Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1999, Blaðsíða 5

Að sögn Jóns Þorkelssonar í formála II.
bindis Fornbréfasafns má rekja upphaf áfram-
halds hans til ársins 1886, „að eg fór þess á leit,
að fá fé til þess að halda útgáfunni áfram, og
studdu það ýmsir góðir menn“. Jón Þorkelsson
lét svo sannarlega ekki sitja við orðin tóm, því
að fyrsta hefti II. bindis kom út þegar árið
1888 og bindi þessu var lokið með registri árið
1893. Það sama ár var búið að prenta allan
texta III. bindis, en útkomu þess lauk 1896 og
var slíkur hraði á útgáfunni meðan Jóns forna
naut við. Styrks naut útgáfan úr ríkissjóði
Dana allt til 1919, en þá var kominn út meira
en helmingur þess alls sem út hefur komið af
Fornbréfasafninu.
Sumarið 1898 flutti Jón alkominn til Islands
er honum bauðst staða við Landsskjalasafn ís-
lands, síðar Þjóðskjalasafn Islands. Veitti Al-
þingi fé til starfans sumarið 1899 og var Jón
skipaður landsskjalavörður í lok þess árs og
fyrsti starfsmaður safnsins. Var hann þar rétt-
ur maður á réttum stað eins og Hannes Þor-
steinsson orðaði það. Var hann sérlega ötull að
ganga eftir því að menn skiluðu skjölum og
embættisbókum til safnsins og í framhaldi af
því birti hann 1908: Skýrslu um skjöl og hand-
rit í safni Arna Magnússonar^ sem komin eru
úr opinberum skjalasöfnum á Islandi. Skýrslan
var „Samin að fyrirlagi Stjórnarráðs Islands.“
Má þetta á vissan hátt kalla upphaf handrita-
málsins. Arið 1928 var afhent í Þjóðskjalasafn
margt fornbréfa og skjala úr Árnasafni, Kon-
unglega bókasafninu og Ríkisskjalasafni Dana.
Afrek Jóns Þorkelssonar við Þjóðskjalasafnið
eru efni í sérstaka grein og væri meira en mak-
legt að Þjóðskjalasafn Islands minntist þess
með einhverjum hætti, þegar 100 ár eru liðin
frá því að hann hóf störf við safnið.
Um störf Jóns Þorkelssonar að útgáfu Forn-
bréfasafnsins farast samstarfsmanni hans,
Hannesi Þorsteinssyni svo orð: „Er ekki að
orðlengja um það, að á þeim 37 árum, er dr.
Jóni auðnaðist að vinna að þessu nytsemdar-
verki, voru gefín út 10 stór bindi með ná-
kvæmu registri við þau öll, nema hið síðasta, er
enn hefur ekki samið verið. Varð aldrei til
muna hlé á útgáfunni nema árin 1919, 1920 og
1921 (og 1922), en þá voru gefin út 4 hepti af
Bréfabók Guðbrands biskups, merkisriti, er fé-
lagið þyrfti að ljúka sem fyrst. 1922 kom út
registrið við 10. bindi Fornbréfasafnsins og
1923 1. hepti 12. bindis, sem allt eru viðaukar
við fyrri bindin, og var það síðasta heptið, sem
dr. Jón sá um til prentunar af stórvirki þessu,
sem nú er komið fram í miðja 16. öld (til árs-
loka 1550) í 11 bindum alls. En mér er kunnugt
um, að hann hafði nær þaulsafnað bréfum í út-
gáfuna til 1570 og að miklu leyti til 1580, og
raðað öllu í rétta tímaröð, svo að það verður til-
tölulega létt verk að sjá um framhaldsútgáfuna
til þess tíma, því að ekki getur komið til mála,
að hætt verði nú við jafnmikið nytsemdarverk,
sérstaklega þá er handritið er svo að segja á
reiðum höndum um næsta 20 ára bil. Það er
óþarft að lýsa hér nánar gagnsemi Fornbréfa-
safnsins fyrir sögu vora.“ (Skírnir. 98 (1924)
11.)
