Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.1999, Blaðsíða 19

„ÞEIR sem láta eins og það sé létt verk að búa til kerfi sem er bæði réttlátt og hagkvæmt
eru tortryggilegir. Við skulum styðja stjórnmálamenn sem tala af gát og stillilegri skynsemi
um þ'etta efni fremur en þá sem tala í æsifréttastíl og boða einföld svör og ódýrar lausnir,“
segir Atli Harðarson í grein sinni um kvótakerfið.
TIL
UMRÆÐU
Vorhefti Skírnis er sneisafullt af hnýsilegu efni um
mál líðandi stundar. ÞRÖSTUR HELGASON staldraði
einkum við greinar um kvótakerfið og þjóðerni sem
menn munu væntanlega vilja ræða eitthvað frekar.
JÓÐMÁLAUMRÆÐAN er í
öndvegi í vorhefti Skírnis sem
hefst með tveimur greinum um
kvótakerfið. Atli Harðarson,
heimspekingur, leitar svara við
spumingunni hvort kvótakerfið
sé ranglátt og mannfræðingarn-
ir Gísli Pálsson og Agnar Helga-
son rita grein undir heitinu Kvótakerfið:
kenning og veruleiki, þar sem kannaðar eru
forsendur laganna um kvótakerfið og hvort
markmið þeirra hafi náðst. í stuttu máli
kemst Atli að þeirri niðurstöðu að hvorki sé
hægt að fullyrða að kvótakerfið sé klárlega
ranglátt né að það sé hafið yfir siðferðilega
gagnrýni og Gísli og Agnar halda því fram að
kerlið hafi getið af sér það sem þeir kalla
hannleik almennings. Báðar greinarnar eru
hnýsilegt innlegg í umræðuna um þetta við-
kvæma deilumál, þótt afar ólíkar séu.
Engar ódýrar lausnir
Þessi meginniðurstaða Atla - sem hefði
reyndar aldrei getað orðið önnur miðað við þá
fyrirvara sem hann setur um skilgreiningu á
hugtökunum réttlæti og ranglæti - segir ekki
mikið í sjálfu sér, en ályktun hans um þá um-
ræðu sem átt hefur sér stað í þjóðfélaginu um
kvótakerfið er athyglisverð: „I umræðu um
málið hafa margir talað digurbarkalega um nú-
verandi stjóm á fiskveiðum, gefið henni hinar
verstu einkunnir og þóst auðveldlega geta
komið á betri skipan. Astæða er til að vara við
þeim sem svona láta. Ég óttast að þeim sé
meira í mun að setja sjálfa sig á háan hest en
að vinna að langtímahagsmunum þjóðarinnar.
Þetta hróplega ranglæti sem þeir ætla sér að
berjast gegn og hljóta fyrir vinsældir og völd
er ef til vill ekkert ranglæti heldur aðeins
flækja erfiðra úrlausnarefna. Til að greiða úr
henni þarf að miðla málum á marga vegu og
taka tillit til fjölbreytilegra hagsmuna og rétt-
inda.“ Og Atli bætir við í lokin: „Þeir sem láta
eins og það sé létt verk að búa til kerfi sem er
bæði réttlátt og hagkvæmt eru tortryggilegir.
Við skulum styðja stjómmálamenn sem tala af
gát og stillilegri skynsemi um þetta efni frem-
ur en þá sem tala í æsifréttastfl og boða einföld
svör og ódýrar lausnir."
Tvær meginspurningar em til umfjöllunar í
grein Atla, annars vegar hvort kvótakerfið
mismuni mönnum án þess að siðferðilega rétt-
mætar ástæður séu til þess og hins vegar
hvort það svipti menn einhverju sem þeir
verðskulda eða eiga rétt á. í grundvallaratrið-
um stillir Atli upp rökum um að stjómvöldum
beri að verja ákveðin réttindi sem lúta að nýt-
ingu auðlinda sjávar, bæði staðbundinn rétt
heimamanna og atvinnuréttindi þeirra sem
lifa á útgerð, gegn andmælum þeirra sem far-
ið hafa fram á að allar veiðiheimildir séu seld-
ar eða þeim skipt jafnt á milli landsmanna.
Ennfremur segir Atli: „Sú regla að úthluta
aflakvóta til skipa í hlutfalli við veiðirejmslu á
árunum 1981 til 1983 skerðir atvinnufrelsi
manna. Þeir sem ekki áttu skip á veiðum á
þessum árum geta ekki hafið útgerð nema
með því að kaupa sig inn í útgerðarfyrirtæki
sem til em. Til að réttlæta svo mikla skerð-
ingu á atvinnufrelsi þarf að rökstyðja að hún
sé nauðsynleg fyrir þjóðarhag. Ef sá rök-
stuðningur stenst ekki sanngjarna gagnrýni
ber Alþingi að leita leiða til að haga stjórn
fiskveiða þannig að menn eigi kost á að stofna
ný útgerðarfyrirtæki."
