Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1999, Blaðsíða 5

NATALÍJA Púshkína, eiginkona skáldsins, (1812-1863). Málverk eftir A. Brjúlov.
annarri konu, Amalíu Ríznítsj, en til hennar
orti hann sum af sínum fallegustu og áhrifa-
mestu ástarljóðum. Hann var þó ekki fyrr
kominn til Míkhajlovskoje en hann var búinn
að fá sér nýja ástkonu og farinn að yrkja til
hennar. En hann orti líka annað og meira en
ástarljóð. Hann hafði með sér til Mík-
hajlovskoje upphafið á Jevgení Onegín (1823-
1831) og á þeim þrem árum sem hann dvaldist
þar (1824-26) samdi hann meirihluta þessa
verks. Dvölin þar táknaði enn harðari útlegð
fyrir Púshkín. Hann hafði ekki ferðafrelsi en
naut þess þó að vera samvistum við sína gömlu
fóstru. Verk hans Sígaunarnirvar einnig samið
í Míkhajlovskoje (1824) og leikritið Borís
Godúnov (1825).
Á meðan Púshkín dvaldist í Míkhajlovskoje
gerði hópur ungra liðsforingja uppreisn gegn
keisaranum, Alexander I, í desember 1825.
Uppreisn þessi hefur verið kölluð dekabrista-
uppreisnin. Hún misheppnaðist og fimm upp-
reisnarmenn voru teknir af lífi, meðal annars
ljóðskáldið Kondratí Rylejev, hinir voru sendir
í fangabúðir í Síberíu og meðal þeirra nokkrir
vinir Púshkíns. Hann studdi málstað dekabrisU
anna og örlög þeirra fengu mjög á hann. Á
þessum árum varð hann alvörugefnari og
minna bar á galgopaskap og léttúð í fari hans.
Tæpu ári eftir hina misheppnuðu uppreisn lauk
útlegð hans. Nýr keisari, Nikúlás I, var kominn
til valda. Lét hann kalla Púshkín til Moskvu og
bauðst til að gerast persónulegur ritskoðari
hans. Ritskoðun bókmenntaverka var innleidd í
valdatíð Katrínar miklu og þurfti lögum sam-
kvæmt að fá leyfi viðkomandi yfirvalda fyrir
birtingu allra ritverka. Meðan Alexander I ríkti
hafði ritskoðun verið tiltölulega frjálsleg en
Nikúlás I ákvað í kjölfar dekabrista-uppreisn-
arinnar að herða á henni. Þó að keisarinn hafi
boðið Púshkín að ritdæma verk hans sjálfur
varð það Púshkín lítt til gagns. Fljótlega fól
keisarinn öðrum starfið og oft voru það menn
sem höfðu litla tilfinningu fyrir bókmenntum.
Enn fremur vildi keisarinn hafa hönd í bagga
með því hvemig verk Púshkin samdi. Hann
hvatti hann til að skrifa um söguleg efni og
snúa sér að óbundnu máli. Árið 1829 varð Pús-
hkín enn ástfanginn, í þetta sinn af ungri feg-
urðardís, Natölju Gontsjarovu. Hún hafnaði
honum í fyrstu en tók bónorði hans síðar.
Haustið áður en hann gekk í hjónaband dvald-
ist hann á nýrri landareign sinni, Boldíno, í tvo
mánuði og reyndist sá tími honum afar drjúgur.