Jón Þorkelsson lét sér ekki nægja að gefa út
Fornbréfasafnið. Hann stóð fyrir stofnun
Sögufélags 1902. Á vegum þess var ýmislegt
gefið út og árið 1912 hóf það útgáfu á Alþingis-
bókum íslands og eru þær fyrstu fyrir árið
1570. Jón sagði í formála I. bindis að árið 1930
yrði Alþingi 1000 ára: „Þyrfti útgáfa Alþingis-
bókanna að fá þann óskabyr, að þá væri henni
lokið.“ Jón Þorkelsson sá um útgáfu fjögurra
fyrstu binda Alþingisbókanna og 1. heftis V.
bindis, en seinasta bindi eða 17. bindi þeirra
leit fyrst dagsins ljós 1990 eða 60 árum síðar
en áætlað var í upphafi. Þetta rit er að vissu
leyti framhald Fornbréfasafnsins. Margar
fleiri útgáfur komu frá hendi Jóns og verður
hér ekki reynt að telja það allt upp, en rétt er
þó að nefna Islenskar ártíðaskrár, en þær
hefðu að réttu átt að koma í Fornbréfasafninu,
en nauðsynlegt var að birta með þeim miklar
skýringar.
Á meðan Jón var í Kaupmannahöfn vann
hann að útgáfu á Islandske anneler til 1578
sem vanalega er kennd við Gustav Storm,
Njáluútgáfu Konráðs Gíslasonar og hinni
miklu útgáfu á Jónsbók með Ólafi Halldórs-
syni, sem kom út 1904 eða eftir að hann kom
heim. Annað er helst að nefna: Saga Jörundar
hundadagakonungs með 98 fylgiskjölum. Kbh.
1892; Saga Magnúsar prúða. Kbh. 1895. Eftir
að heim kom gaf hann út m. a. Þjóðsögur og
munnmæli 1899; Æfisögu Jóns Skálholtsrekt-
ors (Þorkelssonar) í tveimur bindum 1910;
Tyrkjaránið á íslandi 1627 1906-1909; Biskupa-
sögur Jóns Halldórssonar í Hítardal og fleiri
bækur auk smærri rita. Einnig fékkst hann við
stjórnmál, sem hefur mörgum reynst nokkuð
tímafrekt. Það verður að teljast mikið undrun-
arefni hve miklu hann afkastaði.
Seinasta bindi Fornbréfasafnsins sem Jón
forni lauk við að fullu var það X., en af XI.
bindi var aðeins ólokið registri er hann dó, en
þá var eins og áður sagði komið 1. hefti af XII.
bindi. Páll Eggert Ólason lauk síðan við bæði
þessi bindi og gerði registur, en þá var lokið
tímaröð bréfanna til 1554. Fleira af skjölum lét
Rithönd Jóns forna. Úr óprentuðum drögum til fornbréfasafns.
Uppskrift Jóns forna af kvæði af krossinum í Kaldaðarnesi. Kvæðið er frá því fyrir siðaskipti.
Bókmerki Jóns Þorkelssonar.
Gerhard Munthe teiknaði.
Jón forni prenta. Frá hans hendi komu út fjög-
ur hefti af Bréfabók Guðbrands byskups Þor-
lákssonar, sem fyrr var nefnd, en við hana lauk
Páll Eggert Ólason einnig og sagði að hún ætti
í raun að vera XVI. bindi Fornbréfasafnsins.
Eins og haft var eftir Hannesi Þorsteinssyni
hér fyrr var Jón Þorkelsson búinn að þaulsafna
til framhalds Forubréfasafnsins til 1570 og það
gaf Páll Eggert Ólason síðan út sem XIII.-XV.
bindi, en registur ber ártalið 1951. Þar er for-
máli undirritaður af Páli, sem að vísu dó 1949,
og ræddi hann um framhald útgáfunnar og tal-
aði þar tvímælalaust sá sem var allra manna
kunnugastur heimildum um sögu þessa tíma-
bils. Hann taldi þar komið að tímamótum því
að árið 1570 hefjast útgefnar Alþingisbækur.
