Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.2000, Blaðsíða 9

Aöalinngangur Frelsaraklaustursins. Bygg-
ingin erfrál7. öld.
um aldarfjórðungi síðar - eða 1262 - sameinuð-
ust borgirnar í Norðaustur-Rússlandi í örvænt-
ingarfullri baráttu gegn sínum mongólsku
kúgurum en sú hetjulega uppreisn mistókst og
var bæld niður af mikilli hörku. Þessar borgir
fengu síðan að kenna á grimmúðlegum
hefndaraðgerðum Mongóla.
A síðustu áratugum 13. aldar hafði þó aftur
færst meiri ró yfir mannlífið á þessum slóðum
og í Súzdal voru um það leyti stofnuð tvö all-
merk klaustur, þ.e. Troitskij Monastyr - eða
klaustur Heilagi'ar þrenningar - og Klaustur
heilags Alexanders. I klaustrunum í Súzdal var
meðal annars snemma lögð stund á gerð grísk-
ættaðra helgimynda, íkona, jafnt handa
kirkjum sem handa öllum almenningi, því íkon,
eitt eða fleiri var hverju rétttrúuðu rússnesku
heimili með öllu ómissandi „pravoslavnyje"
kristileg tákn enda ævinlega höfð fyrir augun-
um við daglega bænagjörð. Farið var eftir
ströngum reglum við gerð þessara íkona og
fyrirmyndir í fyrstu sóttar til sjálfra höfuð-
stöðva trúarinnar í Konstantínópel. En síðar
varð til sérstakur rússneskur stíll í íkonagerð,
kenndur við Súzdal, og reyndar mjög ein-
kennandi fyrir þann stað. Ikon frá Súzdal-
klaustrunum urðu brátt þýðingarmikil trúar-
tákn við helgiathafnir og voru um aldir mjög
eftirsótt í Rússlandi öllu og raunar víðar. Sumir
af frægustu íkona-málurum Rússlands stund-
uðu list sína í Súzdal, þeirra á meðal Rodinov,
Babúkhin, Pópov, Gorsjkov og Jónin ... „guðs-
málaramir" eins og alþýða manna kallaði þá.
Spaso-Évfimiév
Eitt öflugasta og áhrifamesta munklífi í gjör-
völlu Rússlandi hófst í Súzdal á 14. öld en það
var hið nafntogaða Spaso-Évfimiév-klaustur
sem um langan aldur varð rússnesku rétttrún-
aðarkirkjunni eins konar sverð og skjöldur.
Klaustrið var brátt rómað bæði fyrir frómleika
í trúariðkunum og fyrir gagnmerk fræðastörf í
þágu rússnesku kirkjunnar; í hartnær fimm
hundruð ár komu þaðan margir af þeim prelát-
um sem öðluðust æðstu metorð innan kirkjunn-
ar.
Nú á dögum er Súzdal fallegur og einkar
kyrrlátur bær sem hefur að geyma alveg sér-
stakan andblæ fomrar rússneskrar kirkju-
menningar. Ferðamenn, einkum Rússar,
leggja gjaman leið sína til borganna Vladimir
og Súzdal til þess að kynnast merkustu sögust-
öðum sínum og njóta fegurðar fornrar, þjóð-
legrar byggingarlistar. í Vladimir getur meðal
annars að líta eina veglegustu dómkirkju alls
Rússlands, en það er dómkirkja Uppstigning-
arinnar (1158-1160) með freskómyndum eftir
Andrej Rúbljov, og þar er einnig að finna hina
einstaklega stílhreinu og glæsilegu dómkirkju
Heilags Dmitris (1194-1197).
Súzdal státar af ekki færri en fjömtíu kirkju-
byggingum, ijómm stóram klaustmm, erki-
biskupssetrinu, auk margra annarra mann-
virkja frá miðöldum. þar er m.a. einnig að finna
Gostíníj dvor, merkilega verslunarmiðstöð frá
1811, en slíkar stórverslanir tóku víða að leysa
opin markaðstorg af hólmi í Rússlandi á 18. og
19. öld. Innan borgarmúra sinna hefur Súzdal
þannig að geyma vel varðveitta yfirlitsmynd
rússneskrar byggingarlistar frá íyrri öldum.
Engan skal þvi undra að borgin skipar enn í
dag alveg sérstakan sess í huga flestra Rússa
og telst nánast eins konar þjóðarhelgiskrín
Rússaveldis.
Höfundurinn er menntaskólakennari.
