Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1999, Blaðsíða 20

f
„HUGARFLUGSGÁFUÐ
VÉL" OG HIMNARÍKI
EFTIR JÓN THOR GÍSLASON
Hér segir af tveimur myndlistarsýningum í Dusseldorf;
sýningu í Listasafninu, sem ber yfirskriftina „Brúður, lík-
amar, vélmenni/hugarburður módernistanna", og sýn-
ingu á samtímalist í Listaskálanum beint á móti.
Verk á sýningunni „Puppen - Körper - Automaten/Phantsmen der Moderne".
Frá sýningunni Himnaríki.
ERUM við komin svo langt að hið
skynsemisgáfaða dýr „animal
rational11 er ekki lengur til, heldur
hugarflugsgáfuð vél? Pessari
spurningu var varpað fram í upp-
hafi aldarinnar, þá er vélvæðingin
var verulega farin að láta til sín
taka. Sumir gengu lengra og
komust að þeirri niðurstöðu að eftirgerðin
væri betri kostur en frumgerðin, þar sem hún
hrömar ekki líkt og hinn náttúrulegi manns-
líkami.
Þessa dagana stendur yfír sérlega merkileg
sýning í Listasafninu í Dusseldorf (Kunst-
samlung Nordrhein-Westfalen), í gamla bæn-
um á bökkum Rínarfljóts. Sýningin ber yfir-
skriftina, „Brúður, líkamar, vélmenni/hugar-
burður módemistanna", og hefur að geyma
yfír 400 verk 90 listamanna sem flestallir vom
virkir á fyrri hluta þessarar aldar.
í sögu hinna svonefndu avantgard-lista-
manna, notuðust margir er þann hóp skipuðu,
við fjölda líkingamynda sem svipar til mann-
eskjunnar og endurspeglar þar með tilvist
hennar í hreyfanlegum tvífömm. Utstillinga-
og tuskubrúður, leik- og liðamótabrúður,
sjálfvirkir menn og vélmenni, gervilimir og
líffæramódel, vaxbrjóstmyndir og hárkollu-
höfuð byggja veröld þessarar listrænu sýnar.
Hin margbmgðna tilvist milli blekkjandi lík-
ingar og greinilegs tilbúnings heillar málara,
myndhöggvara og ljósmyndara. Brúður og
aðrar gervimanneskjur em gagnhugsuð fram-
leiðsla listafurða, sem samt sem áður líkja eft-
ir lífsfjöri og öðlast stundum sitt eigið líf svo
vakið getur óhugnað.
Þessi tvískinnungur hafði sem mest áhrif á
listamennina; tvísýn, tortímandi, töfrandi,
erótísk kynferðisleg spenna brúðanna sem
minna á persónueinkenni skurðgoðanna.
Einkennandi er að notkun þeirra eykst á
tímum þegar hin nákvæma eftirgerð manns-
myndarinnar er að hverfa, þar sem hún birt-
ist ekki lengur sem eftirmynd raunveruleik-
ans, heldur sem tiibúin andstæð veröld í list-
inni. Þungamiðja sýningarinnar samanstend-
ur þess vegna fyrst og fremst af tilbúnum
manneskjum, þar sem sjá má viðfangsefnið
kristallast í uppstillingu líkamsfyrirbrigð-
anna; mynda mörk milli náttúru og afurðar.
Svið þeirra gervimanneskja sem sýndar eru,
nær frá hinni þjóðsögulegu dúkku, sveiptri
leyndardómum, yfir klippimyndakroppa og
kynlegar brúður dada-istanna til hreyfaniegra
lima konstrúktívistanna og útstillingargína
súrrealistanna. Sérstök áhersla er lögð á allan
* þennan fjölda gína og gervimanneskja, því þær
endurvarpa tvíræðni brúðunnar, milli blekkj-
andi eftirgerðar náttúrunnar, en undirstrika í
senn tiibúninginn, og snerta þannig mörkin er
varða trúverðugleika Ijósmyndarinnar. Það má
skilja framangreint þannig að brúðumar og
aðrir fulltrúar manneskjunnar á þessari sýn-
ingu marki fagurfræðileg mörk módemist-
anna, þar sem listamaðurinn reynir að gera sér
grein íyrir hinum mismunandi listrænu miðl-
um og samhenginu milli náttúru og listar, milli
vemleika og tálsýnar, fmmverks og eftirgerð-
ar, sannieika og iygi. Sýningin þræðir sig
þannig á umhugsunarverðan hátt áfram til
samtímalistarmnar, ekki síst vill hún verða
skilin sem framlag til skiinings á forsögu nú-
verandi viðfangsefnis samtímalistarinnar: lík-
ama manneskjunnar, eftirgerð sem og fjöl-
4 þættri skilgreiningu hans í mismunandi formi
og útfærslu. Sýningin sem slík er því hvetjandi
sem umræðugmndvöllur um stöðu listarinnar
á okkar dögum.