Þar skrifaði hann hina svokölluðu Litlu harm-
leiki og einnig Sögur Belkíns. Nokkrar þeirra
hafa birst í íslenskri þýðingu í blöðum og tíma-
ritum, sú fyrsta birtist sem framhaldssaga í
ísafold vorið 1878. í Boldínó lauk hann einnig
að mestu við Jevgení Onegín. Hann kvæntist
síðan Natölju í febrúar 1831. Hjónabandið hafði
það í fór með sér að Púshkín varð að sinna
ákveðnum skyldum við hirðina. Keisarinn
óskaði eftir nærveru Natölju á hirðdansleikjum
en þar vakti hún mikla aðdáun. Púshkín var
gerður að kammerráði og varð þá nauðbeygður
til þess að sækja reglulega dansleiki og aðrar
skemmtanir við hirðina. Árið 1833 ferðaðist
hann aftur til Boldíno og dvaldist þar um haust-
ið. Aftur varð honum mikið úr verki og nú
samdi hann Bronsriddarann sem birtist reynd-
ar ekki á prenti fyrr en eftir hans dag. Þetta ár
skrifaði hann einnig Spaðadrottninguna en sú
saga er ef til vill mest lesin af öllum hans verk-
um. Hefur hún notið fádæma vinsælda um heim
allan og verið þýdd aftur og aftur; meðal ann-
ars var hún birt í íslenskri þýðingu sem fram-
haldssaga í Þjóðviljanum vorið 1903. Hafnarbíó
gaf söguna aftur út 1949 í tengslum við sýningu
á samnefndri óperukvikmynd. Síðustu æviár
sín fékkst Púshkín einnig við sagnfræði og
skrifaði meðal annars um bændauppreisn
Púgatsjovs á 18. öld. Um þá sömu uppreisn
samdi hann einnig skáldsögu Dóttur höfuðs-
mannsins sem einnig hefur verið þýdd á ís-
lensku og var gefin út undir heitinu Pétur og
María af Isafold árið 1915.
Púshkín eignaðist undir lok ævi sinnar
marga óvildarmenn í Moskvu. Hirðlífið átti illa
við hann. Hann átti í fjárhagserfiðleikum og
einnig angraði hann skemmtanafíkn eiginkon-
unnar. Hún var umsetin af aðdáendum og
stöðugt var pískrað og skrafað um meint ástar-
ævintýri hennar og stanslaust daður. Honum
var sent nafnlaust bréf þar sem hann var kall-
aður kokkáll og að lokum fór það svo að hann
skoraði ungan herforingja, Georges D’Anths
að nafni, sem hafði gert hosur sínar grænar
fyrir Natölju, á hólm. Einvígið átti sér stað 26.
janúar 1837 við ána Tsjornaja Retsjka (Svartá)
nálægt St. Pétursborg. Hlaut Púshkin skotsár
í maga og lést þremur dögum síðar eftir miklar
kvalir. Var það svartur dagur fyrir Rússland
og heiminn allan.
Ljóðskáldið Púshkin
Enginn einn maður hefur haft meiri áhrif á
rússneskt mál seinni alda en Púshkín og það
var hann sem átti mestan þátt í að gera það að
bókmenntamáli. I verkum hans er rússneska
orðin mótað og nútímalegt bókmenntamál.
Púshkín var fyrst og fremst ljóðskáld en
sneri sér að óbundnu máli síðustu ár ævi sinn-
SJÁLFSMYND, 1829. Teikning eftir Púshkín.
ar. Púshkín orti ljóð um ástina og náttúruna,
hverfulleika hamingjunnar og frelsisþörfina svo
dæmi séu nefnd. Hann var oft á tíðum gaman-
samur og naut þess að semja skopstælingar á
þekktum verkum. Sem ljóðskáld virtist allt
leika í höndum hans; hann hafði jafnt vald á
ytra formi, hrynjandi og orðavali sem og á efn-
istökum. Ljóð hans einkennast jafnframt af
margbreytni; tónninn getur verið gáskafullur
og léttur, eða dapur og þunglyndislegur.
