Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Blaðsíða 13

Ljósm./Helgi Braga
Myndin af Kristi er kremur höggorminn undir fæti er ein af mörgum
fallegum myndskreytingum í íslenskum handritum. Það er
vardveitt i Landsbókasafni.
ym fiÓTl
tmltina a
mawftt
m iít iaTikM
suvaí
H
'íwipp
mam fe jW
'QgCP'ijver jém i
Ljósm./Helgi Braga
Hér birtist skreytt upphafssíða að einu af frægasta kvæði Ólafs Jóns-
sonar á Söndum í Dýrafirði, Mjög hneigist þar til mannslundin hrein.
Kvæðið er að finna undir nótum í mörgum handritum, en þetta handrit
er varðveitt í Landsbókasafni.
hVRÍo'
'Xt w
ma
SÝNISBÓK ÍSLENSKRAR ALÞÝDUMENNINGAR
BLÁSIÐ í GAMLAR
GLÆÐUR
EFTIR KÁRA BJARNASQN OG
SIGURÐ GYLFA MAGNÚSSON
Fyrir tveimur árum var ritröðinni Sýnisbók íslenskrar
alþýðumenningarýtt úr vör. Um er að ræða útgáfur á
dagbókum og bréfasöfnum einkum frá 19. öld sem
veita óvenjulega sýn til fortíðar þar sem sögupersónur
eru oft á tíðum alþýðufólk við hversdagsstörf.
s
ASÍÐUSTU árum hefur orð-
ið mikil breyting á ástund-
un íslenskra fræða. Ein er
sú að fræðimenn hafa í
auknum mæli tekið til við
að rannsaka persónulegar
heimildir fólks frá fyrri
öldum í stað þess að leggja
höfuðáherslu á stofnanir þjóðfélagsins og
breytingar á þeim eða framgang einstakra
mikilmenna sögunnar. Heimildir hversdags-
fólks hafa fram til þessa ekki átt greiða leið
upp á pallborðið hjá þorra fræðimanna hvoru-
tveggja vegna þess að gildi hins smáa í sögunni
hefur oft á tíðum ekki verið metið sem skyldi
sem og vegna hins huglæga eðlis þeii'ra heim-
ilda sem um ræðir. Mörgum fræðimanninum
hefur fundist erfitt að nota heimildir sem
byggðu eingöngu á vitnisburði eins manns,
vitnisburði sem einkenndist af tilfinningum og
rökhugsun einstaklingsins og gætu því ekki
verið staðgóð heimild fyrir framrás heildarinn-
ar. Á síðustu árum hefur tekið að brydda á
þeirri hugsun að sérstakur fengur væri í að fá
að heyra álit einstaklingsins, oft á tíðum al-
þýðufólks sem lítið lét að sér kveða á opinber-
um vettvangi, fólks sem andspænis sögunni
virðist ekki hafa gert mikið meii'a en að fæðast,
lifa og deyja. Heimildir þær sem geyma vitnis-
burð hins þögla meirihluta eru einkum dag-
bækur, einkabréf, sjálfsævisögur og önnur
persónuleg skrif. Handritadeild Landsbóka-
safns í slands - Háskólabókasafns geymir mik-
inn íjölda heimilda af þessu tagi sem hefur ver-
ið allt of lítill gaumur gefinn til þessa. Af
þessum sökum hleyptu greinarhöfundar rit-
röðinni af stokkunum og nú er 4. bindi hennar
að koma út.
