Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Síða 13

Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Síða 13
Ljósm./Helgi Braga Myndin af Kristi er kremur höggorminn undir fæti er ein af mörgum fallegum myndskreytingum í íslenskum handritum. Það er vardveitt i Landsbókasafni. ym fiÓTl tmltina a mawftt m iít iaTikM suvaí H 'íwipp mam fe jW 'QgCP'ijver jém i Ljósm./Helgi Braga Hér birtist skreytt upphafssíða að einu af frægasta kvæði Ólafs Jóns- sonar á Söndum í Dýrafirði, Mjög hneigist þar til mannslundin hrein. Kvæðið er að finna undir nótum í mörgum handritum, en þetta handrit er varðveitt í Landsbókasafni. hVRÍo' 'Xt w ma SÝNISBÓK ÍSLENSKRAR ALÞÝDUMENNINGAR BLÁSIÐ í GAMLAR GLÆÐUR EFTIR KÁRA BJARNASQN OG SIGURÐ GYLFA MAGNÚSSON Fyrir tveimur árum var ritröðinni Sýnisbók íslenskrar alþýðumenningarýtt úr vör. Um er að ræða útgáfur á dagbókum og bréfasöfnum einkum frá 19. öld sem veita óvenjulega sýn til fortíðar þar sem sögupersónur eru oft á tíðum alþýðufólk við hversdagsstörf. s ASÍÐUSTU árum hefur orð- ið mikil breyting á ástund- un íslenskra fræða. Ein er sú að fræðimenn hafa í auknum mæli tekið til við að rannsaka persónulegar heimildir fólks frá fyrri öldum í stað þess að leggja höfuðáherslu á stofnanir þjóðfélagsins og breytingar á þeim eða framgang einstakra mikilmenna sögunnar. Heimildir hversdags- fólks hafa fram til þessa ekki átt greiða leið upp á pallborðið hjá þorra fræðimanna hvoru- tveggja vegna þess að gildi hins smáa í sögunni hefur oft á tíðum ekki verið metið sem skyldi sem og vegna hins huglæga eðlis þeii'ra heim- ilda sem um ræðir. Mörgum fræðimanninum hefur fundist erfitt að nota heimildir sem byggðu eingöngu á vitnisburði eins manns, vitnisburði sem einkenndist af tilfinningum og rökhugsun einstaklingsins og gætu því ekki verið staðgóð heimild fyrir framrás heildarinn- ar. Á síðustu árum hefur tekið að brydda á þeirri hugsun að sérstakur fengur væri í að fá að heyra álit einstaklingsins, oft á tíðum al- þýðufólks sem lítið lét að sér kveða á opinber- um vettvangi, fólks sem andspænis sögunni virðist ekki hafa gert mikið meii'a en að fæðast, lifa og deyja. Heimildir þær sem geyma vitnis- burð hins þögla meirihluta eru einkum dag- bækur, einkabréf, sjálfsævisögur og önnur persónuleg skrif. Handritadeild Landsbóka- safns í slands - Háskólabókasafns geymir mik- inn íjölda heimilda af þessu tagi sem hefur ver- ið allt of lítill gaumur gefinn til þessa. Af þessum sökum hleyptu greinarhöfundar rit- röðinni af stokkunum og nú er 4. bindi hennar að koma út. Handrit og menning Greinarhöfundar höfðu lengi undrast hversu handritadeildin var furðulítið notuð af sagn- fræðingum og öðrum fræðimönnum í hugvís- indum. Þetta varð okkur ráðgáta vegna þess að deildin hafði upp á ótrúlega möguleika að bjóða. Þama er að finna heimildir sem spanna flestar aldir innlendrar skrifmenningar, en einkum tímabilið eftir 1700. Um það bil fimm- tán þúsund handritsnúmer eru í deildinni og eru jafnvel nokkur handrit í hverju númeri, auk þess sem stöðugt bætist við í safnið. Það sem meira er, mikið af þessum heimildum er með því allra áhugaverðasta sem til er um menningu síðari alda, efni sem opnar algjör- lega nýja sýn inn í veröld sem var. Handrita- deild Landsbókasafnsins er elsta handritasafn íslands og rekur upphaf sitt allt aftur til ársins 1846. Það ár seldi frú Valgerður Jónsdóttir Landsbókasafni geysiverðmætt handritasafn sitt. Valgerður vai’ ekkja tveggja biskupa, þeirra Steingríms Jónssonar og Finns Jóns- sonar, og átti eitt stærsta og verðamætasta einkasafn á nítjándu öld. Kerfisbundin söfnun handrita hófst þó ekki fyrr en nokkru síðar. Á síðari hluta nítjándu aldar hófst söfnunin af miklum ki'afti og segja má að óslitið frá þeim tíma hafi eldri og yngri handrit verið að tínast inn á söfnin, mörg hver með viðkomu í Kaup- mannahöfn. Þessi arfur hefur síðan legið óhreyfður í öruggum geymslum safnsins og er þar margt