Einkavæðing fiskistofna
markmiðið
Grein þeirra Gísla og Agnars er mun gildis-
hlaðnari en Atla. Gísli og Agnar taka skýra af-
stöðu gegn kvótakerfmu og frjálshyggjunni
sem þeir segja það byggist á. Þeir segja að
enginn þurfi að velkjast í vafa um að „það sem
vakti fyrir þeim, sem lögðu gmnninn að
kvótakerfum, var einkavæðing fiskistofna".
Kennisetning nýklassískrar hagfræði, sem
byggist á Adam Smith og fleimm af upphafs-
mönnum frjálshyggjunnar, kvað á um það, að
þeirra mati, og sömuleiðis pólitískt umhverfi
frjálshyggjunnar sem fóstraði hana. Þeir gefa
í skyn að þessi uppruni kvótakerfisins hafi
hins vegar iðulega verið falinn í orðræðum
fylgismanna þess með því að leggja áherslu á
„réttindi" fremur en „eignarform" sem sé
vissulega grunnurinn að hugmyndinni. „Menn
gera því skóna að einungis sé um stjórnunar-
form að ræða, tímabundinn rétt til afnota.“
Og Gísli og Agnar bæta við: „Það gleymdist
furðu fljótt að gagnrýni kenningasmiða frjáls-
hyggjunnar á afrétti og almenninga undir-
strikaði einmitt, nær undantekningarlaust,
eignarformið sjálft, nauðsyn einkaeignar og
mikilvægi þess að afnema fornan nytjarétt al-
mennings." Segja þeir að þessi spenna milli
einkaeignar og nytjaréttar hafi einkennt deil-
ur um kvótakerfið hér á landi.
Gísli og Agnar segja að það sé eins og menn
hafi gleymt því hvað vakti fyrir kenningasmið-
um kvótakerfisins í upphafi. Það sé þó engin
ástæða til að taka röksemdafærsluna um að
einkaeign á fiskistofnunum sé forsenda fyrir
skynsamlegri nýtingu þeirra of alvarlega.
„Með því að taka upp kvótakerfi afsala menn
sér ekki sjálfkrafa réttinum til að ákvarða að
fiskistofnar séu eign ríkis eða þjóðar...“ Þó
segja þeir ekki rétt að vanmeta umræddar
kennisetningar. „Ætli menn að koma í veg fyr-
ir að auðlindin verði smám saman einkaeign
útgerðarmanna kann að þurfa afdráttarlausari
löggjöf en nú er við lýði, löggjöf sem kveður
annaðhvort á um annars konar kvótakerfi eða
annars konar stjórnunarform."
Gísli og Agnar telja erfitt að meta árangur
kerfisins á hlutlægan hátt. Þeirra mat er þó að
ástæða sé til að draga í efa að sum af helstu
markmiðum kerfisins hafi náðst á þeim fimmt-
án árum sem liðin eru frá því að það var sett á
laggirnar. Gera þeir nokkurn samanburð á
markmiðum og árangri. Ennfremur benda þeir
Gísli og Agnar á að kerfið hafi haft ýmsar fé-
lagslegar afleiðingar í for með sér sem lítið
sem ekkert var fjallað um þegar því var komið
á. I greininni er einnig fjallað um breytingar á
dreifingu aflaheimilda frá því að framsal var
gefið frjálst árið 1991 og siðferðilega umræðu
meðal landsmanna um framsal og kvótakerfi. I
lokaorðum leggja greinarhöfundar svo áherslu
á að fram fari umræða og endurmat á kvóta-
kerfinu en benda þó á að slík umræða eigi oft
erfitt uppdráttar: „Frjáls samkeppni rök-
semda og hugmynda má sín stundum lítils
gagnvart þeim öflum sem standa vörð um
óbreytt ástand, efnahagslega hagsmuni, fræði-
legar klisjur og viðteknar kennisetningar."
