Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.1999, Qupperneq 10

HÖFUÐBÓL f FLJÓTSDAL 1
Ljósmynd/Oddur Sigurðsson
Yfirlitsmynd úr Fljótsdal. Myndin er tekin yfir Víðivallahálsi. Suðurdalur, Múli og Norðurdalur til vinstri, með Snæfelli og Kverkfjöllum í fjarska. Til hægri eru nesin með höfuðbólunum Valþjófsstað og
Skriðuklaustri, en Fljótsdalsheiði (með vötnum) fyrir ofan. Bessastaðir eru aðeins hægra megin á myndinni.
EFTIR HELGA HALLGRÍMSSON
1 þessum greinaflokki verður fjallað urm i þrjú höfuðból í
Fljótsdal á Héraði austur, landnámsjörðina Bessastaði,
klausturjörðina Skriðuklaustur og kirkjustaðinn Vc .i-
þjófsstað. Þessar jarðir eru samliggjanc Ji í miðri sveitog
hafa ávallt myndað kjarna hennar. Fl jótsdalur hefur
mikið verið í fréttum að undanförnu vegna fyrirætlana
um virkjun Jökulsár í Fljótsdal, sem mjög er umdeild.
Bærinn Bessastaðir í Fljótsdal
stendur á lækjargrand undir
brekkurótum, nokkurn spöl fyr-
ir utan Bessastaðaá (Bessu),
sem kemur þar fram úr miklu
gljúfragili, og fellur á eyram út
fyrir neðan bæinn. Utan og neð-
an bæjar er víðáttumikil slétta,
Bessastaðanes, sem nú er orðin samfeEt tún.
Þar standa nýbýlin Eyrarland (stofnað 1937)
og Litla-Grand, og gamla hjáleigan, Bessast-
aðagerði. Skammt fyrir innan bæinn, er önnur
gömul hjáleiga, Hamborg, sem fór í eyði 1958.
Líklega hefur bærinn Melar einnig verið hjá-
leiga frá Bessastöðum. Hefur því aEt landið
miEi Hengifossár og Bessu, sem kallað er
„MiEi ánna“, upphaflega tilheyrt jörðinni.
FjaEið upp af Bessastöðum er með aflíðandi
bratta, næstum klettalaust og allvel gróið, en
alsett lækjagEjum, er graflst hafa í þykkan
jökulaur. Þar hefur um aldaraðir legið reiðveg-
ur yfir Fljótsdalsheiði, Bessastaðavegur, sem
kemur niður að bænum Klausturseli á Jökul-
dal. í Hrafnkels sögu nefnist hann Bessagötur.
A áranum 1975-80 var lagður þarna fullkom-
inn bílvegur upp á heiðina, kaEaður Snæfells-
vegur, því að hann liggur inn að Snæfelli, og er
nú fjölfarinn á sumram. Bessastaðir eru því
enn sem fyrr á krossgötum, í miðri blómlegri
sveit.
Á Bessastöðum hefur sama ættfólk búið síð-
an um 1870, að Jónas Jónsson frá Víðivöllum
og Bergljót Þorsteinsdóttir frá Brekkugerði
settust þar að, og er það kallað Bessastaðaætt.
Jón sonur Jónasar og Anna Jóhannsdóttir
kona hans áttu 19 böm, og komust 14 þeirra
upp.
Við bæinn er gamall skrúðgarður, með háum
og myndarlegum trjám, sem Anna húsfreyja
(1877- 1954) átti mestan veg og vanda af, og
framan af 20. öldinni þótti hann bera af öðrum
skrúðgörðum á Héraði. Undruðust margir þá
ástundun hennar.
Núverandi bóndi er Andrés Einarsson frá
Bessastöðum, sem hefur stundað smíðar með
búskapnum, og kona hans Lilja Esther Ragn-
arsdóttir, úr Amessýslu, og eiga þau fjögur
böm. Þau hættu búskap nú í haust. Um 1995
var bústofninn 225 kindur og 3 hross. Túnið er
um 30 ha. íbúðarhús úr steini var byggt 1937
og stækkað síðar. Þá eru myndarleg fjárhús úr
steini rétt við bæinn.
Á Eyrarlandi búa Þorvarður Ingimarsson af
Bessastaðaætt og Sólveig Jóna Ólafsdóttir úr
Skagafirði. Þau stunda hrossarækt og minka-
rækt, auk sauðfjárbúskapar.
Á Bessastöðum væri tilvaEnn staður lyrir
umferðarmiðstöð og ferðaþjónustu, vegna hins
mikla straums ferðamanna inn á öræfin, sem
náði hámarki síðastliðið sumar, en á líklega eft-
ir að vaxa. Má vel hugsa sér að í framtíðinni
muni rísa þorp á Bessastaðagrundum.
