Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1999, Blaðsíða 17

TÝNDUR
TOJVLIST
Sígildir diskar
MOZART/HENNEBERG/
SCHACK/GERL/SCHIKANEDER
W.A. Mozart, J.B. Henneberg, B. Schack, F. X.
Gerl & E. Schikaneder: Vizkusteinninn eða
Töfraeyjan. Singspiel í 2 þáttum við texta e. E.
Schikaneder. Kurt Streit (Astromonte), Alan
Ewing (Eutifronte), Chris Pedro Trakas (Sa-
dik), Paul Austin Kelly (Nadir), Judith Lovat
(Nadine), Kevin Deas (Lubano), Jane Giering-
De Haan (Lubanara), Sharon Baker (andi). Kór
og hljdms.veit Boston Baroque u. stj. Martins
Pearlmans. Telarc CD-80508. Upptaka: DDD
Massachusetts, 9/1998. Útgáfuár: 1999. Lengd
(2 diskar): 124:20. Verð (12 tónar): 3.500 kr.
SÍGILDAN tónlistarheim skaka annað
slagið hasarfréttir, þar sem kunngjört er, að
nú hafi fundizt áður óþekkt eða löngu glatað
verk eftir frægan fornsnilling. En oft reynist
reykur án elds. „Jena“-sinfónía Beethovens
reyndist vera eftir Friedrich Witt, og „Óðins-
véa“-sinfónía Mozarts („K16a“ en sennilega
rangfeðruð) var í bezta falli hálfklunnalegt
bernskuverk.
Tónsögulegt gildi endurfundar bandaríska
tónsagnfræðingsins Davids J. Buchs á Vizku-
steini ofangreindra fimmmenninga frá 1790 á
eftir að koma í ljós. En ef satt reynist að hér
sé komin n.k. „forstúdía" að Töfraflautu Moz-
arts, þá má eflaust telja hérumrædda útgáfu
með merkari uppgötvunum á síðari áratug-
um. Prófessor Buch fann áður óþekkt handrit
að Vizkusteininum í Hamborg 1996 meðal
skjala sem skilað hafði verið aftur af stríðs-
feng Sovétmanna úr seinni heimsstyrjöld,
þai- sem „von Mozart" stóð skrifað fyrir ofan
þrjú hinna 54 atriða óperunnar. Fyrir utan
fjögur höfundarlaus atriði eru níu eignuð
Henneberg, fimm Schack, fjögur Gerl, tvö
Schikaneder, auk þess sem önnur sex atriði
gætu hugsanlega einnig verið eftir Mozart.
' Ævintýraóperur voru í tízku seint á 18. öld,
og hafði raunar lengi verið áhugi á dulúð
austurlanda í þýzkumælandi óperuheimi, áð-
ur en sýndarmorgunlenzkt ævintýrasafn
C.M. Wielands Dschinnistan kom út. Þangað
sótti Emanuel Schikaneder, félagi og frímúr-
arareglubróðir Mozarts sem jafnframt rak
Theater auf der Wieden í úthverfi Vínar,
efnivið í þrjú líbrettó á stuttum tíma: Vizku-
steininn (Der Stein der Weisen), Der
Derwisch og loks Töfraflautuna eða „Lulu,
oder die Zauberflöte" eins og sagan hét fullu
nafni (m.a. notuð af Kuhlau („Lulu“, 1824).)
Slíkar töfraóperur urðu feiknavinsælar á ör-
skömmum tíma, svo jafna má við rokksöng-
leikafár okkar tíma.
En fleiri voru um hituna en Schikaneder-
hópurinn, og menn urðu að vinna hratt til að
hafa í við keppinautana. 120 árum fyrir færi-
band Fords var þannig farið að semja óperar
í hópefli í Vínarborg. Mozart var um þetta
leyti kominn að fótum fram fjárhagslega, eins
og fjölmörg átakanleg betlibréf hans til
reglubróðurins Puchbergs sýna, og hefur því
eftir öllu að dæma lagt í púkk í von um skjót-
an ábata. Auk þess vora hinir fjórmenning-
arnir vinir hans og samstarfsmenn í
Töfraflautunni ári síðar, þar sem Henneberg
stjórnaði, Schack söng Tamino, Gerl Sarastro
og Schikaneder Papageno, auk þess að vera
framleiðandi og líbrettisti.
