Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.1999, Qupperneq 4

„FYRIRHEITNA LANDIÐ"
Á FLATNESKJUNNI
Þykkvibær er að fornu mati talinn
standa Reykjavík framar að
gæðum. Hann var talinn geta
borið 60 kúa þunga en Reykjavík
36 kúa þunga. Á þeim tíma sem
matið var gert voru 12 býli í
Reykjavík en 16 í Þykkvabæ, en
fólksfjöldi mun hafa verið svip-
aður. Þess ber þó að gæta að Þykkvibær hafði
orðið iyrir miklu áfalli skömmu áður, þegar
útræði tók af við Rangárós og býlum fækkaði
um þriðjung. Samkvæmt Jarðabók Ama
Magnússonar og Páls Vídalíns var mikið um
sel, silungsveiði og rekahlunnindi í Þykkvabæ
og hefur það haft mikil áhrif á sókn fólks
þangað.
Samkvæmt sóknarlýsingu séra Brynjólfs
Guðmundssonar í Kálfholti frá 1840 var sið-
ferði nokkuð gott í sókn hans nema ef vera
skyldi í Þykkvabæ. Hann segir m.a. „Siðferði
er hér vel í meðallagi, nema ef það væri
nokkuð miður í Þykkvabænum, því misjafn
sauður er í mörgu fé. Eru þar kannske
menn, sem glettnir eru kallaðir á fjörum
þegar rekatíminn er, og ekki eru þar allir
sem áreiðanlegastir í orðum sínum, sem oft
verður orsök til ryskinga, og er orsök til þess
iðjuleysi margra ungra manna þar, og sjálf-
ræði. Þarna má þó ekki segja, að siðferðinu
fari aftur yfir höfuð að tala. Brennivíns-
drykkjurnar líka of almennar hér, eins og
víða mun við brenna.“
Séra Matthías Jochumsson tók í svipaðan
streng er hann lýsti Þykkbæingum. „Þeir eru
kámleitir og klofstuttir, ferstrendir og fjólu-
bláir og þekkja engan greinarmun góðs og ills
nema í kíki.“ Og þetta kvað þjóðskáldið um
Þykkbæinga:
Par sem akrar
engi prýddu,
veltanúvötn
og valda auðnum;
þar sem kynstórir
kapparléku
sofa nú hrossaætur
á hundaþúfum.
En Matthías dró aðeins til baka í seinni um-
mælum sínum og segir: „Var það einmælt, að
aldrei voru þeir upp á aðra komnir. Þeir þóttu
þrifamenn, vinnugarpar hinir mestu og þoldu
vos flestum fremur. Hjú úr Þykkvabæ þóttu
og hin bestu. Nú er þar kominn skóli og guð
veit hvað...“
Það ber þó að hafa í huga að báðir þessir
menn áttu í deilum við Þykkbæinga vegna
rekaréttar og annarra hlunninda og kann
skoðun þeirra að mótast af því.
Hrossakjötsát
Þótt fólki í Þykkvabæ fækkaði nokkuð með
köflum, fjölgaði þar furðu fljótt aftur af að-
komufólki. Margir af þeim sem í Þykkvabæ-
inn fluttust voru flóttamenn undan kúgun og
örbirgð. Sagan segir að hjáleigubóndi einn á
Stórólfshvoli hafi beðið um leyfi til að fara í
Þykkvabæinn til að sækja sjóinn. En lands-
drottinn, presturinn á staðnum, neitaði hon-
um á þeim forsendum að það þyrfti að gera
við fjósið á höfuðbólinu. Þrátt fyrir neitun
prestsins fór leiguliðinn til Þykkvabæjar og
fékk pláss. Þegar vertíðinni lauk fór hann aft-
ur heim, en þegar þangað kom beið hans held-
ur dapurleg sjón. Presturinn hafði látið rífa
þakið af kotinu og hola konu hans og bömum
á aðra bæi. í framhaldi af þessu tók fjölskyld-
an sig upp og fluttist í Þykkvabæinn. Var
henni vel tekið og hjálpað við að koma undir
sig fótunum. Þannig mun Þykkvibær hafa
verið í huga margra fyrirheitna landið, þar
sem menn gátu komið undir sig fótunum og
verið frjálsir.
Þykkbæingum mun helst hafa verið fundið
það til foráttu að þeir átu hrossakjöt. Ná-
grannar þeirra hneyksluðust mjög á hrossa-
kjötsátinu og töldu þá ókirkjuhæfa vegna
þess. Bændur í nágrannasveitarfélögunum
létu þó hneykslun sína ekki aftra sér frá því
að reka heilu stóðin til slátrunar í Þykkvabæ.
Heimamenn máttu hirða af þeim allt nema
hámar. Svo mikið af hrossakjöti safnaðist á
suma bæi að það skorti salt til að geyma það.