Handrit og menning
Greinarhöfundar höfðu lengi undrast hversu
handritadeildin var furðulítið notuð af sagn-
fræðingum og öðrum fræðimönnum í hugvís-
indum. Þetta varð okkur ráðgáta vegna þess að
deildin hafði upp á ótrúlega möguleika að
bjóða. Þama er að finna heimildir sem spanna
flestar aldir innlendrar skrifmenningar, en
einkum tímabilið eftir 1700. Um það bil fimm-
tán þúsund handritsnúmer eru í deildinni og
eru jafnvel nokkur handrit í hverju númeri,
auk þess sem stöðugt bætist við í safnið. Það
sem meira er, mikið af þessum heimildum er
með því allra áhugaverðasta sem til er um
menningu síðari alda, efni sem opnar algjör-
lega nýja sýn inn í veröld sem var. Handrita-
deild Landsbókasafnsins er elsta handritasafn
íslands og rekur upphaf sitt allt aftur til ársins
1846. Það ár seldi frú Valgerður Jónsdóttir
Landsbókasafni geysiverðmætt handritasafn
sitt. Valgerður vai’ ekkja tveggja biskupa,
þeirra Steingríms Jónssonar og Finns Jóns-
sonar, og átti eitt stærsta og verðamætasta
einkasafn á nítjándu öld. Kerfisbundin söfnun
handrita hófst þó ekki fyrr en nokkru síðar. Á
síðari hluta nítjándu aldar hófst söfnunin af
miklum ki'afti og segja má að óslitið frá þeim
tíma hafi eldri og yngri handrit verið að tínast
inn á söfnin, mörg hver með viðkomu í Kaup-
mannahöfn. Þessi arfur hefur síðan legið
óhreyfður í öruggum geymslum safnsins og er
þar margt sem enn bíður rannsókna áhuga-
samra fræðimanna.
Sýnisbók og einsaga
Það lá beinast við að hefja útgáfu á ritröð
sem einbeitti sér að handritum úr handrita-
deild Landsbókasafns þar sem Kári er starfs-
maður deildarinnar og Sigurður Gylfi hafði
unnið að því að nýta og kynna aðferðir einsög-
unnar í rannsóknum sínum. Þær aðferðir eru
vel til þess fallnar að verða beitt á þessar teg-
undir heimilda. Með samsetningu aðferða og
heimilda varð okkur ljóst að ný sóknarfæri
voru að opnast. Sú staðreynd hleypti kappi í
hugmyndina um framgang nýrrar ritraðar og
við hófum undirbúning fyrir hana að alvöru. I
annan stað vakti fyrir okkur að gera tilraun til
að brúa bilið milli fræðanna og áhugamanna
um sögu þjóðarinnar. Það er sorglega lítið af
efni í boði sem tengir almenning við söguna,
efni sem er í senn aðgengilegt og áhugavert til
aflestrar. Okkur fannst þær heimildir sem við
vorum með í höndunum geta verið þesslegar
að þær myndu henta vel til slíkra nota, að
áhugasamir lesendur myndu hafa hug á að
skyggast inn í heim fólks á eins beinan hátt og
kostur væri. Dagbækur, bréf og sjálfsævisög-
ur væru líkleg til að vinna hug og hjarta les-
enda og þá væri tilætluðum árangri náð.
Hugmynd verður að veruleika
Ekki leið langur tími þar til okkur varð ljóst
að hljómgrunnur væri fyrir útgáfu af þessu
tagi. Nemendur í Háskóla íslands sem komust
í kynni við útgáfuna fengu mikinn áhuga á
rannsóknarmöguleikunum og eftir að bók Sig-
urður Gylfa Menntun, ást og sorg kom út hjá
Háskólaútgáfunni árið 1997 varð sýnt að al-
menningur hefði einnig áhuga á að kynnast
persónulegum heimildum. Ekkert fór milli
mála að þekking okkai' á þessum heimildum
gerði það að verkum að við ættum kost á að
búa til heimildabækur sem myndu vekja at-
hygli og áhuga fólks á sögunni og möguleikum
hennar til sköpunar og frjórra hugmynda. Það
var því úr að ritröðinni Sýnisbók íslenskrar al-
þýðumenningar var ýtt úr vör. Fyrsta bókin
var Bræður af Ströndum en hún kom út árið
1997. Þar fengu lesendur tækifæri til að
skyggnast inn í veröld tveggja ungmenna á
síðari hluta nítjándu aldar og kynnast hug-
myndum þein'a um lífið og tilveruna. í aðal-
hlutverki í bókinni voru bræðurnir Halldór og
Níels Jónssynir frá Tindi í Kirkjubólshreppi.