Mesta verk hans er ljóðsagan Jevgení
Onegín sem átti að vera eins konar rússnesk
útgáfa á Don Juan eftir Byron, en þróaðist
fljótlega í allt aðra átt. Fyrirmyndin, Don Juan
Byrons, er rómantískt verk en Jevgení Onegín
er talið vera eitt fyrsta dæmið um raunsæis-
skáldsögu í Rússlandi, undanfari verka eftir
meðal annars Lermontov, Gogol og Dostojev-
skí. Jevgení Onegín er skáldsaga í bundnu
máli. Hún er ekki löng miðuð við skáldsögur,
rétt rúm 21.000 orð, en hinn þekkti gagnrýn-
andi Víssaríon Belínskí (1811-1848) kallaði
hana „alfræðibók um rússneskt þjóðlíf1 því í
henni er að finna lýsingar á og fróðleik um kjör
fólks úr öllum stéttum þjóðfélagsins. Púshkín
bjó sjálfur til bragformið sem hefur verið kall-
að Onegin-bragurinn og byggir á sonnettu-
forminu. Sagan fjallar um ungan spjátrung,
Jevgení Onegín, sem Púshkín kynnir í upphafi
sögunnar sem vin sinn. Hann sóar burt æsku
sinni á fánýtan hátt og áttar sig ekki fyrr en
um seinan að hann hefur misst það sem hefði
gefið lífi hans gildi, en það var ást sem ung
kona, Tatjana, bar til hans.
I Rússlandi hefur ljóðlist lengi skipað mun
veglegri sess og náð til fleiri lesenda en á Vest-
urlöndum. Hvergi annars staðar hafa Ijóðskáld
lesið upp verk sín á íþróttavöllum fyrir mörg
þúsund áheyrendur. Það er einnig algengt að
Rússar fari fyrirvaralaust og við ýmis tækifæri
með Ijóð eftir uppáhaldsskáld sitt hvort sem
það kann að vera Púshkín, Pasternak eða Maja-
kovskí. Þó Púshkín sé mun minna þekktur utan
Rússlands en ýmsir aðrir rússneskir skáldsnill-
ANNA Petrovna Kern (1800-1879). Teikning
eftir Púshkín.
ingar er hann sérlega mikils metinn í heima-
landi sínu og telst ótvírætt vera þjóðskáld
Rússa.
Púshkín á íslandi
Það hefur löngum þótt erfitt að þýða verk
Púshkíns og á það ekki síst við um Ijóð hans.
Engu að síður hafa þau verið þýdd á flestöll
tungumál heims sem bókmenntir eru samdar
á. A íslensku birtust fyrst nokkrar sögur Pús-
hkíns sem framhaldssögur í íslenskum blöðum
og tímaritum. Það er ekki fyrr en um miðja
öldina að þýðingar á ljóðum hans fara að birt-
ast. Það er athyglisvert að saga eftir Púshkín
virðist jafnframt hafa verið fyrsta sýnishornið
sem Islendingar fengu af rússneskum bók-
menntum. Sagan var þýdd úr dönsku og áttu
eftir að líða nokkrir áratugir þar til birtist á ís-
lensku verk sem hafði verið þýtt beint úr rúss-
nesku. Þessi fyrsta rússneska þýðing birtist
sem framhaldssaga í vikublaðinu Isafold 28.
febrúar til 2. maí 1878. Titill sögunnar var
Hólmgangan og er hún ein af Sögum Belkíns.
Um miðja þessa öld fara svo að birtast þýð-
ingar á ljóðum Púshkíns hér á landi bæði í
tímaritum og bókum. Helstu þýðendur rúss-
neskra bókmennta á Islandi á þessum árum
voru þeir Geir Kristjánsson og Magnús Ás-
geirsson. Geir Kristjánsson var ritstjóri tíma-
ritsins MIR, sem kom út á sjötta áratugnum,
og birti þar bæði þýðingar sínar úr rússnesku
og greinar um rússneskar bókmenntir. Hann
sendi einnig frá sér tvö söfn með Ijóðaþýðing-
um: Hin græna eik (1971) og Undir hælum
dansara (1988) en einnig þýddi hann hið fræga
ljóð Majakovskís Ský í buxum. Magnús Ás-
geirsson þýddi meðal annars ljóðaflokkinn
Hinir tólf eftir Alexander Blok sem kom út ár-
ið 1936. Sigfús Blöndal, orðabókaritstjóri, var
mikill áhugamaður um Rússland. Hann lærði
rússnesku og fékkst við þýðingar úr því máli.