Megn ýldulykt var því oft í kotunum og sett-
ist hún í föt og sagt er að fólk hafi neytt
Ljósmyndir: Gísli Sigurðsson.
HÁBÆJARKIRKJA í Þykkvabæ.
SÖGUR OG SAGNIR ÚR ÞYKKVABÆ
EFTIR VILMUND HANSEN
Elsti þéttbýliskjarni á íslandi er Þykkvibær í Djúpár-
hreppi. Þykkvibær mun vera í landnámi Þorkels bjálfa
sem bjc > á Háfi. Allt landnámið var að heita ein sam-
felld slétta, fyrir utan þrjá hóla. Nafnið Þykkvibær er
hugsan ilega dregið að þykkvajDangi, öðru nafni kló-
þangi, sem rekur á fjörur. En Finnur Jónsson biskup
benti á þann möguleika í kirkjusögu sinni, að Þykkvi-
bær væri afbökun á orðinu þéttbýli.
í dag búa um 225 manns í Djúpárhreppi.
kjötsins eins lengi og það hafði nokkra lyst á
því.
Sjósókn, skipströnd
og drukknanir
Árið 1896 eyðilögðust öll skip sem rem frá
Þykkvabæjarsandi á einum degi og lagðist
sjósókn af til 1916, en þá gekk eitt skip frá
sandinum.
Það hefur alltaf þótt erfitt að stunda sjó frá
Þykkvabæ vegna þess að hann stendur fyrir
opnu hafi og hinn 27. mars 1955 var síðast far-
ið á sjó þaðan á árabát. Ellefu menn vom á
bátnum, þegar komið var aftur að lendingunni
var komið mikið brim og bátnum hvolfdi.
Fimm menn komust strax í land en sex urðu
undir bátnum en var bjargað. Þótti hin mesta
mildi að ekki fór verr en svo að einn maður
meiddist illa er önglar stungust í hendumar á
honum.
M,argir bátar og skip hafa strandað í
Þykkvabæjarfjömm. Veturinn 1900 strand-
aði flutningaskipið Kamp og drukknuðu þrír
menn. Árið 1908 strandaði vélbáturinn Sæ-
borg með þeim afleiðingum að tveir menn
fórust. í mars 1912 kom leki í franskt skip út
af Vestmannaeyjum, mönnunum var bjargað
í land þar en skipstjórinn kveikti í skipinu og
það rak upp í Þykkvabæjarfjörur. Þýska
flutningaskipið Víkartindur strandaði 5.
mars 1996 í Háfsfjöm. Þyrla Landhelgis-
gæslunnar bjargaði öllum frá borði, en einn
skipverji af varðskipinu Ægi féll útbyrðis
þegar verið var að reyna að koma dráttar-
taug í skipið.
Strandi Víkartinds fylgdi nokkur mengun
og alls konar drasl rak á fjörar, skipið var að
lokum hlutað sundur í fjöranni og hreinsun
tókst vel.
Safamýri
Ofan við Þykkvabæ er um 1.600 hektara
flæmi sem nefnist Safamýri. Áður var mýrin
þýfð, graslítil, mosavaxin og léleg til beitar. í
byrjun 19. aldar varð mikil breyting á mýrinni
þegar árnar umhverfis hana bratu bakka sína
og flæddu yfír Safamýri. Mýrin sléttist út og í
stað lágróðurs óx þar gróskumikil stör. Sagt
er að störin hafi verið svo hávaxin að menn
hafi leikið sér að því að hnýta hana saman yfir
BÆJARNÖFN í Þykkvabæ enda mörg á kot,
en það er til fyrirmyndar að þessi nöfn hafa
fengið að halda sér. í baksýn er Dísukot, en
myndin er tekin frá Hákoti (sbr.“Það er stórt
orð Hákot.“)
herðakambinum á hesti, og fé sem beitt var á
mýrina villtist stundum og kom ekki út aftur.
Safamýri er með frægari mýram á íslandi
og sóttu bændur allt frá efstu bæjum á Rang-
árvöllum þangað slægjur á sínum tíma.
Baróttan við vötnin
Þegar ókunnugir horfa yfir hið víðfeðma
þurrlendi í Þykkvabæ, eins það er í dag, er
erfitt að gera sér grein fyrir því að fyrir hund-
rað árum var þar líkt og um hafsjó væri að
ræða. Straumþungir álar rannu milli bæja og
klufu byggðina í marga hluta.
Rétt eftir aldamótin 1800 kom mikið hlaup í
árnar kringum Þykkvabæ og rannu þær ólg-
andi yfir allt og stóð ekkert fyrir þeim. Flóðin
leituðu svo á byggðina að túnin urðu ekki
nema litlir kragar kringum húsin. Kýr þurfti
að reka á sund til að koma þeim í haga og
sennilega hefði allt sauðfé horfið úr sveitinni á
þessum tíma, vegna heyskorts, ef menn hefðu
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. JÚNÍ1999