íslenskt þjóðerni alltaf
verið ó lífi
„íslendingar voru þjóð á miðöldum," segir
Sverrir Jakobsson, sagnfræðingur, í góðri
grein þar sem hann svarar spurningunni
Hvers konar þjóð voi-u Islendingar á miðöld-
um? Greinin er ásamt tveimur öðrum í þessu
hefti innlegg í fjöruga umræðu um þjóðemi í
Skírni og víðar undanfarin misseri. Því hefur
verið haldið fram að þjóð og þjóðerni séu fyrir-
bæri sem hafi orðið til á átjándu og nítjándu
öld, þá fyrst hafi fólk farið að skynja sig sem
hluta af þjóð. Sagnfræðingar sem fást við fyrri
tíma vilja mótmæla þessu og halda því fram
eins og Sverrir að bæði þjóð og þjóðemi hafi
verið til á miðöldum. Að mati Sverris þarf það
þó ekki að þýða að miðaldaþjóðemi og nútíma-
þjóðerni séu sama fyrirbærið. Það velti á því
hvemig orðið þjóð var notað og til hvers það
skírskotaði. Til útskýringar bætir Sverrir við
þá fullyrðingu að Islendingar hafi verið þjóð á
miðöldum að „Norðmenn vom líka þjóð á mið-
öldum, einnig Danir, norrænir menn og kristn-
ir menn, Víðdælir, Miðfirðingar og söfnuður í
kirkju. Hins vegar vom Islendingar ekki þjóð í
sama skilningi og Norðmenn eða Danir. Þeir
líktust fremur Skánungum eða Sjónlendingum,
Þrændum eða Gulaþingsmönnum. Einn og
sami maðurinn gat tilheyrt ýmsum þjóðum,
eftir efnum og atvikum. Því er ekki skrýtið að
Islendingur sé kallaður Norðmaður í útlönd-
um. Þannig gat Eiríkur rauði sem fann Græn-
land verið hvorttveggja, Norðmaður og íslend-
ingur. Ari fróði, upphafsmaður skrifa um Is-
lendinga, segir raunar að hann hafi verið „mað-
ur breiðfirskur", eins og Ari sjálfur.“
Samkvæmt þessu er því jafnrétt að segja
þá Eirík og son hans Leif heppna íslenska og
norska. Á þeirra tíma „var föðurlandið ein-
ungis það land sem átti sér sameiginlegt þing,
eins og t.d. Skánn, Þrændalög og ísland“. Á
tólftu öld segir Sverrir að konungar hafi farið
að efla samstöðu þegna sinna og vísar til kon-
ungasagna því til áréttingar, þannig áttu
Norðmenn að vera Norðmenn en ekki Þrænd-
ur, Háleygjar, Víkverjar og, síðar meir, Is-
lendingar.
Gunnar Karlsson, sagnfræðingur, fjallar
um íslenska þjóðemisvitund frá fjórtándu öld
til þeirrar átjándu. Þessar aldir kallar Gunnar
reyndar óþjóðlegar og vísar til þess að á
þessu tímabili bar hvað minnst á því að ís-
lendingar hafi viljað stjórna sér sjálfir fremur
en að lúta útlendri stjórn. Þrátt fyrir það
heldur hann því fram að íslenskt þjóðerni hafi
alltaf verið á lífi á íslandi þessar aldir þó að
þjóðerniskennd hafi ekki verið neitt meginafl
í hugarheimi þjóðarinnar á þessu tímaskeiði, í
þeim efnum hafi orðið stökkbreyting á nítj-
ándu öld. Með þessu vill Gunnar mótmæla
þeirri áherslu „módernískrar sagnfræði" á að
þjóðerni hafi ekki orðið til fyrr en fyrir um tvö
hundruð árum.
Þjóðernishyggja tengist
skapandi sósialisma
Þórarinn Hjartarson, sagnfræðingur, end-
urskoðar hina íslensku söguendurskoðun sem
einnig er að hluta umfjöllunarefni þeirra
Sverris og Gunnars. Þórarinn segir að bak-
svið söguendurskoðunarinnar séu mark-
aðsvæðing og hnattvæðing, en með þeim hef-
ur þjóðríkjum og þjóðemishyggju verið þok-
að í skuggann og í staðinn hafa óheft mark-
aðslögmálin orðið helsta stjórnkerfið og hug-
myndafræðin: „Markaðsvæðing og hnattvæð-
ing okkar tíma felur í sér endurlífgun hins
hráa kapítalisma óheftrar samkeppni frá 19.