Tónsmíðasamstarfið gæti hafa farið fram í
garðkofa við leikhús Schikaneders sem virð-
ist vísað til í varðveittu bréfi frá honum til
Mozarts nokkru fyrir framflutning
Töfraflautunnar: „Kæri Wolfgang, skila þér
hér með aftur „Pa-pa-pa“-inu þínu [dúett
Papagenós og Papagenuj sem mér lízt nokk-
uð vel á. Látum það a.m.k. duga. Hittumst í
kvöld á venjulegum stað.“
Maður sér ósjálfrátt fyrir sér góðkunningj-
ana fimm mætast í litlum timburhjalla, skipt-
ast á hugmyndum og hispurslausum athuga-
semdum við tíð hlátrasköll, líkt og á nútíma
heilastormsfundi þar sem allt er látið flakka,
og væri óefað upplögð sena í kvikmynd. Ekki
dregur úr þeirri tilfinningu við hlustun á frá-
bærri innspilun Boston Baroque og hinna
ágætu einsöngvara. Túlkunin er innblásin, ef-
laust ekki sízt af hinu spennandi tilefni, og -
merkilegast af öllu - heildai-svipur verksins
er ótrúlega samstæður hjá því að skuli hafa
verið samið af „nefnd“.
Það er sem maður sæi slíkt takast í nú-
tímaverki! En margt hefur sjálfsagt hjálpazt
að - gott vinnuandrúmsloft, sviðsvirk sögu-
framvinda - og ekki sízt sameiginlegt tónmál.
Ólíkt því sem nú er, þegar sjálf undirstaða
Teningurinn, 1991.
Ljósmyndir/Viktor Smári
Nýjasta verkið á sýningunni, Blóm á strönd, 1999.
það mig yfirleitt mörg ár að mjaka henni áfram
þar til hún nær einhverjum þroska. Á þessu
stigi fannst mér þetta allt í einu einhvem veg-
inn orðið of auðvelt eða nægilega sinnt af öðr-
um og ekki eiga lengur við mitt hugarfar. Þeg-
ar maður er búinn að mála meira en hundrað
svona myndir, hráar dagbækur, þá missa þær
líka ferskleikann, eða að minnsta kosti fjarar
athafnagleðin út, þó að þær myndir sem þegar
era gerðar haldi sínu og ég persónulega er
mjög ánægður með þær. Þarna var svo komið
að ég ætlaði að skoða þann möguleika að fara
meira inn á hefðina og koma hinumegin frá, að
fara jafnvel lengra í hina áttina og reyna að
nota hana þeim megin frá sem mér finnst
miklu meira spennandi verkefni í augnablikinu
og að mörgu leyti hættulegra og meira
ögrandi, viðkvæmara og ég held heiðarlegra.
En þetta tók mig nokkur ár og það sést á þess-
ari sýningu. Breytingin var svona þriggja ára
ferli. Auðvitað er ég í stöðugri breytingu og
enn tel ég mig vera að þróast mikið og
þroskast," segir hann.
Ekki aðkallandi spurning hvort mól-
verkið sé dautt eða ekki dautt
„Mér finnst mjög margt vera að gerast í
málverkinu núna og bara talsvert í myndlistar-
heiminum yfirhöfuð,“ segir Helgi Þorgils, sem
telur sig ekki geta kvartað yfir stöðu málverks-
ins. „Mér hefur reyndar aldrei þótt það að-
kallandi spuming hvort málverkið sé dautt eða
ekki dautt,“ heldur hann áfram. Skemmst er
að minnast umræðu sem spannst í tengslum
við sýningu í Listaskálanum í Hveragerði á
liðnu sumri, þai' sem margir vora á því að mál-
verkinu hefði verið úthýst úr söfnum og sýn-
ingarsölum hér á landi. „Þetta er nú meira og
minna vol. Eg held að þetta miðist við gamla
tíma þegar menn seldu upp heilu sýningarnar
- það gerist náttúrulega ekki lengur. Ég man
þegar ég var í námi um og eftir 1970, þá vora
kennarar mínir, sem eru virtir málarar og
sumh- þeirra sem heyrðist í núna, að halda sýn-
ingar og það seldist hver einasta mynd. Þessir
tímar koma aldrei aftur og það þýðir ekki einu
sinni að vonast eftir því. Nema menn verði eitt-
hvað stórlega frægir og verk þeirra séu keypt
á svoleiðis forsendum,“ segir hann og heldur
áfram: „Ég vinn mikið með erlendum lista-
mönnum og mér finnst málverkinu vera veitt
mjög mikil athygli, listtímaritin era full af
þessu. Auðvitað verður maður var við að tísku-
straumai’ breytast en það halda allar liststefn-
ur sínu gildi þótt það komi hljóðlátir tímar. Það
er þá ágætt að nota þá til íhugunar og jafnvel
finna fyrir því að listin er hvorki peningar né
kastljós. Þvert ofan í það sem margir halda
fram þá sýnist mér á listtímaritunum að mál-
verkið sé að koma aftur með svolitlum þunga
eða að minnsta kosti ekki gefa eftir. Hvað mig
varðar hafa menn alltaf viljað sýna verkin mín.