Ljósmyndir og ljósmyndasamsetningar
(fotomontage) skipa stóran hluta sýningarinn-
ar, og ber þá helst að nefna nöfn eins og Man
Ray, Herbert List, Josef Sudek og Umbo.
Ljósmyndir Hans Bellmer af kúluliðamóta-
brúðum em ógleymanlegar í fagurfræði sinni,
ljóðrænu og djúpri dulhyggju, en sjálfur út-
skýrði hann þær sem „trúverðuga skelfingu
hversdagsins og fjórðu víddina“. Fjölda mál-
verka og teikninga gefur að sjá eftir þá
^jChirico og Grosz sem og konstrúktívistana
Lissitzky, Leger og Depero. Af leikbrúðum
Alexöndm Exter vekja fyrst athygli „sam-
lokumaðurinn" og „auglýsingaskiltamaður-
inn“ sem gerðar voru 1921 fyrir kvikmynd
eftir Peter nokkum Gad. Þrílitaði ballettinn
hans Oskars Schlemmers, þar sem listamað-
urinn hannaði bæði búningana og samdi
dansana, er sýndur á hvítu tjaldi ásamt
nokkmm fmmgerðum af búningunum sem
notaðir em í kvikmyndinni. Dadaparið Haus-
mann og Hannah Höch sem byrjuðu á því
ásamt félögum sínum í Dada-Berlín að setja
saman myndir og texta úr hinum og þessum
áttum, sem ekkert áttu sameiginlegt og höfðu
heldur ekkert með list að gera, sýna afrakst-
urinn: Collage-myndir. Enn þann dag í dag
geisla þessar klippimyndir af ferskleika löngu
liðinna tíma.
„HEAVEN" Í KUNSTHALLE í
dUsseldorf
Beint á móti Listasafninu, við Grabbetorgið í
gamla bænum stendur yfir sýning á samtíma-
list í Listaskálanum (Kunsthalle Dússeldorf).
Þama er um að ræða samvinnu milli þessara
tveggja listastofnana og tilgangurinn að opin-
bera þau sterku tengsl sem merkjanleg eru
milli samtímalistarinnar og módemismanns.
Heaven eða Himnaríki er yfirskrift sýning-
arinnar og leggur hún á athyglisverðan hátt
áherslu á tilvist trúarlegra grandvallaratriða í
nútímalist og poppmenningu, fatatísku og aug-
lýsingastarfsemi. Sjá má viðfangsefnið spegl-
ast í málverki og skúlptúr, vídeóinnsetningum
og Ijósmyndum, „guðsdýrkunargripum“ og
gemingum. Hið upphafna himneska eðli finnur
sína samtímalegu túlkun í verkum 36 lista-
manna af mismunandi þjóðemi og upprana, í
heilögum myndum og tísku. Þetta er sýning
hinnar trúarlegu áru, sem sýnir svo ekki verð-
ur um villst að duldar verar, helgisiðir og ýmis
fyrirbæri eiga sér enn tilvist i sálarlífi mann-
eskjunnar. Poppstjörnur, kvikmyndastjömur
og aðalsdætur eru settar á himneskan stall, lif-
andi sem dauðar, enda skipar þetta ágæta fólk
hlutverk hinna heilögu á okkar tímum. Hinir
útvöldu era fallegir og frægir. Helgisiðir hins
fullkomna sjálfs speglast því í líkamsdýrkun-
inni og baráttunni við fituna. Þetta samræmist
hinni trúarlegu kreddu þar sem fegurð og
dyggð tilheyra hvort öðru sem og veikleiki
holdsins og syndin. Verur frá öðrum hnöttum
eru sendiboðar hærra valds og karlmannlegar
konur era umboðsmenn fullkomnunar. Upp-
gangur kaupæðis gerir vart við sig og í ferða-
mannabransanum leita menn og konur að full-
nægingu draumsins um fyrirheitna landið. Víd-
eóklippur verða að bænum og teknópartí enda
í trúarlegri alsælu.