Birtust þær meðal annars í bók hans Sunnan
yfír sæ sem kom út 1949. Auk þeirra hafa þeir
Helgi Hálfdanarson og Halldór Laxness þýtt
Ijóð eftir Púshkín.
Haust
(Ur Jevgení Onegín)
Morgunn rís úr móðu frosta;
mannauð standa og hnípin tún;
úlfur frár á fárra kosta,
flykkist nú með vegarbrún,
- felmtri sleginn frísar hestur,
ferðavanur næturgestur
hleypir undan hratt sem má;
humlur standa básum á;
allt er kyrrt í útihögum,
enginn smali á léttum skó
heyrist þeyta horn í mó;
heima í koti gleðst af bögum
mærin rjóð og snældu snýr,
snarkar furukveikur hýr.
Þýð.: Geir Kristjánsson
Hin græna eik
Hin græna eik ber gullið þing
sem gnestur hátt við veðradrag.
Og fjölvís köttur fer í hring
um festi þessa nótt og dag
á vinstri hönd - þá heyrast bögur,
til hægri snýr - og þylur sögur.
Þýð.: Geir Kristjánsson
Hrafnamir
Krummi um loft með krunki fer,
kviðarfylli leitar sér,
aðspyr, mætandi öðrum hrafni:
Attu von á bita, nafni?
Aftur svarar hrafninn hinn:
Heldur betur, nafni minn.
Fann ég undir laufí í leynum,
lík í skógi, af riddara einum.
Hví, af hverjum, vegið var,
veit sá fálki, er öxl hans bar,
veit hans fákur vegalúinn,
veit hún, unga hallarfrúin.
Langt til skógar fálkinn fíó,
fákinn hinn á burtu dró,
ungu frúna um ástvin dreymir,
ekki þann, sem laufíð geymir...
Þýð.: Magnús Ásgeirsson
Bautasteinn
Púsjkíns
Bautastein hef ég sjálfur sett mér
glæstan, fríðan,
og sýnu hærri Alexanders miklu blökk,
að merki því mun þjóðbraut troðin síðan,
og þángað mæna augu klökk.
Mín bíður aldrei auðn um allar heimsins
stundir,
og eins þótt verði bein mín drifhvítt sáld,
míns nafns skal harpan minnast meðan
sólu undir
er munað nokkurt skáld.
Mín frægð skal berast Rússlands
óravegu víða,
í vegsemd hvíslað nafn þess ljóss er
fegurst skein
jafnt viltum túngús, fínna og fræknum
slafa
sem flatneskjunnar kalmúksvein.
Unnað mér verður; aldrei kann að
gleymast þjóðum
minn árnaður, sem nefni ég kórónu
míns Ijóðs:
hvernig á blindri öld eg blés að frelsis
glóðum
og bað þeim fótumtroðna góðs.
Saungharpa, hlýð þú enn sem áður guðs
þíns máli,
óttalaus gagnvart móðgun, sljó á lof sem
hnjóð,
sýng áframl Mundu aðeins, öndvert
flóni,
aldjúp í speki, vertu hljóð.
Þýð.: Halldór Laxness
Heimildir:
1. Bayley, John: Pushkin. A Comparative Commentary.
Cambridge: Cambridge University Press, 1971.
2. Briggs, A. D. P.: Alexander Pushkin. A Critical Stu-
dy. Bristol: Bristol Press, 1991.
3. Briggs, A. D. P.: Alexander Pushkin, Eugene Onegin.
Cambridge, Eng.: Cambridge University Press, c 1992.
4. Magarshack, David: Pushkin. A Biography. London:
Chapman & Hall, 1967.
5. Terras, Victor. A History of Russian Literature. New
Haven: Yale University Press, 1991.
6. Troyat, Henri: Pushkin: A Biography. Transl. by
Randolph T. Weaver. London 1951.
Höfundurinn er bókavörður og þýðandi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. MAÍ 1999 5