Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.1999, Qupperneq 15

íslensk stjórnmál, virðist vægast sagt afskap-
lega barnaleg hugmynd.
Vonir og vonbrigði
Fyrir kosningarnar árið 1900 var málefna-
staða fylkinganna afar óljós. Andstaðan gegn
Valtýskunni var að taka á sig nýja mynd með
kröfunni um heimastjórn, sem var í raun
ekkert annað en afbrigði af Valtýsku með
ráðherrann í Reykjavík. Sem dæmi um hve
óljós afstaða manna var fyrir kosningarnar
er að Hannes Hafstein var af mörgum talinn
valtýskur. Úrslit kosninganna urðu Valtý
mikil vonbrigði. Valtýingar fengu 14 þing-
sæti en andstæðingarnir jafn mörg, en óljós
afstaða ýmissa þingmanna olli því að línur
voru ekki skýrar. A þinginu árið eftir náði
frumvarpið þó fram að ganga en í Danmörku
voru stórir atburðir að gerast sem flæktu
málið. Vinstrimenn, sem nú tóku við völdum,
voru hlynntari kröfum íslendinga en gamla
stjórnin. Báðar fylkingar sendu menn til
Kaupmannahafnar til þess að tala máli sínu
og hallaðist hinn nýi Islandsráðherra, Al-
. berti, á sveif með andstæðingum Valtýsk-
unnar. Vildi hann leyfa íslendingum að velja
á milli búsetu ráðherrans í Kaupmannahöfn
eða Reykjavík. Valtýr talaði máli sínu af slík-
um ákafa við danska ráðamenn að allar líkur
eru á að málflutningur hans hafi skemmt fyr-
ir málstað Valtýinga. Hann fann því allt til
foráttu að hafa ráðgjafann i Reykjavík. Málið
var honum nánast trúaratriði. í Pjóðólfi árið
1901 segir að Valtýr vilji að allt flytjist til
Hafnar af því að hann sé orðinn svo „innlíf-
aður“ danskinum, svo heillaður af öllu, sem
dönsku nafni nefnist, að hann sjái ekki sólina
fyrir því: „Hann er einnig bráðókunnugur
því, hvernig tilhagar hér á landi, eins og geta
má nærri um mann, sem ekkert hefur kynnst
landinu síðan hann var skóladrengur fyrir
18. árum...“
Kjósendur eru svoddan börn
Arið 1902 tóku Valtýingar þá raunsæislegu
afstöðu að styðja búsetu ráðgjafans í Reykja-
vík og breið samstaða var um að leggja ríkis-
ráðsfleyginn til hliðar. Kosningarnar þetta ár
gengu gegn Valtýingum og féll foringinn
sjálfur í Vestmannaeyjum á 5 atkvæðum. Við
þessi vonbrigði bættust persónulegir erfið-
leikar því Anna kona Valtýs, sem alla tíð hafði
verið heilsulaus, var alvarlega veik og gat
ekki fylgt honum til Kaupmannahafnar um
haustið. Valtýr var sár og reiður yfir kosning-
unum og í bréfi segir hann að íslendingar séu
óþroskaðir í pólitíkinni: „kjósendur eru
svoddan börn“. Honum virðist koma frjáls-
lyndi dönsku stjórnarinnar á óvart: „Það er
virkilega meiningin að láta okkur verða sjálf-
stæða og sjálfráða í okkar málurn." Upp úr
þessu fór Valtýr að fjarlægjast sína fyrri fé-
laga, sem margir vildu nú slíðra sverðin og
snúa sér að framfaramálum. Það urðu Valtý
að sjálfssögðu mikil vonbrigði þegar Hannes
Hafstein var skipaður fyrsti ráðherra íslands
og líkt og margir,sem verða að þola niðurlæg-
ingu, greip hann til samsæriskenninga og
sakaði embættismannavaldið og bankavaldið
um að hafa unnið gegn sér. Hann átti ekki
lengur samleið með fyrri félögum sem kom
vel í ljós í svonefndu undirskriftarmáli, deilu
um það hver hefði undirritað skipunarbréf
Hannesar Hafstein, Alberti íslandsráðherra
eða Deuntzer forsætisráðherra. Ef það var sá
síðarnefndi skilgreindu andstæðingar Hann-
esar hann sem danskan embættismann. Val-
týr taldi að íslensk pólitík þvældist í
einskisnýtum formsatriðum og taldi ekki
svara kostnaði að deila um slík málefni. Hann-
es Hafstein væri orðinn vinsæll „glæsimenni
og gimsteinn" og því gæti verið beggja blands
að ráðast gegn honum á þessum forsendum
enda koma fljótlega í Ijós að íslenski ráðherr-
ann sat þó dönsk ráðuneyti féllu.
