Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1999, Blaðsíða 7

um svo og landsjóðs sem bauð fyrir vegavinnu
mun betri kjör en bændur.
Úr mörgu að moða
I blaðagrein er aðeins hægt að líta á örfá
atriði í svo umfangsmiklu verki. Aðferðin er
sú sama og í Kjalnesingabók; ábúendaskrá á
öllum gömlum jörðum frá 1703 í flestum til-
vikum; þó eru ábúendur í Reykjadal raktir til
1671. Eftir um 1880 tekur við ítarlegra ábú-
endatal, getið um öll börn hjóna, oft með
myndum, svo og þeirra afkomendur.
Ábúendatalið frá 1703 og fram til 1880 leið-
ir í ljós ótrúlega búferlaflutninga. Menn hafa
flutt af einni jörð á aðra og búið í skamman
tíma á hverjum stað. Til dæmis má benda á
Hlíð, sem átti að heita að væri í byggð til 1959
og var einn af efstu bæjum í hreppnum. Þar
hefur fjöldi bænda búið, en stundum aðeins
eitt eða tvö ár. Hamarsholt skammt frá Gull-
fossi hefur verið í eyði síðan 1875, en þar
höfðu 16 bændur búið frá 1703.
Allt er það fróðlegt, en ekki er minni fengur
í myndum af bæjunum á ýmsum stigum. Eftir
Ingimund Einarsson á Laugum eru allmargar
og prýðilega útfærðar vatnslitamyndir af bæj-
um í Hrunamannahreppi um miðja öldina og
eru þær góð heimild um millistig í útliti og
byggingu bæjarhúsa áður en steinsteypan tók
við.
Óvenjulegast hefur verið útlit bæjarins á
Sólheimum árið 1940, þar sem tvær burstir
rísa uppúr víðfeðmari byggingu, en torfveggir
aðeins neðst. Þótt aðeins sé hálf öld liðin
þekkist umhverfið ekki lengur sem sést á fal-
legri mynd af bænum í Gröf, þar sem níu
burstir standa í beinni röð. Hér er í rauninni
lifandi komin hin rómantíska mynd af sveita-
bæ áður en vélaöld rann upp. Það leynir sér
ekki að Emil bóndi í Gröf hefur verið snyrti-
menni; hann var þar að auki menningarfröm-
uður í þá veru að hann kom á eigin spýtur upp
minja- og byggðasafni.
Við sjáum í þesari bók myndir af Hruna-
mönnum í sparifötunum, en líka við bústörfin.
Gamall mjólkurpóstur úr Tungunum kannast
afskaplega vel við mjólkurflutninga á Fossi;
sumpart á klökkum, annað á hestvögnum.
Huppa á Kluftum
Ef einhver var frægur í Hrunamannahreppi
um miðja öldina þá var það kýrin Huppa á
Kluftum, þá afurðamesta gæðakýr landsins.
Helgi á Hrafnkelsstöðum sagði söguna af því
góða Kluftakyni í Frey 1973. Þar segir m.a.
svo:
,Á síðustu áratugum nítjándu aldar bjó í
Núpstúni í Hrunamannahreppi bóndi sá er
Stefán hét. Hann var afi Brynjólfs Bjamason-
ar fyrrverandi menntamálaráðherra nýsköp-
unarstjórnarinnar svonefndu. Nú bar það við
að ein besta snemmbæran varð eitthvað ókyrr
á básnum og sá Stefán bóndi að hún mundi
vilja komast í kynni við tudda. Þetta var í þá
daga þegar kýrnar voru látnar hafa allt fyrir
en tuddar aldrei fluttir milli bæja. Vegna þess
að kýrin mátti engan tíma missa lagði bóndi
af stað með kusu í taumi. Leiðin lá inn með
háu fjalli og var éijagangur á.