Páll Eggert taldi „einsætt, að Fornbréfasafn-
inu verði haldið áfram, enda virðist ekkert því
til fyrirstöðu, til 1650-60 eða svo.“ Einnig
ræddi Páll um það sem gert hefði verið fleira
til framhalds Fornbréfasafnsins, ýmis skjöl frá
tíð Guðbrands biskups Þorlákssonar og upp-
skriftir sem gerðar voru eftir skjalauppskrift-
um í Árnasafni, Apographa. Þau voru skrifuð
upp fyrir tilstilli Jóns forna og „það sem eftir
var að ráðsmennsku Hannesar Þorsteinsson-
ar.“ Hér til viðbótar má nefna, að í uppskrift-
um Jóns forna eru m. a. skjalabækur frá tíma
Odds biskups Einarssonar (d. 1630) og upp-
skriftir skjala víðs vegar að allt fram á 18. öld.
Páll benti hér réttilega á að miklar „bækur er
ekki að ræða um fyr en 1650, bréfabækur
Brynjólfs byskups Sveinssonar". Þá fer að
verða álitamál um framhald prentunar, en hér
verða nefndar hinar stórmerku Vísitasíubækur
Brynjólfs biskups Sveinssonar sem eru með
nákvæmari og meiri vitneskju um kirkjur,
ástand þeirra og eignir en fyrri bækur; má sem
dæmi nefna að þar eru taldar upp jarðir með
nafni og dýrleika, sem sókn eiga að hverri
kirkju og er þetta stundum elsta heimild um
sumar jarðir. Væri geysimikill fengur að hafa
þessar bækur aðgengilegar.
Eftir að Jón forni lést, eða síðan árið 1924,
hefur skjölum á íslensku ekki verið safnað
saman til útgáfu í Islenzku fornbréfasafni.
Annar afreksmaður, Páll Eggert Ólason, fór í
þeim bindum, sem hann gaf út nærri því ein-
göngu eftir uppskriftum, sem Jón Þorkelsson
hafði látið gera. Eftir að 15. bindinu lauk, hefur
ekki komið út bindi af Fornbréfasafni þar sem
gefin hafa verið út skjöl á íslensku. I stuttu
máli má segja, að Islendingar hafi rekið sjálf-
stæðisbaráttu sína á grundvelli söguþekkingar.
Snar þáttur í baráttunni var að safna og gefa
út heimildir um sögu landsins. Eftir að fullveldi
var náð var hætt að safna til útgáfu Fornbréfa-
safns og eftir að ísland varð lýðveldi var hætt
að gefa út áður óprentaðar heimildir um elstu
sögu. Eins og áður sagði naut útgáfan styrks
úr ríkissjóði Dana til 1919. Nú er svo komið að
útlendingum finnst skömm okkar Islendinga
orðin nokkur að vanrækja gjörsamlega útgáfur
fornbréfa. Er svo að sjá, að hér gæti minni-
máttarkenndar, því að á sama tíma hafa ís-
lendingar verið mjög uppteknir af „að setja
hlutina í evrópskt samhengi“.
3. HVERNIG HEFUR
VERIÐ UNNIÐ AD?
Áður hefur það komið fram að ekki var lokið
við útgáfu á Kvæðasafni, sem Jón Þorkelsson
hóf að gefa út og ekki hefur heldur verið lokið
Islenzkum miðaldakvæðum, sem Jón Helgason
byrjaði á fyrir stríð. Er eins og áður sagði
nokkuð af trúarlegum kveðskap fyrh-1600 óút-
gefinn, þó tiltölulega meira af veraldlegum
kveðskap. Því ber heldur ekki að neita, að
rannsóknir á skáldskap þessa tímabils eru
einkar erfiðar og ekki verða þær léttari er
kemur fram á 17. öld. Ástæðan fyrir því er
varðveislan, en kveðskapur frá þessum tíma er
sjaldnast varðveittur í eiginhandarritum höf-
unda, heldur eru kvæðahandrit í söfnum hér-
lendis og erlendis svo hundruðum skiptir. Til
þess að hægt verði að fá yfirlit um kveðskap á
Islandi á öldunum eftir siðaskipti er mest
nauðsyn að gera vandaða kvæðaskrá. Þörfin á
því er mjög mikil þar sem í brunanum í Kaup-
mannahöfn 1728 brann mikið af ungum kveð-
skap. Þess vegna er t. d. í Stokkhólmi og
Bretasafni (British Library) mikið af kveð-
skap, sem ekki er varðveittur annars staðai-.
