Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.2000, Blaðsíða 8

Rosjdéstvenskij sobor - kírkja helguð fæðingu Maríu guðsmóður.
íbúðarhús í Súzdal frá 17. öld.
IAUGUM margra Vestur-Evrópubúa
telst Stóra-Rússland enn þann dag í dag
allframandlegt land, jafnvel eilítið dul-
arfullt, lítt kannað af vestrænum ferða-
löngum. Víðáttur Rússlands eru útlend-
ingum ennþá að mestu ókunnar enda
hefur landið um langan aldur verið svo
pólitískt afgirt að stór landsvæði hafa
jafnan verið lokuð útlendingum. Erlendir
ferðamenn sem lagt hafa leið sína til landsins
hafa því mátt láta sér nægja að kynnast ein-
göngu stórborgunum Sánkti Pétursborg og
Moskvu að einhverju marki, landið sjálft og
séreinkenni þess hafa hins vegar farið að meira
eða minna leyti fyrir ofan garð og neðan. Höf-
uðborgin með sínar rúmlega fjórtán milljónir
íbúa og Pétursborg með um það bil fimm og
hálfa eru þó ekki beinlínis einkennandi fyrir
rússneska iífshætti eða rússneskt borgarlíf yf-
irleitt eins og það birtist í hinum minni borgum
og dreifðari byggðum Rússlands, þessa mjög
svo víðlenda ríkis miili Úralfjalla og austur-
landamæra Úkraínu og Hvíta-Rússlands:
Landflæmi á stærð við Vestur- og Mið-Evrópu
samanlagða.
Varnarvirki
Rússneskar borgir eru hins vegar með tölu-
vert öðru yfirbragði en áðumefndar tvær risa-
borgir, minni borgimar öllu yfirlætislausari,
lágreistari, kyrriátari, kannski manneskjulegri
á sinn hátt. Rússneskar borgir tóku að myndast
snemma á miðöldum í skjóli rammlega vígg-
irtra borgarvirkja er kallast kreml. Borgarvir-
kið er líka enn í dag oftast sjálfur innsti kjami
hverrar borgar; helstu götur liggja í sveig út
frá þessu kremlvirki. I elstu borgarhlutunum
em byggingar jafnan einungis tveggja til fjög-
urra hæða - steinhús helst að finna um miðbik
borganna en meira um lágreist timburhús í ytri
hverfum. Á tímum ráðstjómar bættust svo við
flestar borgir Rússlands ný, stór íbúðarhverfi,
sviplausar 5-6 hæða blokkir með einstaka há-
hýsakrans inni á milli. Var oftast byggt úr
stöðluðum, steinsteyptum einingum og er sú
byggð einatt ótrúlega einsleit, drangaleg
ásýndum og stingur víðast illilega í stúf við hin
sviphýrari gömlu borgarhverfi. Eitt eða fleiri
kirkjutorg era jafnan í hverju fjölmennara
rússnesku bæjarfélagi, markaðstorg vitanlega,
rúmgott pláss við jámbrautarstöðina, stór
græn svæði niðri við ána, almenningsgarðar og
í útjöðrum borga á landsbyggðinni getur svo
oftast að líta víðlend garðlönd borgarbúa, alsett
fjölskrúðugum smáhýsum og áhaldaskúram. Á
undanfomum áratugum hefur það komið sér
mæta vel að fjölmargir rússneskir borgarbúar
rækta sjálfir nær allt sitt grænmeti, era sjálf-
um sér nógir með ávexti, afla sér jafnvel sjálfir
hunangs með býflugnarækt.
Á söguslóSum
Á síðari áram hefur áhugi Rússa á fomum
hefðum og þjóðlegum menningarverðmætum
verið endurvakinn og sögulegum minjum er
núna sýnd mun rneiri ræktarsemi en áður þótti
við hæfi. Blundandi en rótgróin þjóðemiskennd
Rússa er nú vöknuð til fulis og blómstrar sem
aldrei fyrr.
Um það bil miðja vegu milli Moskvu og iðn-
aðarborgarinnar Nisjný Novgorod, rétt um 25
km austan fylkisborgarinnar Vladimir, er hið
fomfræga erkibiskupssetur Súzdal, fremur lítil
borg en er þó í senn ein sú fegursta í gjörvöllu
landinu og einn merkasti sögustaður Rúss-
lands. Menningarsögulega séð skipar Súzdal
SÚZDAL
EINN MERKASTI SÖGUSTAÐUR RÚSSLANDS
EFTiR HALLDÓR VILHJÁLMSSON
„Gullna hringinn" kalla Rússar nokkrar fornfrægar
borgir sínar fyrir norðan og austan Moskvu: Vlad imir,
Súzdal, fvanovo, Bogoljúbova, Jaroslavl og Rostov
eru staðir sem hafa að geyma sum hinna merkustu
mannvir kja Rússlands frá miðöldum.
við bændauppreisn eina mikla árið 1024 sem
Jaroslav fursti hinn vitri hlaut að berja niður af
mikilli hörku og með mestu erfiðismunum þó.
Myndun umtalsverðs þéttbýlis í Súzdal má
rekja til ársins 1054 en þá eignast Vsévolod
fursti, sonur Jaroslavs, bæði Rostov og Súzdal.