SJONVARPSAUGAÐ
EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON
Sjónvarpið fullkomnar engan mann heldur leiðir
hömlulaust sjónvarpsgláp til þess að hugsunin g llatar
tilgangi sínum og draumlífið verður alrátt því [
vísarekki á neina raunveru.
MEÐ SJÓNVARPI er hægt að auka
flæði upplýsinga umfram aðrar
þekktar leiðir; af því leiðir vinsæld-
ir þessa miðils. En hversu hnitmið-
að sem skilaboð em orðuð í sjónvarpi gæðir
myndrænn bakmnnurinn orðin margræði. Og
þar með keim af forgengileika.
í sjónvarpi er merking mælts máls alltaf háð
stað og stund myndefnis sem í senn opnar nýj-
um sjónarmiðum leið og öðmm á sama efni. Þar
með miðla myndh- í sjónvarpi upplýsingum með
líkum hætti og draumar, alltaf tengt manni og
aðstæðum, aldrei afdráttarlaust eða tæmandi.
Meðan útsending varir era á hverju augnabliki
skilyrði fyrir áhorfandann til að skynja merk-
ingaferli sem varpar nýju ljósi á myndefnið.
I sjónvarpi er stöðugt verið að vísa á sögu-
legt samhengi, satt eða logið. Daglegt líf okkar
einkennist á hinn bóginn einkum af endurtekn-
ingum sem fæstir hafa áhuga á að skynja sem
dramatíska atburðarás, af ugg við að færast á
kaf í ókunnugleika sem hefur okkur þar með á
valdi sínu. Fremur en að upplifa raunveruleik-
ann samfellt og alltaf kjósum við að honum
verði fundin heiti svo að dugi okkur til að stikla
af einum kunnuglegum reit á annan meðan
vakan varir. Til þess væntum við stuðnings ein-
hvers sem reynist voldugri okkur sjálfum.
Sjónvarpið á þrifnað sinn undir þessum tilvist-
arótta og leiðir af því að hið stríða, óræða upp-
lýsingastreymi þess ber jafnan nokkurn keim
af móðursýki.
Veruleiki að eigin vali
Sjónvarpið miðlar upplýsingum með því að
hagræða hinum sjónræna bakgranni efnis síns;
umræðuþættir em sviðsettir sem gefm- um-
ræðuefninu aukið mikilvægi í augum áhorfand-
ans, því er miðlað jafnt í máli og mynd. Milli
sviðsetningar og umræðuefnis em listræn
tengsl, á sinn máta eins og milli krots, sem
krakki dútlar við í kennslustund, og kennslunn-
ar. Nemandinn öðlast með þessum hætti svig-
rúm fyrir hugsun sína þrátt fyrir aðhald og aga
hins mælta máls kennarans. Krotið er hending-
arkennt þótt vitni um listræna þörf fyrir sam-
ræmi. Og það er sviðsetning umræðuefnis í
sjónvarpi einnig að meira eða minna leyti. Auga
linsunnar, sem um stund beinist að fréttamanni
og viðmælanda hans, er auga bams sem ekki
getur haldið athyglinni nema litla stund í einu
við hið mælta mál heldur leitast við að ijúfa
fjötra þess á næman hugann með því að beina
athyglinni að skallanum á nærstöddum manni,
spegilmynd í hurðarhúni eða sólgleraugum.
Mælt mál er alltaf úrvinnsla þess sem í hug-
ann kemur og fyrir ber. Með orðum og setning-
um fæst óhlutbundið samhengi, en lýðréttindi
sérhvers manns em að mara í kafi í flæði áreita
sem leika um skilningarvit hans og vera ekki
strangur á valinu. Meðan á flutningi sjónvarps-
frétta stendur minnir sjónvarpsaugað áhorf-
andann á þessi réttindi sín, að hann er þrátt
fyrir öll ósköpin, sem hann verður vitni að á
skjánum, mennskur maður sem getur leyft sér
að svara umhverfi sínu af þörf fyrir að lifa óskil-
orðsbundið, hann þarf ekki að skilja hvert mál
útíhörgul.
Það starfsfólk sjónvarpsins, sem á hverjum
degi sendir ímynd sína inn í stofur landsmanna
fyrir milligöngu tækninnar, reynist í framkomu
fjarri því sem telst við hæfi í daglegri um-
gengni. Það yrði trappað niður með róandi lyfj-
um ef það kæmi eins fram við náungann utan
vinnu og það kemur fyrir á skjánum. Talandinn
minnir á ofvirka eða lyfjarlús og bros hverfur
varla nokkm-n tíma af andlitum þess meðan á
útsendingu stendur. Sennilega er sjónvarps-
brosið merki um undirgefni við áhorfandann
því bros er merki um hræðslu meðal annarra
dýrategunda en Vesturlandabúa á síðustu ára-
tugum sem finna því fremur til sín sem meira
er brosað framan í þá. Þessi tilþrif sjónvar-
psfólks era merki um virðingu fyrir persónu-
rétti áhorfandans. Sem og önnur einföld,
beinskipt boðskipti sjónvarpsins sem sögð em
uppfundin í Bandaríkjunum, fjölþjóðasamfé-
lagi þar sem ólíkt mannlíf innbyrðis nær saman
með þessum beinskeytta hætti.