Hér skulu nefnd tvö dæmi um það hve varð-
veisla kveðskapar þessa tíma getur verið sér-
kennileg: I Islenzkum miðaldakvæðum (II.
158) gaf Jón Helgason út kvæði, sem hann
taldi vera frá kaþólskum tíma, en er aðeins
kunnugt í handriti frá því um 1820. Árið 1894
skrifaði Sigmundur Matthíasson Long 27
kvæði upp vestur í Winnipeg, sem hann sagði
vera eftir Jón Guðmundsson lærða (1574-1658).
Sigmundur fluttist vestur um haf 1889 og hlýt-
ur að hafa haft forrit kvæðanna í Winnipeg, en
þau hafa ekki komið í leitirnar. Ef kvæðin í
handriti Sigmundar eru borin saman við önnur
rit Jóns lærða er auðséð að Sigmundur fer með
rétt mál. í þessum tilvikum líður á þriðju öld
frá því að kvæði eru ort, þangað til varðveitt
handrit eru skrifuð. Um íslenskar bækur og
handrit í Norður-Ameríku skrifaði ég grein í
Lesbókina 22. apríl 1995 og einnig ræði ég um
þetta í riti mínu, Eddurit Jóns Guðmundssonar
lærða. Þessi dæmi sýna, svo að ekki verður um
villst, að leita þarf vel og víða, ef menn ætla að
leita af sér allan grun um handrit kvæða frá
síðari öldum.
Árið 1958 var byrjað á mikilli kvæðaskrá í
Landsbókasafni og gerði Grímur M. Helgason
grein fyrir henni í Árbók safnsins 1967. Skráin
er spjaldskrá og er henni raðað á upphaf og
höfund, en ekki hefur neitt verið unnið að
henni í um það bil 30 ár. Nauðsynlegt er að
halda kvæðaskránni áfram og þá vitanlega með
nýrri tækni. Sem dæmi um þörfina má nefna
að sumar kveðskapargreinar hafa gjörsamlega
verið vanræktar, eins og t. d. erfiljóð og viki-
vakakvæði, þar sem engar erlendar hliðstæður
eru kunnar.
Eins og getið var áður grundvallaðist sjálf-
stæðisbarátta vor á skjölum. Þegar sem harð-
ast var deilt um stjórnmál á Islandi 1908 gáfu
Jón Þorkelsson og Einar Arnórsson út nokkuð
óvanalegan „kosningapésa" sem hét Ríkisrétt-
indi íslands. Um tilganginn segja þeir í for-
mála: „... skjöl þessi og gögn hafa eiginlega
aldrei komizt í hendur almennings hér á landi,
þó að mest af þeim hafi verið prentað áður á
víð og dreif. En sumum af skjölum þessum er
svo varið, að þau ættu að vera kunn á hverju
heimili í landinu, og Gamla sáttmála ætti í
rauninni hvert manns barn hér á landi að
kunna utanbókar eins og faðir vor.“
Eftir lát Páls Eggerts Ólasonar var ekki
haldið áfram útgáfu Fombréfasafnsins efth-
aðdráttum Jóns Þorkelssonar. Árið 1952 kom
út 1. hefti af enskum skjölum sem snerta Is-
land og stóð Björn Þorsteinsson að þeirri út-
gáfu. Því bindi lauk 1972 og voru þar eingöngu
ensk og þýsk skjöl og er gott að hafa skjöl af
svipuðum uppruna saman í bindi. Vitaskuld var
þetta hið nauðsynlegasta verk, en á sjötta ára-
tugnum var stétt íslenskra sagnfræðinga hvað
fáliðuðust og var því enginn til að halda áfram
að gefa út önnur bréf frá þessum tíma. Eftir að
XVI. bindi lauk hefur ekki verið unnið að
áframhaldi. Einu umræðui’nar sem mér er
kunnugt að íram hafi komið um framhald var á
aðalfundi Hins íslenzka bókmenntafélags 1.