Þau eru borin saman við verk annarra málara
og myndlistarmanna úti i heimi sem era ágætir
málarar eða hvað sem er, þannig að ég er
nokkuð sæll með mitt.“
Sýningin í Listasafni Islands verður opnuð
kl. 17 í dag og stendur hún fram til 24. október.
Fjárfestingarbanki atvinnulífsins styrkir sýn-
inguna og útgáfu bókar í tengslum við hana.
HLEKKUR
tónsmíðaaðferðar virðist endurskoðuð frá
granni fyrir hvert nýtt verk í linnulausri leit
að nýsköpun og „framleika".
Að vísu tekst ekki að afsanna gömlu stað-
hæfinguna um að meistaraverk hafi aldrei
verið samið af nefnd, því verkið verður tæp-
lega talið meistaraverk. En það sómir sérr
furðuvel í samanburði við önnur samtímaverk
minni spámanna, og óvitandi fær varla heyrt
að fimm ólíkir einstaklingai’ skuli hafa lagt
hönd á sköpunárplóginn. Sjaldan eða aldrei
dofnar yfir dillandi ljóðrænni „Sturm und
Drang“-tónlistinni, og víða hlakkar í hlust-
andanum þegar heyrast skondnar ávísanir á
Töfraflautuna sem varla geta allar verið til-
viljun.
Vel og vandlega hefur verið að öllu staðið,
auk þess sem 1. upplagi settsins fylgir auka-
diskur með fróðlegu spjalli stjórnandans um
þennan „týnda hlekk“ við Töfraflautuna. Og -t
hver sem hlutdeild snillingsins frá Salzburg á
eftir að reynast, þá má þegar hafa mikla
ánægju af Vizkusteininum á eigin forsendum
verksins.
TINCTORIS
Johannes Tinctoris: Missa L’Homme Armé;
Missa Sine nomine nr. 1. The Clerk’s Group
(Lucy Ballard, William Missin [A), Tom Raskin,
Matthew Vine [T], Robert Rice, Jonathan
Arnold [Bar.[, Giles Underwood, Robert
Macdonald [B]). Stjórnandi: Edward Wickham.
Framleiðandi: Musique en Wallonie, Belgíu.
Cyprés CYP 3608. Upptaka: DDD, West Wratt-
ing, U.K., 4-5/1997. Útgáfuár: 1997. Lengd:
68:36. Verð (12 tónar): 2.000 kr.
JOHANNES Tinctoris frá Ypres í Flandri
(1430-1511) var samtímamaður Ockeghems *
og einn merkasti tónfræðingur síðmiðalda.
Hann reit fyrstu tónlistaralfræðiorðabókina
og fjölda annarra tónfræðirita. Hafa þau þó
skyggt á tónsmíðar hans, enda fáar varð-
veitzt. Lítið er um ævi hans vitað, nema hvað
hann þjónaði Napólíkonungi sem lögfræðing-
ur, kórstjóri og tónlistarkennari og eyddi
ævikvöldi sem kanúki í Nivelles.
Tímaskeið hans er um margt merkilegt í
tónlistarsögunni. Einstaklingshyggja endur-
reisnar fer að ganga í garð, og njörvaður
Ars Nova-stíll fyrri tveggja alda þokar fyrir
kliðmýkri hljómabeitingu með notkun á
harmónískum rytma og nútímalegri meðferð
ómstreitna, hermikontrapunkti, stækkun
tónsviðsins, einfaldari hrynjandi og almennt
fjölbreytilegi’i rithætti. Lagði kynslóð Tinct-v
orisar þannig til mörg þau verkfæri er áttu
eftir að gera 16. öldina að gullöld kórtónlist-
ar.
Það er bæði gagn og tilbreyting í því að
skoða tónaveröld svona löngu liðinna tíma.
Sérstaklega fyrri messan (líkt og margar
aðrai’ síðmiðaldamessui’ samin við víðkunna
flökkuþjóðlagið „L’Homme armé“) sýnir, að
fræðimaðurinn átti sér lagræna æð sem
stundum slagar hátt í Josquin, og þríradda
Sine nomine-messan er enn melódískari, þó
að heildarsvipur hennar fölni hjá hinu meist-
aralega fjögurra radda systurverki, enda að
líkindum samið mun seinna, hugsanlega fyrir
páfakrýningu kringum 1492.
The Clerk’s Group er nýstofnaður söng-
hópur og fylgja engar upplýsingar um hann,
en þótt án stórtilþrifa sé er söngurinn vand-
aður og í góðu raddjafnvægi. Upptakan er
dálítið þurr fyrir kirkju, en skýr.
Ríkarður Ö. Pálsson
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. SEPTEMBER 1999 17