Grýla á þjóðina
Valtýr lá ekki á þeirri skoðun sinni að ekki
bæri að slíta sambandinu við Danmörku: „Ég
álít að við séum að mörgu leyti betur settir í
sambandi við Dani en nokkra aðra þjóð.
Þetta, sem okkur þykir nú mest að, er heldur
eiginlega ekki Dönum að kenna, heldur okkur
sjálfum." Flestir samflokksmenn Valtýs voru
nú komnir á þá skoðun að hann væri orðinn
flokknum til trafala og best væri að losna við
hann. Skúli Thoroddsen segir í bréfi til Þor-
steins Erlingssonar í desember 1905: „Okkar
á milli, þá er „partíið" í vandræðum með
hann, því að hann er orðinn „Grýla" á þjóð-
ina.“
í deilunni um Uppkastið 1908 tók Valtýr af-
stöðu með Hannesi Hafstein gegn sínum
gömlu félögum. Hann taldi að óánægja með
stjórn Hannesar hefði fyrst og fremst orðið
Uppkastinu að falli: „því flestir af kjósendum
botna ekkert í málinu.“ í skrifum hans næstu
árin kemur fram meiri og meiri vantrú á
stjórnmálaástandið á íslandi: „Hið andlega
siðferði þjóðarinnar er spillt og lamað, þjóð-
arsálin sjúk... því kjósendur eru sauðir, sem
líka kjósa mestmegnis aðeins eftir persónum,
en engri pólitískri skoðun, og hallast helzt að
þeim, sem mest eru uppblásnir af þjóð-
drambsþembingi og telja þeim trú um að þeir
geti staðizt sem sjálfstætt og óháð ríki“.
Valtýr komst aftur á þing árið 1912 og þá
fyrir Seyðisfjarðarkaupstað og var þingið
1913 hans síðasta og eftir það er afskiptum
hans af íslenskum stjórnmálum lokið.
Stíflur bresta
Hugmyndir þær sem Valtýr færði með sér
inn í staðnaða íslenska stjómmálaumræðu
voru nýstárlegar og djarfar. Hreyfing komst
á stjómarskrármálið og í raun má segja að
stefna hans hafi sigrað að öðm leyti en því að
ráðherrann sat í Reykjavík en ekki Kaup-
mannahöfn. Það hefur verið litið svo á að Val-
týr hafi orðið undir í baráttunni við andstæð-
inga sína. „Hannes drap mig með glæsi-
mennskunni," varð honum að orði við Bjöm
K. Þórólfsson. En staðreyndin er sú að heima-
stjórn átti meiri stuðning meðal landsmanna
og danskir ráðamenn fóru að sjálfsögðu þá
leið sem fyrirsjáanlega gæfi þeim lengi'i frið
fyrir stöðugum kröfum Islendinga um meiri
sjálfstjórn. Hugmyndin um íslenskan ráð-
herra búsettan í Kaupmannahöfn hefur ekki
verið raunhæf í Jjósi stjóm-
málaþróunarinnar á Islandi.
