kletta
kvæði láta niður detta.
Höfundurinn býr í Noregi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. MAÍ 1999 1 3