Gerði nú þreyfandi útsynningsél á bóndann
er tók það ráð að forða sér undir háan klett til
að standa af sér élið. Þegar élinu slotaði vildi
bóndi halda áfram ferðinni. En kýrin rótaði
sér hvergi undan klettinum og leið svo nokkur
stund að hún stóð sem fastast. Þótti bónda
þetta kynlegt mjög. Svo fór þó um síðir að
kýrin drattaðist af stað og gat bóndi haldið
ferðinni áfram á fund tuddans. En þegar kusa
var leidd fyrir hann brá svo undarlega við að
hún ætlaði alveg vitlaus að verða og komu
menn henni hvergi nærri tuddanum. Mátti
bóndi halda heim við svo búið og bjóst við að
þurfa að fara aftur með kúna eftir þrjár vikur.
En að þeim tíma liðnum og áfram brá svo
Sólheimar um 1940. Takið eftir sérkennilegu byggingarlagi á bænum. Teikning eftir Ingimund Einarsson frá Laugum,
sem teiknaði marga bæi í Hrunamannahreppi.
Dugnaðarlegar vinnukonur við heyskap í Hrepphólum á þriðja áratugnum.
Landsfræg mjólkurkýr, Huppa á Kluftum, hér með dætrum sínum.
í baksýn sést bærinn á Kiuftum sem nú er í eyði.
við að kýrin var hin stilltasta. Og þótti það
furðu gegna. Varð þvi ekkert af ástarfundi við
tuddann. En svo kom það á daginn er stundir
liðu að kýrin virtist vera með kálfi og eftir níu
mánuði frá því bóndi fór erindisleysu til tudd-
ans, fæddust tveir kálfar, tuddi og kvíga. Þeg-
ar svona stóð á var það venjan að kvígan væri
ófrjó eða viðrini, sem kallað var. En menn
trúðu því að ólánsmerki væri að drepa viðrini
og leiddi það hörmungar yfir kúastofninn.
Kvígan var því sett á sem viðrini og átti að
drepa hana eftir tvö til þrjú ár. En viðrini
þetta var ekki allt þar sem það var séð. Þegar
kvígan var eins árs gömul fór hún að halda
uppi gangmálum sem kallað var og létu menn
það eftir henni að koma með tudda. Kvígan
tók því fagnandi og nú eru gripir undan henni
komnir um allt land. Þessi kvíga hét Murta“.
Landskunnur Hreppamaður, Helgi á Hrafn-
kelsstöðum, í Svartagili 1965.
Helgi rekur síðan að Murta varð afburða kýr
og sóttust menn eftir því að fá kálfa undan
henni. Undan henni var Rauðbrá í Núpstúni og
í beinan kvenlegg Huppa sem fæddist í Núps-
túni 1926. Hún fluttist með Margréti Andrés-
dóttur á ættarsetrið Klufta og þar setti hún ís-
landsmet og mjólkaði meira en nokkur kýr
hafði áður gert. Undan henni voru sett á fimm
kynbótanaut og þegar hún fæddi bolakálf 1940
létu Mývetningar sig ekki muna um að senda
eftir honum vörubíl. Eru nú afkomendur
Huppu dreifðir um allt land. I bókinni er mynd
af málverki Halldórs Péturssonar af Huppu,
en bærinn á Kluftum sem þar sést í baksýn er
ekki til lengur. Kluftar fóru í eyði 1954. Jörðin
er norðan við Kaldbak og í meiri hæð yfir sjó
en svo að búskaparskilyrði séu góð.
Hestvagnalest og
vinnukonur í heyskap.
Gamlar ljósmyndir leiða í Ijós breytingarn-
ar sem urðu frá einum aldarfjórðungi til ann-
ars í Hrunamannahreppi, en voru þó ekkert
öðruvísi þar en annarsstaðar. Myndin frá
þriðja áratugnum af hinum galvösku vinnu-
konum í Hrepphólum með hrífumar sínar er
merkileg því hún sýnir að þar á bæ hafa þær
verið átta. Það segir sig sjálft að kaupið hefur
ekki verið hátt fyrst búskapur á miðlungsjörð
gat staðið undir öðrum eins vinnukrafti. Jafn-
framt er jjóst að þessar konur hafa þá ekki átt
mikla möguleika „á mölinni“.
SJÁNÆSTU SÍÐU
LFSRÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18 SEPTEMBER 1999 7