Sjónvarpið lýtur þeirri kvöð að miðla efni
með persónulegum hætti sem leiðir stundum til
fáránlegra úrræða eins og þegar fréttaþulur
vísar börnum úr stofum landsmanna um kvöld-
matarleytið í upphafi fréttar sem telst ekki á
barna meðfæri. Slík ráðstöfun er einkum fárán-
leg vegna þess að úrræði bama, ekki síður en
fullorðinna, er að nota skjáinn til að sigrast á
framandleikanum í lífi sínu. Sjónvarpið er sjálf-
stæður vemleiki í augum áhorfandans, barna
sem fullorðinna; og þar með aðferð til að til-
reiða raunvemleika daglegs lífs svo að verði
viðunandi. Ef bai-ni er bannað að takast á við
óhugnaðartilfinningar í vernduðu umhverfi
sjónvarpsins leitar það sér samskonar vemdar
á netinu eða í kvikmyndahúsum.
Sjónvarpsstöð getur breytt um áherslur og
stfl, t.d. að því er varðar útlit skjáverjanna, en
boðskapurinn er alltaf sá sami - um hverful-
leika mannlífsins, þörfina fyrir persónusköpun
gegn niðurrifsöflum og hendingum daglegs lífs.
Ahorfandans er að velja hvort stfll og áherslur
sjónvarpsstöðvarinnar svari til lifnaðarhátta
hans sjálfs. I boði er síbrosandi skjáverji og til-
reiðsla raunvemleikans í þá mynd sem talist
getur hæfur vemleiki hveiju sinni. Og kann þá
eitt að eiga við mig og annað við þig. Ekki bara
brosin heldur margskonar önnur ýkt merki um
geðbrigði sem lesin verða af andlitum skjáverj-
anna. Sjónvarpið er i þessum skilningi sniðið að
mannlegri þörf fyrir að njóta lífsins hverjar
sem aðstæðurnar em. En það sníðir ekki að-
eins klæðið heldur mótar það einnig þarfir
manna fyrir það.
Sjónvarp er miðill hins opna þjóðfélags því
það gerir jafnan atburði úr öllu almennu um-
fjöllunarefni með sviðsetningum sínum og öðr-
um margræðum áhrifavökum. Það heldur því
við skriði og þrálátri ófullnægju sem hvort
tveggja hefur jákvæð áhrif á markaðsöflin.
Sjónvarpið þrífst ekki við trúarvissu, ekki við
hugmyndafræði. Þvert á móti er tómleikinn því
rými fyrir sviðsmyndir sínar. Það viðheldur því
tómleika í lífi manna og er þar af leiðandi mik-
ilvirkur áhrifaaðili um síbreytileika mannlegra
lífskjara; vettvangur sem viðheldur hlutleysi
gagnvart raunvemleikanum hverju sinni og
hvernig sem hann er svo hafist verði handa upp
á nýtt á liðnum degi - krafan um fullkomnara
tæki minni á sig að morgni.
Með samspili myndar og máls er sjónvarpið
áminning um óræði lífs sérhvers manns hversu
rík sem trú hans er á sjálfan sig eða æðri mátt-
arvöld. Líf sérhvers manns er á öllum tímum
óúrgreiðanlegur flóki, óhöndlanleg stærð;
óhemjuleg atburðarás í svefni sem vöku. Sjón-
varpsmiðillinn líkir eftir þessu mannlega hlut-
skipti. Eftir að hafa horft á raunvemleika sjálfs
sín stflfærðan í sjónvarpi hefur áhorfandanum
áskotnast form til að umgangast ókunnugleik-
ann í lífi sínu með viðráðanlegri hætti.