sem enn bíður rannsókna áhuga- samra fræðimanna. Sýnisbók og einsaga Það lá beinast við að hefja útgáfu á ritröð sem einbeitti sér að handritum úr handrita- deild Landsbókasafns þar sem Kári er starfs- maður deildarinnar og Sigurður Gylfi hafði unnið að því að nýta og kynna aðferðir einsög- unnar í rannsóknum sínum. Þær aðferðir eru vel til þess fallnar að verða beitt á þessar teg- undir heimilda. Með samsetningu aðferða og heimilda varð okkur ljóst að ný sóknarfæri voru að opnast. Sú staðreynd hleypti kappi í hugmyndina um framgang nýrrar ritraðar og við hófum undirbúning fyrir hana að alvöru. I annan stað vakti fyrir okkur að gera tilraun til að brúa bilið milli fræðanna og áhugamanna um sögu þjóðarinnar. Það er sorglega lítið af efni í boði sem tengir almenning við söguna, efni sem er í senn aðgengilegt og áhugavert til aflestrar. Okkur fannst þær heimildir sem við vorum með í höndunum geta verið þesslegar að þær myndu henta vel til slíkra nota, að áhugasamir lesendur myndu hafa hug á að skyggast inn í heim fólks á eins beinan hátt og kostur væri. Dagbækur, bréf og sjálfsævisög- ur væru líkleg til að vinna hug og hjarta les- enda og þá væri tilætluðum árangri náð. Hugmynd verður að veruleika Ekki leið langur tími þar til okkur varð ljóst að hljómgrunnur væri fyrir útgáfu af þessu tagi. Nemendur í Háskóla íslands sem komust í kynni við útgáfuna fengu mikinn áhuga á rannsóknarmöguleikunum og eftir að bók Sig- urður Gylfa Menntun, ást og sorg kom út hjá Háskólaútgáfunni árið 1997 varð sýnt að al- menningur hefði einnig áhuga á að kynnast persónulegum heimildum. Ekkert fór milli mála að þekking okkai' á þessum heimildum gerði það að verkum að við ættum kost á að búa til heimildabækur sem myndu vekja at- hygli og áhuga fólks á sögunni og möguleikum hennar til sköpunar og frjórra hugmynda. Það var því úr að ritröðinni Sýnisbók íslenskrar al- þýðumenningar var ýtt úr vör. Fyrsta bókin var Bræður af Ströndum en hún kom út árið 1997. Þar fengu lesendur tækifæri til að skyggnast inn í veröld tveggja ungmenna á síðari hluta nítjándu aldar og kynnast hug- myndum þein'a um lífið og tilveruna. í aðal- hlutverki í bókinni voru bræðurnir Halldór og Níels Jónssynir frá Tindi í Kirkjubólshreppi. Báðir voru þeir haldnir óseðjandi löngun til bókmennta og menningar og nýttu hverja stund frá erli hversdagsins til að viða að sér efni og nema það. Sjálfsævisaga Halldórs, dag- bækur bræðranna og ástarbréf Níelsar til Guðrúnar Bjarnadóttur, síðar konu hans, eru þau sýnishorn sem mesta athygli vöktu. í bók- inni gafst lesendum kostur á að skyggnast inn í hugarheim alþýðufólks sem stóð á tímamótum í lífi sínu og kanna hvemig það réði ráðum sín- um við ólíkar og oft á tíðum erfiðar aðstæður. Hugleiðingar þessara nítjándu aldar manna áttu sannarlega erindi til okkar nútímamanna, það fúndum við ritstjórarnir af viðbrögðunum við útgáfunni. Kraftbirtingarhljómur Guðdómsins „Frá því ég var á 9. ári og allt til 18% fannst mér sem Guðsauglit stæði allstaðar opið fyrir mér; var sem ég heyrði alla náttúruna taka undir kraptbirtingarhljóm guðdómsins, og ég sjálfur var líka í því raddflóði, að mér fannst. Þó fannst mér mitt ég vera svo lítið, í þeim dýrðarljóma." Svo kemst Magnús Hjaltason Magnússon að orði í sjálfsævisögu sinni er hann hóf að rita 12. janúar árið 1914. Víst er að við lestur þessarar tilvitnunar mun mörgum koma til hugar áþekkur texti úr Heimsljósi Halldórs Kiljans Laxness, en alkunna er að Magnús Hj. Magnússon er fyrirmynd Ólafs Kárasonar Ljósvíkings. Kraftbirtingarhljómur Guðdómsins var önn- ur bókin í Sýnisbókaflokknum og þar gafst okkur færi á að gefa út brot af hinu mikla efni sem Magnús hafi unnið og haldið til haga. Með nokkrum sanni má segja að dagbók Magnúsar Hj. Magnússonar sé frægasta dagbók á Islandi vegna þess að Nóbelsskáldið og Gunnar M. Magnúss höfðu báðir nýtt þær í ritum sínum. Gunnar ritaði bókina Skáldið á Pröm sem vakti mikla athygli á sínum tíma, en hún var nokk- urskonar ævisaga Magnúsar Hj. Hér gafst hins vegar kostur á að birta texta Magnúsar Hj. sjálfs, en hann er ótrúlega magnaður eins og tilvitnuni hér að ofan ber með sér. Svona skrifa ekki aðrir en snillingar! Magnús hafði skýrt markmið með ritun dagbókar sinnar, sem var „... ég [hef] jafnan í ritum mínum, vilj- að gæta þess að hlið sannleikans væri ofan á, og vona ég að þess sé gætt, ef dæma skal um það er ég hefi skrifað, en síður tekið tillit til þess hver í hlut á. Að falsa sagnir, er fjærri mér.