öld, áður en þjóðríkin, fyrir tilverknað þrýsti-
hópa að neðan - ekki síst verkalýðshreyfing- < •
arinnar -, hófu að beisla kapítalismann og
þróa velferðarkerfið. Þrýstihóparnir sem
ráða úrslitum í frjálshyggjubyltingunni eru
hins vegar aðrir: stærstu fjármálafurstarnir,
innlendir sem erlendir. Útkoma mark-
aðsvæðingar er óupplýst einveldi fjármála-
markaðarins.“
Þórarinn telur að þessi þróun endurspeglist
skýrt í sameiningu Evrópu en vandi hennar
sé einmitt ekki að skapa heildstætt og sam-
ræmt hagkerfi eða skrifræðislega yfirbygg-
ingu, ráðherraráð, dómstól o.s.frv. heldur að
skapa lýðræði sem stjórnar þessari fjarlægu
löggjöf og stjómkerfi, „lýðræði sem virkar í
þessari tröllauknu einingu ósamstæðra menn-
ingarsamfélaga". Þórarinn segir að það sé
enginn sameiginlegur pólitískur og menning-
arlegur bákgrannur til í Evrópu, kjölurinn *
bæði í Rómarsáttmálanum og Maastrichtsátt-
málanum sé efnahagsleg markmið. Allar
breytingar sem verði innan ESB miði fyrst og
fremst að því að stöðva ekki fjármagnsflæðið
innan þess og að hafa ekki samkeppnis-
hamlandi traflanir. Þórarinn telur að þau
áhrif sem þjóðemishreyfingar, bændahreyf-
ingar og verkalýðshreyfingar hér á landi
höfðu áunnið íslenskri alþýðu fari þverrandi
fyrir virkan tilverknað markaðshyggjumanna
og Evrópusinna. Segir hann að mótstöðuaflið
gegn þessari þróun sé ekki að finna á meðal
sósíalista eða í öflugri verkalýðshreyfingu ^
sem stendur. „Fremur er andófs að vænta frá
þjóðernishyggjunni þótt barátta hennar sé
takmörkunum háð og mjög ómarkviss meðan
ekki er gert upp við hreyfiöfl kapítalismans."
Ennfremur segir Þórarinn: „Hreyfing þjóð-
emissinna er öflug lýðhreyfing sem er að
breyta Evrópu hvort sem mönnum líkar betur
eða verr. Sums staðar nærist hún á óttanum
við innflytjendur og allt framandlegt. Annars
staðar nærist hún einkum á óskum fólks um
þjóðlegt sjálfsforræði og óskum um virkt lýð-
ræði, vald í nálægð þar sem fólk hefur mögu-
leika til áhrifa." Forsenda fyrir verulegum ár-
angri þjóðemishyggjunnar í þessa átt segir
Þórarinn vera að hún „tengist skapandi sósí-
alisma".
Vekja vonandi viðbrögð
Allar þessar þrjár greinar um þjóðemi og
þjóðernishyggju era mikilvægt innlegg í þá
umræðu sem fram hefur farið hér á landi um
þessi mál undanfarin ár. Grein Þórarins
snertir kannski mest þá umræðu um aðild að
ESB sem menn hafa verið að vonast eftir að
færi af stað hér fyrir alvöru. Hugmyndir Þór-
arins virðast koma þvert á þá stefnu sem
vinstrimenn hafa verið að taka hér á landi
undanfarin ár. Grein hans er raunar allöfga-
kennd og er vonandi til þess fallin að vekja
einhver viðbrögð.
Margar fleiri bitastæðar greinar er að finna
í Skírni að þessu sinni. Þýðingar eru áberandi
umfjöllunarefni. ísraelski fræðimaðurinn, Ita-
mar Even-Zohar skrifar ritdóm um nýja
heildarútgáfu íslendingasagna á ensku. Þrátt
fyrir að vera ánægður með framtakið gagn-
rýnir hann þýðingarnar harðlega. Væru at-
hugasemdir Itamars efni í heila grein, en
vænta má einhverrar umræðu um þær.
Ásdís Magnúsdóttir skrifar grein í tilefni af
þýðingu Erlings E. Halldórssonar á
Gargantúa og Pantagrúll eftir Rabelais og
Gauti Kristmannsson skrifar ritdóm um bók
Ástráðs Eysteinssonar, Tvímæli, sem fjallar
einmitt um þýðingafræði. Óskar Bjamason
fjallar um útgáfu Diederichs-forlagsins á þýð-
ingum íslenskra fornbókmennta á fyrstu ára-
tugum þessarar aldar og tengsl þeirra við
hugmyndafræðilegar hræringar í Þýskalandi.
Hér birtist einnig þýðing Franks Hall á sam-
ræðunni „Jóni (eða tilraun um Ilíonskviðu)“ ^
eftir gríska heimspekinginn Platon.
Erlendur Hai-aldsson skoðar íslenska þjóð-
trú og dultrú í alþjóðlegum samanburði. Þór-
arinn Eldjám er skáld Skímis að þessu sinni
og myndlistarmaður þessa heftis er Ráðhildur
Ingadóttir og ritar Auður Ólafsdóttir um
peysuverk hennar, „Iður“.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNlNG/LISTIR 12. JÚNÍ1999 19