des. 1973, en þá var spurt hvort félagið hygðist
halda áfram útgáfu Fornbréfasafnsins. „For-
seti svaraði fyrirspurninni á þá lund, að líkur
væru á, að útgáfu fornbréfa yrði haldið áfram í
samvinnu við Þjóðskjalasafnið." Ekki hefur
neitt orðið úr framkvæmdum. Þjóðskjalasafnið
gaf á árunum 1979 og 1983 út 2 bindi undir rit-
raðartitlinum Heimildaútgáfa Þjóðskjalasafns:
Bréfabók Þorláks biskups Skúlasonar og
Prestastefnudómar og bréfabók Gísla biskups
Þorlákssonar. Þessi útgáfa var kostuð af dán-
argjöf Jórunnar Jónsdóttur frá Nautabúi, sem
gefin var til minningar um son hennar Ingvar
Stefánsson skjalavörð. Var í dánargjöfinni ósk-
að eftir, „að fyrst um sinn skuli sitja í fyrirrúmi
skjöl um sögu Hólastóls á 17. öld“. Eins og
Ijóst er af þessu var ekkert samband milli
þessara bóka og útgáfu Fornbréfasafnsins. Ár-
ið 1993 komu út: Jarðabréf frá 16. og 17. öld,
útdrættir, á vegum Hins íslenska fræðafélags í
Kaupmannahöfn. Þessi bók var eins konar
framhald endurútgáfu Jarðabókar Árna Magn-
ússonar og Páls Vídalíns. Bréfm, sem þarna
eru prentuð í útdrætti, voru skrifuð upp
snemma á öldinni og eru þær uppskriftir meðal
skjala til framhalds útgáfu Fornbréfasafns í
Þjóðskjalasafni, en svo er að sjá að útgefanda
og aðstoðarmönnum í safninu hafi ekki verið
kunnugt um þau. Eg hef rætt nánar um útgáfu
þessa í ritdómi í Sögu, tímariti Sögufélags, árið
1994. s. 285-292.
Sextán bindi Fornbréfasafns eru ekki tæm-
andi útgáfa allra skjala sem snerta Island til
1570. í Sögu íslands III. bindi frá 1978 er kafli
með heitinu: „Lögfesting konungsvalds“ eftir
Björn heitinn Þorsteinsson og Sigurð Líndal.
Þar er (s. 29) m. a. fjallað nokkuð um íslenzkt
fornbréfasafn og sagt að um það bil eitt bindi
skjala frá tímabilinu fyrir siðbreytingu sé enn
óprentað. Þarna virðist vera endurtekning á
því sem stendur í niðurlagi formála Björns
Þorsteinssonar að XVI. bindi Fornbréfasafns-
ins: „Því miður koma hér ekki öll kurl til graf-
ar, öll óbirt skjöl frá fyrrgreindu árabili. A síð-
ustu árum hefur mér orðið kunnugt um tals-
vert magn af skjölum, sem ættu heima í Forn-
bréfasafninu og eru frá tímabilinu efth’ 1480.“
Á hvorugum staðnum er neitt getið um hvers
konar skjöl þetta eru eða hvar þau eru varð-
veitt, t. d. verður ekki séð hvort þessi skjöl eru
sama eðlis og önnur í XVI. bindi Fornbréfa-
safns eða skjöl skrifuð á íslandi. Margir halda
ranglega að öll skjöl frá því fyrir siðaskipti hafi
verið útgefin með einhverjum hætti.
Vitaskuld er útgáfa Fornbréfasafnsins ekki
gallalaus fremur en önnur mannanna verk,
enda var mikill hluti þess hratt unninn og við
aðrar aðstæður en nú tíðkast. Registur er að
mörgu leyti nákvæmara en í sambærilegum
verkum á Norðurlöndum. Utgáfan er yfirleitt
nægilega nákvæm fyrir sagnfræðinga, þótt
málfræðingar verði að nota ritið með varúð.
SJÁ NÆSTU SÍÐU
ŒSBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/USTIR 18. SEPTEMBER 1999 5