“ í lok formálans að sjálfsævisögu sinni lætur Magnús í Ijósi von um viðtökur þessa verks, eins og hann hafi í upphafi vonast til að hún yrði gefin út: „Með von um nokkurt þakk- læti seinni tíðar manna legg ég því enn á stað í ritstarfa-áttina, erfiðleikum háður á ýmsa vegi, og bið hönd hins alvalda að styrkja mig til starfa." Þannig hugsaði Magnús um verk sín og með Sýnisbókmni varð honum að ósk sinni, ritverk hans var lagt í dóm síðari tíma manna. Elskulega móðir mín Fyrstu tvær bækumar í Sýnisbókaflokkn- um voru dagbækur og dagbókarbrot. Því vild- um við gjarnan snúa við blaðinu og reyna að birta sýnishorn úr bréfúm, en eins og margir vita er varðveitt gríðarlegt magn einkabréfa í handritasöfnum um land allt, ekki síst í hand- ritadeild Landsbókasafns. Við fengum til liðs við okkur ungan sagnfræðing Sigrúnu Sigurð- ardóttur sem hafði unnið að rannsókn á fjöl- skyldubréfum hjónanna Jóns Jónssonar Borg- firðings og Önnu Guðrúnar Eiríksdóttur og barna þeirra. Milli þessara aðila var um margra ára skeið samfelld bréfaskipti, en börnin sigldu til Kaupmannahafnar til að afla sér menntunar eða lækninga. Athygli Sigrúnar í bókinni Elskulega móðir mín beindist mjög að börnunum og því menningarumhverfi sem þau ólust upp í. Mörg barnanna sem hér um ræðir áttu eftir að verða þjóðkunnir einstakl- ingar, t.d. Klemens Jónsson sem átti eftir að verða landritari og síðar ráðherra og Finnur Jónsson er varð prófessor í norrænum fræðum við Kaupmannahafnarháskóla og einn virtasti fræðimaður þjóðarinnar og loks Guðrún Borg- fjörð sem vann hjá fjölskyldunni nær alla tíð en varð þekkt þegar sjálfsævisaga hennar kom út um miðja tuttugustu öld. Elskulega móðir mín ... fjallar um sögu þessa fólks, foreldra og systkina og glímuna við gleði og sorg, vonir og vonbrigði. Framtíðin Á næstu dögum kemur út ný bók í bóka- flokknum Sýnisbók íslenskrar alþýðumenn- ingar en það er útgáfa á bréfaskiptum skáld- anna Þorsteins Erlingssonar og Ólafar Sigurðardóttur á Hlöðum, eins og hún kaus að kalla sig. Ekkert fer á milli mála að þessi fjórða bók í ritröðinni, sem Erna Sverrisdóttir bók- menntafræðingur nefnir Orð af eldi, á eftir að vekja mikla athygli. Hér um að ræða áður óþekktar heimildir um eldfimt samband þjóð- þekktra einstaklinga sem stóð yfir með hléum í þrjátiu ár. Útgáfu sýnisbókanna hefur vaxið ásmegin með hverju árinu sem líður og vonir standa til að framvegis muni koma út tvær bækur á ári. Ástæðan er fyrst og fremst sú að viðtökur al- mennings hafa farið fram úr björtustu vonum jafnframt þri sem efnið sem fyrir liggur er svo spennandi að það er of freistandi að auka út- gáfuhraða ritraðarinnar. Síðari bók þessa árs verður Dagbók Vesturheimsfara sem Darið Ólafsson og Sigurður Gylfi Magússon munu taka saman. Við eruin þakklátir fyrir þær við- tökur sem rið höfum hlotið til þessa og ánægð- ir með að hafa fengið tækifæri til að hrinda þessu áhugamáli okkar í framkvæmd. Það hefði hins vegar aldrei orðið að veruleika ef ekki hefði komið til komið ríflegur styrkur frá Landsbanka íslands sem hér er þakkað fyrir. Fullvíst má telja að hann hafi gert það mögu- legt að veita almenningi innsýn inn í horfinn heim og auðga á þann veg flóru íslenskrar menningar. Kóri er íslenskufræðingur. Sigurður Gylfi er doktor í sagnfræði. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000 1 3

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.