Fjarlægðin hefði alið á tor-
tryggni. Valtýr virðist hafa
hugsað sér að sitja í Kaup-
mannahöfn sem n.k. föður-
legur leiðbeinandi. I ljósi
þeirrar hörku og persónu-
legu illskeytni, sem ein-
kenndi íslensk stjórnmál
næstu árin, verður að draga
í efa að hann hefði setið
lengi á valdastóli.
Hinn 21. febrúar árið
1896 birtist grein í blaðinu
Þjóðólfi, þar sem spáð er í
framtíðina af óvenjulegu
innsæi. Þar segir að
framundan séu umbrotatím-
ar í Evrópu: „Fólkið vakn-
ar. Það getur ekki öllu leng-
ur risið undir þeim álögum og ólögum, er það
á við að búa. Það hlýtur að vera fram undan
geysilegt stórflóð sem sprengir stýflurnar...
stjórnendurnir era lafhræddir við fyrirsjáan-
legar byltingar, ef stýflurnar eru einhvers-
staðar opnaðar." Höfundur veltir fyrir sér
þeirri spumingu hvort ísland hefði nokkurn
hag af almennri Evrópustyrjöld „en eigi er að
vita, að hverju barni gagn verður." Fjrri-
heimsstyi-jöldin varð til þess að tengslin við
Danmörku slöknuðu og viðskiptum beint
annað. íslendingum varð ljóst að þeir gátu í
raun staðið á eigin fótum. Andi Versalasamn-
inganna varð til þess að styrkja málstað Is-
lands í samningum við Dani 1918 þegar land-
ið varð í raun sjálfstætt ríki. Danir höfðu hag
af því að sýna sanngirni, því þeir sáu fram á
að endurheimta Suður-Jótland á grundvelli
sjálfsákvörðunarréttar íbúanna. Seinni
heimsstyrjöldin sleit algjörlega tengslin við
Danmörku og skolaði Islandi inn á áhrifa-
svæði Bandaríkjanna, sem töldu það henta
hagsmunum sínum að viðurkenna íslenska
lýðveldið þó til þess væri stofnað við all sér-
kennilegar aðstæður. íslensk sjálfstæðisbar-
átta fólst fyrst og fremst í því að tala um fyr-
ir dönskum ráðamönnum, sem sýndu Islend-
ingum jafnan þolinmæði og umburðarlyndi.
Flestir forkólfar íslenskrar sjálfstæðisbar-
áttu voru á framfæri danska ríkisins og ekki
látnir gjalda skoðana sinna. Um það var Val-
týr Guðmundsson gott dæmi. Á fáum árum
komst hann lengra áleiðis með því að beita
persónulegum samböndum við danska stjórn-
málamenn, en hinir áköfustu íslensku sjálf-
stæðissinnar höfðu náð með alþingissam-
þykktum þing eftir þing.
Höfundurinn er sagnfræðingur.
ÞRILEIKUR
ÖRSÖGUR EFTIR HELGU ÞÓRARINSDÓTTUR
ÁMÆLI
Þú mættir stundvislega inn í líf mitt og
ég fagnaði komu þinni. Eins og áttunda
mánuði ársins. Aðdraganda haustsins. í
öllum þínum litum. Lyginni líkastur, en
mér fannst ég hafa himinn höndum tekið.
Ég sem hafði svo lengi búið í öruggum
heimi hugsanna minna, flutti nú með þér í
tilbúinn heim blekkinganna. Þar sem ég
bjó um tíma við falskt öi-yggi. Og ég hætti
að sjá. Sá ekki orðið birtuna fyrir myrkr-
inu. Sá ekki sannleikann fyrir lyginni. Sá
ekki sakleysið fyrir sektinni. Sá ekki gleð-
inafyrir kvíðanum.
Ég svipti mig frelsinu. Líka málfrelsinu.
Sagði sem minnst og aðeins það sem þú
vildir heyra. Sagði aðeins það sem ég vildi
trúa. En sagði aldrei það sem máli skipti.
Ég með bláeygt traustið í blindum aug-
unum - sem aldrei þekktu þig.
Hver ertu? Hvað ertu?