Landnámsbær
Engan þarf að undra, að Bessastaðir séu
taldir vera bústaður Brynjólfs hins gamla, þó
ekki sé þess getið í Landnámu, en samkvæmt
henni nam Brynjólfur:
„Fljótsdal allan fyrir ofan Hengifossá fyrir
vestan (Lagarfljót), en fyrir ofan Gilsá fyrir
austan, Skriðudal allan og svo Völluna út til
Evindarár og tók mikið af landnámi Una Garð-
arssonar og byggði þar frændum sínum og
mágum. Hann átti þá tíu börn, en síðan fékk
hann Helgu, er átt hafði Herjólfur bróðir hans,
og áttu þau þrjú börn. Þeirra son var Özurr,
faðir Bersa, föður Hólmsteins..." (Landnáma-
bók).
Brynjólfur var því mikEl ættfaðir á þessum
slóðum, og kallast sú ætt Fljótsdælir. Fljóts-
dæhr vora friðsemdarmenn og margir spa-
kvitrir. Bersi Özurarson, sonarsonur Brynj-
ólfs, var þeirra frægastur, og við hann er
bærinn kenndur. Af honum fara margar sögur.
Af Brynjólfi var einnig kominn Kolskeggur
fróði, er „sagði fyrir um landnám" í Austfirð-
ingafjórðungi, þegar Landnámabók var rituð.
Kirkju- og þingstaður
Á Bessastöðum reis kirkja, líklega við upp-
haf kristni. Með vissu er þar kirkja um 1200, og
önnur á Valþjófsstað. Um 1300 varð Val-
þjófsstaðarkirkja aðalkirkjan, þegar þar var
settur „staður". Eftir að klausturkirkja var
byggð á Skriðu, tók hún við hlutverki Bessast-
aðakirkju, sem var lögð niður um 1600. Ekki
sjást lengur neinar minjar um kirkju eða
kirkjugarð á Bessastöðum, en kirkjan hefur ef-
laust verið heima við bæinn, sem enn er á sama
stað.
Löggiltur þingstaður var á Bessastöðum
snemma á öldum og fram á 18. öld. Um það
vitna örnefnin Þingvöllur og Þingbrekka í tún-
inu innan og neðan við bæinn, og sér þar enn
móta fyrir lítEli tótt og garðlagi, rétt neðan
vegar. I skjölum um Sunnevumálin er getið um
sérstakt þinghús á Bessastöðum. Hefur það
líklega staðið á Þingvelli, en þar var síðar fjár-
hús nefnt Þingvallahús, er stóð fram á þessa
öld. Vigfús Ormsson (Frásagnir um fornaldar-
leifar I, 35) segir þarna hafa verið ferhyrnt
garðlag, um 30-40 faðma á hvern veg, og var
kallað Hringur. Héldu menn það vera fornan
dómhring, en aðrir töldu það vera „sáðgarð
Bessa“. (Nú er stykkið utan við ÞingvöEinn
kaEað Hringur). Minjar þingstaðarins eru
friðlýstar, en sagt er að vegurinn hafi verið
lagður í gegnum Þingvöllinn.
Stutt fyrir innan Hamborg er Gálgaklettui-,
neðst í hlíðarbrekkunni. Lítil reynihrísla vex út
úr klettinum, til vitnis um breytt viðhorf gagn-
vart afbrotamönnum. Drekkingarhylur er í
Bessastaðaá, inn frá Gálgakletti. Bæði örnefn-
in tengjast þingstaðnum, þó ekki séu neinar
heimildir um aftökur þar. (Karlar voru hengdir
en konum drekkt).
„Hofgar&ur" Spak-Bersa
Bersi Özurarson á Bessastöðum kemur víða
við fornsögur Fljótsdæla. Hann var spakur að
viti og þessvegna auknefndur Spak-Bersi.
„Hann var blótmaður mikill og hafði mikinn
átrúnað við goðin“, segir í Fljótsdælu. Hann
var kallaður fóstri Helga Droplaugarsonar,
sem dvaldi hjá honum löngum í æsku. Helgi
fyrirleit goðatrúna, og varð þeim þetta oft að
misklíðarefni. I síðasta kafla sögunnar (sem nú
er varðveitt) segir frá því er þeir Grímur og
Helgi Droplaugarsynir villtust í hríðarbyl, og
komu loks að „hofgarði" Bersa:
„Þeir sjá sorta einn í hríðinni fyrir sér. Þeir
sjá að það var virki eitt mikið og svo hátt, að
Helgi getur eigi betur en tekið upp jafnhátt.
Þeirgengu umhverfís virkið. Það var kringlótt.
Þeir finna að hlið var þar fyrir, grindlæst og
búið um vel. Helgi mælti: „Vita muntu hvar við
erum komnir." „Nei,“ sagði Grímur, „heldur
fer það fjarri, því að hér hefí eg aldrei komið
fyrr, svo að eg m una. “ „Ekki er mér það, “ segir
Helgi. „Kenni eg víst hvar við erum komnir.
Þetta er hofgarður Bersa fóstra míns... “ (ísl.
fornrit XI, 294).
LANDNÁMSBÆRI
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 6. NÓVEMBER 1999