Báðir voru þeir haldnir óseðjandi löngun til
bókmennta og menningar og nýttu hverja
stund frá erli hversdagsins til að viða að sér
efni og nema það. Sjálfsævisaga Halldórs, dag-
bækur bræðranna og ástarbréf Níelsar til
Guðrúnar Bjarnadóttur, síðar konu hans, eru
þau sýnishorn sem mesta athygli vöktu. í bók-
inni gafst lesendum kostur á að skyggnast inn í
hugarheim alþýðufólks sem stóð á tímamótum
í lífi sínu og kanna hvemig það réði ráðum sín-
um við ólíkar og oft á tíðum erfiðar aðstæður.
Hugleiðingar þessara nítjándu aldar manna
áttu sannarlega erindi til okkar nútímamanna,
það fúndum við ritstjórarnir af viðbrögðunum
við útgáfunni.
Kraftbirtingarhljómur Guðdómsins
„Frá því ég var á 9. ári og allt til 18% fannst
mér sem Guðsauglit stæði allstaðar opið fyrir
mér; var sem ég heyrði alla náttúruna taka
undir kraptbirtingarhljóm guðdómsins, og ég
sjálfur var líka í því raddflóði, að mér fannst.
Þó fannst mér mitt ég vera svo lítið, í þeim
dýrðarljóma." Svo kemst Magnús Hjaltason
Magnússon að orði í sjálfsævisögu sinni er
hann hóf að rita 12. janúar árið 1914. Víst er að
við lestur þessarar tilvitnunar mun mörgum
koma til hugar áþekkur texti úr Heimsljósi
Halldórs Kiljans Laxness, en alkunna er að
Magnús Hj. Magnússon er fyrirmynd Ólafs
Kárasonar Ljósvíkings.
Kraftbirtingarhljómur Guðdómsins var önn-
ur bókin í Sýnisbókaflokknum og þar gafst
okkur færi á að gefa út brot af hinu mikla efni
sem Magnús hafi unnið og haldið til haga. Með
nokkrum sanni má segja að dagbók Magnúsar
Hj. Magnússonar sé frægasta dagbók á Islandi
vegna þess að Nóbelsskáldið og Gunnar M.
Magnúss höfðu báðir nýtt þær í ritum sínum.
Gunnar ritaði bókina Skáldið á Pröm sem vakti
mikla athygli á sínum tíma, en hún var nokk-
urskonar ævisaga Magnúsar Hj. Hér gafst
hins vegar kostur á að birta texta Magnúsar
Hj. sjálfs, en hann er ótrúlega magnaður eins
og tilvitnuni hér að ofan ber með sér. Svona
skrifa ekki aðrir en snillingar! Magnús hafði
skýrt markmið með ritun dagbókar sinnar,
sem var „... ég [hef] jafnan í ritum mínum, vilj-
að gæta þess að hlið sannleikans væri ofan á,
og vona ég að þess sé gætt, ef dæma skal um
það er ég hefi skrifað, en síður tekið tillit til
þess hver í hlut á. Að falsa sagnir, er fjærri
mér.“ í lok formálans að sjálfsævisögu sinni
lætur Magnús í Ijósi von um viðtökur þessa
verks, eins og hann hafi í upphafi vonast til að
hún yrði gefin út: „Með von um nokkurt þakk-
læti seinni tíðar manna legg ég því enn á stað í
ritstarfa-áttina, erfiðleikum háður á ýmsa vegi,
og bið hönd hins alvalda að styrkja mig til
starfa." Þannig hugsaði Magnús um verk sín
og með Sýnisbókmni varð honum að ósk sinni,
ritverk hans var lagt í dóm síðari tíma manna.