Ertu maður? Ertu afl? Ertu mannlegt
eyðingarafl? Eða, ertu kannski bara
mannleysa sem klæðist jakkafötum hetj-
unnar? Lítill, lítill maður með veikan,
veikan vilja. Fastur í stóra, stóra vefnum.
Lygavefnum. Sér vefur vef sem vefur.
Engin leið út nema „Final Exit“.
EFTIRMÆLI
-Ég kem ekki aftur, sagðir þú.
Ég fann sársaukann hríslast niður
hrygginn á mér, út handleggina, niður í
fætumar. Ég öskraði í kvölinni. Ég barði
höfðinu í vegginn, í borðið, í gólfið. Ég
barði því þó aðallega við steininn. Og
ósýnilegt blóðið lak frá mér. Úr hjartanu.
Úr augunum. Úr eyrunum. Úr nösunum.
Úr kynfærunum. Það var blóð alls staðar.
Allt var blóði drifið.
Ég horfði inn í ísköld augun. Full af
engu. Svo óhagganleg. Akvörðun sem ekk-
ert fengi breytt.
Þú heyrðir ekki þögult kvalaröskrið. Þú
sást ekki ósýnilegt blóðið. Eða hvað?
Eins og ekkert væri gékkstu frá mér
dauðri. Eins og ekkert væri fékkstu þér
bara nýtt líf. Eins og ekkert væri.
Mánuð eftir mánuð blæddi mér.
„Hversu mikið blóð hef ég eiginlega?",
spurði ég sjálfa mig. Stundum stöðvaðist
þó blæðingin. Tímabundið. En kvölin, hin
gömlu veikindi, tók sig alltaf upp aftur.
Einhvernveginn var ekkert hjá mér eins
og ekkert væri. -
Að lokum varð ég alveg hundleið á
kvölinni. Eins og hún væri gamall, út-
jaskaður dægurlagatexti. Kvölin var svo
hund- helvíti leiðinleg, að ég geispaði yfir
henni eins og leiðinlegri bíómynd. í Aust-
urbæjarbíó.
Kvölin og minningin urðu eins og veik-
burða hugarfóstur mín. Og þú. Ekki leng-
ur frummynd þess sem var. Þú varðst
einnig eins og veikburða hugarfóstur mitt.
Ég eyddi hverju fóstrinu á fætur öðru.
Hugarfóstrinu. Og þar á meðal þér.
Ég, eins og skjaldbökukonan Kelóne.
Finn í einsemdinni frið.
SANNMÆLI
Ég tók gleði mína á ný. Hló og skríkti
með sjálfri mér. Taldi á mér fmgurnar.
Taldi á mér tærnar. 10 af hvoru. Ein með
öllu. Og hjartað sló. Allt var á sínum stað.
Ég svo aldeilis hissa á því hvað allt var
stórkostlegt.
Ég gékk í fangið á rauðri sólinni sem
skellihló og vafði mig geislum sínum.
Kyssti mig á vangann og bauð mig vel-
komna aftur í veröld vonarinnar. Vindur-
inn hvíslaði að mér loforðum um ókomin
ævintýri. Skýin bjuggu til gátur á himin-
inn. Gátur fyrir mig að leysa. Lífsgátur.
Ég hafði fengið sjónina á ný. Kom auga
á birtuna og gleðina. Gat meira að segja
horfst í augu við sannleikann. En sakleys-
ið - sakleysið sá ég aldrei aftur.
Ég fékk málið. Hafði mikið að segja.
Söng og trallaði alveg hástöfum. Fuglamir
horfðu stríðnislega á mig. Gerðu gys af
lagleysi mínu og huldu eyru sín með
vængjunum. En mér var stóð á sama. Því
ég vissi að nú söng ég rétta lagið.
Ég leysti mig úr haldi og er aftur orðin
frjáls.
Ég, ennþá eins og skjaldbökukonan
Kelóne. Finn í einsemdinni frið.
Höfundurinn starfar í Beriín.
i
Jt
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. JÚNÍ 1999 1 5