Útvarpið
Utvarpið kemst nær akademíunni - hinum
háskólamenntuðu - í að afhjúpa sannindi án
þess að beygja þá túlkun undir mannlegar þarf-
ir. Við heyram en sjáum ekki það sem þar fer
fram. Því er reynt að komast hjá tilfmningaróti
og ástriðum við flutning útvarpsefnis. Að sama
skapi minnka líkurnar á að hægt sé að búa til á
þeim vettvangi persónugerð fyrir áheyrandann
að sníða þarfir sínar eftir. Sé því lögð mikil
áhersla á sannleika og málefnalega afstöðu eins
og verið hefur hjá ríkisútvarpinu beinist við-
leitnin að því að móta áheyrandann í samræmi
við þann óbreytanleika allan sem þjónað er.
Viðleitni Ríkisútvarpsins til að staðla áheyr- J
endur sína í þessum skflningi leiðir til þess að
starfsemi tekur á sig snið sem minnir á fasisma:
Skyldubundin afnotagjöld, mismunun fólks eft-
ir landshlutum við mannaráðningar (norðlenski
framburðurinn) og eftir stéttum við efnisval.
Utvarpið getui1 ekki miðlað sannindum með
svo ótvíræðum hætti sem fyrirlesari í kennsl-
ustofu þar sem umhverfið er allt sniðið að þeirri
þörf að kennsluefnið komist til skila. Það er
ekki hægt að miðla sannindum án þess að um-
búðimar fylgi með hvort sem er í útvarpi eða
við önnur tækifæri; miðillinn er óhjákvæmilega
hluti skilaboðanna. Sjeikspír í útvarpi er ekki
sami Sjeikspír og á sviði eða í sjónvarpi. ís-
lenskt útvarp hefur tekið miklum breytingum á
síðustu áram til samræmis við þessa niður-
stöðu. Úrræðið hefur orðið að rjúfa t.d. flutning
sunnudagserindanna með tónlist svo ekki komi
til hjónaskilnaða vegna þarfar áheyrandans
fyrir einangmn meðan hann hlustar. Núorðið
er, auk þessara hléa við flutning aðalefnis, gert
ráð fyrir gagnvirkni hlustenda við frágang út-
varpsefnis þótt flytjandi kunni að álíta sig vita
betur - við getum alltaf hringt.
Á sjónvarpi og útvarpi er samt óhjákvæmi-
lega sá megin munur að útvarpið getur flutt
ódauðleg sannindi í töluðu máli og þar með get-
ur áheyrandi numið þessi sannindi án tengsla
við annað en tungumálið. Á hinn bóginn er
sama hve mikilvæg sannindi myndmálsins
reynast áhorfanda; hann kemst ekld nær skjá-
reynslu sinni en draumum sínum; hann vinnur
úr henni með líkum hætti og þeim. Útvarps-
tæknin freistar til að vísa á ódauðleikann, en
sjónvarpið á hverfulleikann.
Gleði litla mannsins
Aðeins frá sjónarmiði fólks sem ánetjast hef-
ur trú á að maðurinn eigi í lifandi lífi óbreytan-
legan, mennskan heim að þrífast í heldur sú
hugmynd gildi sínu að sjónvarp sé af hinu illa.
Engir stjórnunarhættir eiga því svo illa við
sjónvarpsrekstur sem miðstýring. Það er því af
hinu góða að sjónvarpsstöðvum fjölgi; því fleiri
þeim mun betra. Hið sjúklega við sjónvarpsá-
horf er ekki fyrirferð þess heldur hitt að ein-
staklingurinn trúir blint á sefjunarmátt sjón-
varpsins, en hlýtur þó aldrei saðningu.
Sjónvarpið fullkomnar engan mann heldur
leiðir hömlulaust sjónvarpsgláp til þess að
hugsunin glatar tilgangi sínum og draumlífið
verður afrátt því það vísar ekki á neina raun-
vem. Ofnotkun matar leiðir til þess að menn
hlaupa í spik, en ástæðulaust er að finna að
matnum fyrir það og jafnvel ekki næringar-
þörfinni. Sama um sjónvarp; sá sem ofnotar
það hafnar þeim raunveraleika sem er undir-
staða alls sjónvarpsefnis, hversu lélegt sem það
er, og er tekið að dreyma að tilefnislausu hin
fullkomnu móttökuskilyrði fyrir nautn eins og
hinn sem hleður á sig kflóum án þess að hafa
aðra en þörfina fyrir þyngdina en koma fyrir
þeirri ofgnótt efnis sem hann lætur í sig.
Sjónvarpið miðlar okkur persónulegu lífi til
að við getum notið sjálfstæðis okkar og lýðrétt-
inda. Það er öflugastur miðill til verndunar lýð-
ræðis sem fundinn hefur verið upp.
Höfundurinn er rithöfundur.
Myndlýsing/Andrés Andrésson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 27. MA( 2000 9