I nútímalist aldarinnar á hið upphafna upp-
rana sinn í óhlutbundnum verkum málara
eins og Malewitsch og Kandinsky, en hefur nú
á dögum snúist yfir í hlutbundna list. Þetta
má skýra þannig að á okkar trúlausu tímum
lifir engu að síður hið trúarlega element
áfram og þarf á útrás að halda sem krefst
upplifunar á hlutbundnum (tál)veraleika. Við
þekkjum þennan veraleika þegar úr fjölmiðl-
unum, í auglýsingunum, í sápuóperanum, í
fréttunum og umræðuþáttunum, þó svo við
gefum því engan veralegan gaum að sannfær-
ast um sannleiksgildi hans; að víst sé að við
séum hæf til að geta greint á milli hins raun-
veralega og hreinnar tálsýnar.
Þá er komið er inn í Listaskálann taka á
móti sýningargestinum tröppurnar upp í
kynningarsalina, huldar pullulagaðri beibí-
bleikri baðmull í líki ilmandi altarisklæðis og
er hér um að ræða verk yngsta þátttakand-
ans, Kötju Klofts, fæddrar 1973. Af öðram
verkum og sýnendum má nefna Lundúnapar-
ið Gilbert og George sem á stóru sýningar-
tjaldi dansa á miðaldavísu yfir í aðra veröld í
leit að svörum er viðkoma stöðu samfélagsins
og siðferðislegum skilningi þjóða og einstak-
linga, landslagsmálverk ameríska málarans
Ed Ruscha af sólarlagi og ísilögðum fjöllum
er gera listmiðilinn gamalgróna sjálfan að
trúarbrögðum, pólýesterviðarkvoðu breska
listamannsins Ron Mueck sem umbreytist í
hvítvoðunga af risaættum, keramikstyttu í yf-
irstærð af poppgoði eftir New York-búann
Jeff Koons sem lætur sig ekki vanta, stað-
setta skammt frá sykursætum andlitum Ffla-
delfíumálarans Karenar Kilimniks máluðum
með olíu á striga af poppstjömum og kvik-
myndastjörnum eins og Leonardo di Caprio,
skrautlega kvenbúninga fatahönnuðarins Thi-
errys Muglers er gera sumar konur að
englum og aðrar að djöflum, kjól tunglkon-
unnar, hannaðan af kínversku listakonunni
Oin Yufen er gefur okkur hugmynd um gífur-
lega hæð Lúnu sem og fíngerðan vöxt hennar
í anda ungstflskonunnar, að ógleymdri hinni
hæfileikaríku listakonu Olgu Tobreluts frá
Pétursborg, en hún sýnir stór plaköt unnin
með stafrænni tækni, þar sem sjá má stjömu-
rnar okkar í umgjörð liðinna tíma, til að
mynda Elvis Presley sem nýkrýndan riddara
á miðöldum.
Hið melankólíska viðhorf nútímaheimspek-
inga er vart að merkja og því segir sig sjálft
að „dýptin", fjórða víddin svonefnda, er að
mestu leyti fjarri góðu gamni, sem hefur þó
verið aðal listarinnar frá upphafi vega. Þarna
ræður miklu sú skoðun hugmyndafræðinga
póstmódemismans að draga dýptina upp á yf-
irborðið, og er þá átt við fyrirbrigði sem þýða
mætti yfir á íslenska tungu sem rósamáls-
dýpt. Þessi nýja tegund dýptarinnar, ef svo
má segja, skilar sér aðallega í þeirri virkni
sem umlykur og býr þá þegar í fyrirmyndum
er notaðar era í listaverk, án þess að lista-
maðurinn reyni að hafa persónuleg áhrif þar
á. Það skal þó tekið fram að hin eiginlega
dýpt, með óræðum persónulegum hugsýnum í
anda „fjórðu víddarinnar", er nú þegar farin
að gera vart við sig í samtímalistinni; undir
yfirborðinu, meðvituð um tilvist rósamáls-
dýptarinnar, og er ekki ólíklegt að þessi til-
hneiging einstakra listamanna eigi eftir að
hafa veraleg áhrif á áframhaldandi þróun hins
upphafna himneska viðfangsefnis.
Það er ferskur andvari er leikur um sali
Listaskálans í Dússeldorf þessa sumar- og
haustdaga á þröskuldi nýrrai- aldar. Nýir sem
eldri listmiðlar sameinast í bróðemi án þess
að einn trafli annan, enda viðfangsefnið sem
öllu máli skiptir. Þvert á móti er um sam-
hljóma heild að ræða er gefur sýningunni
blæbrigðafull geðhrif er minna á ævintýra-
landið.
Sýningarnar standa til 17. október næst-
komandi, en rétt er að taka fram að „Himna-
ríki“ verður endurtekið í Tate Gallery í Liver-
pool frá 11. desember 1999 til 27. febrúar
2000.
Höfundurinn er listmálari í Þýzkalandi.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. SEPTEMBER 1999