Staðurinn byggðist allfljótt inni á „posad“, þ.e.
svæðinu kringum sjálft kremlvirkið í skjóli
skíðgarðanna. Um líkt leyti tekur kristin trú að
ryðja sér til rúms í Mið-Rússlandi þótt heiðinn
átrúnaður sé enn víða mjög fastur fyrir. Rétt-
trúnaðar-kirkjan rússneska tók snemma að
hasla sér völl innan varnarmúra Súzdals og
þegar í byrjun 12. aldar tók hver kirkjubygg-
ingin af annarri að rísa þar á staðnum en þá var
nær undantekingarlaust byggt úr timbri, það
er að segja úr gildum bjálkum. í lok 11. og upp-
hafi 12. aldar stóðu þegar allmargar reisulegar
timburkirkjur í bænum og voru þær af ýmsum
stærðum og gerðum, en kirkjuhúsin bára þó
mjög af fátæklegum kofum almennings í bæn-
um. Það var Vladimir Monomach fursti sem lét
reisa fyrstu stóra og veglegu dómkirkjuna í
Súzdal. Sú kirkja, Frelsarakirkjan, var byggð
úr múrsteinum og fullgerð árið 1192 en endur-
byggð að öllu leyti á árunum 1222-1225. Árið
1207 var fyrsta nunnuklaustrinu í Súzdal komið
á fót, er það klaustur kennt við kyrtil Krists og
telst eitt hið elsta í gjörvöllu landinu. Aðrar
| p|í i
I ;V'
Klaustur í Súzdal, helgað kyrtli Krists.
Klausturkirkja Heilags Alexanders frá 17. öld.
áþekkan sess í augum Rússa og biskupsstól-
arnir fomu, Skálholt og Hólar, í augum Islend-
inga enda hafa Rússar jafnan sýnt staðnum
mikinn sóma og haldið mannvirkjum þar við
eftir bestu getu.
Þegar ekið er í austurátt frá Vladimir liggur
leiðin um vítt land og ofur flatt; aðeins stöku
sinnum getur að líta lág, ávöl hæðardrög en
hveitiakrar, sólblómaekrur, rúgakrar og feikn-
arlegar kálekrar þekja landið allt í kring eins
langt og augað eygir - grágrænt haf af verð-
andi jarðargróða sem bylgjast mjúklega í gol-
unni. Við þjóðveginn standa hávaxnir birkilun-
dir á stangli, mjallhvítir trjástofnamir
himingnæfir, heilu breiðumar af bleikum sig-
urskúfi og þyrpingar af fölgrænum burknum
mynda undirgróðurinn. Víst er landið búsæld-
arlegt en ekki ýkja svipmikið. Þung umferð ris-
astórra flutningabíla með langa tengivagna í
eftirdragi er heldur hvimleið á tiltölulega mjó-
um þjóðveginum. þeir koma æðandi á móti og
flytja splunkunýja bfla frá bifreiðaverksmið-
junum í Nisjný Novgorod áleiðis til Moskvu og
Sánkti Pétursborgar. Það gustar kröftuglega
af þessum miklu þungaflutningum þegar bíla-
risarnir þjóta fram hjá með háum hvini, litla
fólksbflnum okkar hnykkir við í hvert sinn.
Framundan hillir undir Súzdal - og það er
eiginlega nokkuð óvenjuleg sýn. Borgin stend-
ur á lágum ásum við samruna ánna Kamenku
og Gremjatsjku; til að sjá líkist hún einna helst
einhverri óraunveralegri skýjaborg, upphafin
sem ein furðuleg „fata morgana“ ofar þessum
grænu akurlöndum og strjálu skógarlundum.
Þannig birtist Súzdal með sínar mörgu hvítu
tumspírur, blikandi hvolfþök, háa leirlita virk-
isveggi og tilkomumikil borgarhlið. Þetta er
ósvikin miðaldaborg sem þegar var tekin að
byggjast á sturlungaöld, merkileg borg, þétt-
setin fomum og sögufrægum byggingum, bæði
af kirkjulegum og veraldlegum toga.
Erkibiskupsstóll
Súzdal er fyrst getið í heimildum í sambandi
annálaðar byggingar þar á staðnum era Ros-
jdéstvenskij sobor - þ.e. kirkja helguð fæðingu
Maríu guðsmóður - Voskrésenskaja tsérkov -
Upprisukirkjan - og klausturkirkja heilags Al-
exanders.
Rússland ó heljarþröm
í febrúar 1238 höfðu viðbragðsfljótar og her-
skáar innrásarsveitir Mongóla þegar náð fram
til Nisjný Novgorod við Volgu og vora skömmu
síðar komnar vestur að Súzdal og Vladimir.
Alls staðar þar sem Mongólar fóru herskildi
skildu þeir eftir sig sviðna jörð, eirðu engu sem
fyrir þeim varð, nær öllu var gjöreytt, grimmd-
in var með fádæmum. Rússland stóð berskjald-
að fyrir þeirra rasandi æði og gat lengi vel
hvergi rönd við reist. í Súzdal sem annars stað-
ar brenndu Mongólar og myrtu allt sem hönd á
festi. Bærinn var mjög illa leikinn eftir þær að-
farir en samt var honum ekki með öllu eytt, því
mongólskir höfðingjar tóku sér þar fljótlega
bólfestu með hirð sína og riddarasveitir. Tæp-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 27. MAÍ 2000