Elskulega móðir mín
Fyrstu tvær bækumar í Sýnisbókaflokkn-
um voru dagbækur og dagbókarbrot. Því vild-
um við gjarnan snúa við blaðinu og reyna að
birta sýnishorn úr bréfúm, en eins og margir
vita er varðveitt gríðarlegt magn einkabréfa í
handritasöfnum um land allt, ekki síst í hand-
ritadeild Landsbókasafns. Við fengum til liðs
við okkur ungan sagnfræðing Sigrúnu Sigurð-
ardóttur sem hafði unnið að rannsókn á fjöl-
skyldubréfum hjónanna Jóns Jónssonar Borg-
firðings og Önnu Guðrúnar Eiríksdóttur og
barna þeirra. Milli þessara aðila var um
margra ára skeið samfelld bréfaskipti, en
börnin sigldu til Kaupmannahafnar til að afla
sér menntunar eða lækninga. Athygli Sigrúnar
í bókinni Elskulega móðir mín beindist mjög
að börnunum og því menningarumhverfi sem
þau ólust upp í. Mörg barnanna sem hér um
ræðir áttu eftir að verða þjóðkunnir einstakl-
ingar, t.d. Klemens Jónsson sem átti eftir að
verða landritari og síðar ráðherra og Finnur
Jónsson er varð prófessor í norrænum fræðum
við Kaupmannahafnarháskóla og einn virtasti
fræðimaður þjóðarinnar og loks Guðrún Borg-
fjörð sem vann hjá fjölskyldunni nær alla tíð en
varð þekkt þegar sjálfsævisaga hennar kom út
um miðja tuttugustu öld. Elskulega móðir mín
... fjallar um sögu þessa fólks, foreldra og
systkina og glímuna við gleði og sorg, vonir og
vonbrigði.
Framtíðin
Á næstu dögum kemur út ný bók í bóka-
flokknum Sýnisbók íslenskrar alþýðumenn-
ingar en það er útgáfa á bréfaskiptum skáld-
anna Þorsteins Erlingssonar og Ólafar
Sigurðardóttur á Hlöðum, eins og hún kaus að
kalla sig. Ekkert fer á milli mála að þessi fjórða
bók í ritröðinni, sem Erna Sverrisdóttir bók-
menntafræðingur nefnir Orð af eldi, á eftir að
vekja mikla athygli. Hér um að ræða áður
óþekktar heimildir um eldfimt samband þjóð-
þekktra einstaklinga sem stóð yfir með hléum í
þrjátiu ár.
Útgáfu sýnisbókanna hefur vaxið ásmegin
með hverju árinu sem líður og vonir standa til
að framvegis muni koma út tvær bækur á ári.
Ástæðan er fyrst og fremst sú að viðtökur al-
mennings hafa farið fram úr björtustu vonum
jafnframt þri sem efnið sem fyrir liggur er svo
spennandi að það er of freistandi að auka út-
gáfuhraða ritraðarinnar. Síðari bók þessa árs
verður Dagbók Vesturheimsfara sem Darið
Ólafsson og Sigurður Gylfi Magússon munu
taka saman. Við eruin þakklátir fyrir þær við-
tökur sem rið höfum hlotið til þessa og ánægð-
ir með að hafa fengið tækifæri til að hrinda
þessu áhugamáli okkar í framkvæmd. Það
hefði hins vegar aldrei orðið að veruleika ef
ekki hefði komið til komið ríflegur styrkur frá
Landsbanka íslands sem hér er þakkað fyrir.
Fullvíst má telja að hann hafi gert það mögu-
legt að veita almenningi innsýn inn í horfinn
heim og auðga á þann veg flóru íslenskrar
menningar.
Kóri er íslenskufræðingur. Sigurður Gylfi er doktor
í sagnfræði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000 1 3