Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.2000, Blaðsíða 4

RÓM á því herrans ári 1999. Rúst-
ir, skellinöðrur, klerkar og kett-
ir, vasaþjófar og svindlarar, sír-
enuvæl, sígaunar, sól og sót.
Rómverjar, nunnur, sporvagn-
ar, umferðaröngþveiti, þröngar
götur, öngstræti. Daglegt líf í
lifandi borg, borginni eilífu.
Mamma Roma; borg borganna - þetta forna
höfuðsetur lista, valds og trúmála. Uff! Þung-
lamalegur virðuleiki. Dæmd til hnignunar.
Kannski. Borgin sem gegnir því virðulega en
erfíða hlutverki að geyma menningararf álfunn-
ar í mannvirkjum sínum. Lifandi safn sem safn-
ar á sig sóti í stað ryks. Borg andstæðna. En af
og til hrekkur hún í gír, þrífur framan úr sér
sótið svo sést í bústnar og múrsteinsrauðar
kinnamar og marmarahvítar tennumar, spar-
iklæðist og heldur gestum sínum hátíð. Júbilár-
ið 2000 er gengið í garð.
Júbileum í Róm órið 2000
Aðfangadagskvöldið síðastliðna - á næstsíð-
asta ári aldarinnar sem enn lifir í hárri elli -
bankaði Jóhannes Páll páfí inn Júbileum í Róm
árið 2000. Hófst þá mikil trúar- og menningar-
hátíð í borginni sem stendur út árið. Og pílag-
rímar teknir að streyma til Rómar sem aldrei
íyrr, enda margt merkilegt um að vera í þessari
fomu borg á þessum fjölmerku tímamótum
tveggja þúsalda sem við emm svo lánsöm að
lifa. Sá misskilningur skal hins vegar strax leið-
réttur að páfi hafi boðað til helgiárs af þeirri
ástæðu. í fyrsta lagi vegna þess að Júbileum er
haldið óháð stílhreinum númerum og 1 öðm lagi
vegna þess að kaþólska kirkjan hlýtur að virða
tímatal það sem hún setti sér og Vesturlöndum í
almanaki sem hún gaf út í Róm árið 525 og telst
hefjast árið 1 eftir Krists burð.
PÁFINN
BANKAR
ÞRISVAR
JÚBILEUM í RÓM 2000
EFTIR KRISTIN PÉTURSSON
Júblleum er heilagt ár í kaþólskum sið, sk. helgiár sem
haldið er aldarfjórðungslega í Róm í minningu frel s-
✓ arans Krists. A því ári fá trúaðir fyrirgefningu sync la
sinna. Hið íyrsta Júbileum var haldið í Róm órið 1300.
sjálfsögðu að vera lokað og er opnun helgidyra
Péturskirkjunnar helsta tákn helgiársins.
Páfinn bankar þrisvar með silfurhamri
Eins og áður segir hófst júbilárið um síðustu
jól og á dagsetningin rætur að rekja til þess
tíma er aðfangadagur var jafnframt síðasti dag-
ur ársins. Helgiárið er opnað á táknrænan hátt
með því að páfinn bankar þrisvar með silfur-
hamri á tviskipta bronshurð fyrir hinum helgu
dymm Péturskirkjunnar og beiðist inngöngu í
Guðshúsið fyrir sig og trúbræður sína og syst-
ur. Að innanverðu em dymar innmúraðar hefð-
inni samkvæmt og því verður páfi að bíða stutta
stund meðan veggurinn er tekinn niður. - Júbi-
lárið varir venjulega frá jólum til jóla. Nokkrar
breytingar hafa verið gerðar síðustu júbilár, en
fram að því hafði skapast nokkuð fastmótuð
júbilhefð á sjö öldum, eins og áður segir. Opn-
unarhátíðin hefur hingað til farið fram samtímis
í höfuðkirkjunum fjómm og hafa þá kardinálar
verið sérskipaðir til að opna hinar helgu dyr í
hinum páfakirkjunum þremur. En þetta árið
var sá hátturinn hafður á að helgidyr Jóhannes-
arkirkju og Man'ukirkju vora opnaðar á jóla-
dag, en dyr Pálskirkju ekki fyrr en 18. janúar.
Páfinn lokar svo hinum helgu dymm Péturs-
kirkjunnar og slær þar með botninn í júbilárið á
þrettándanum 2001. Þannig tengir helgiárið
2000 tvær aldir og tvær þúsaldir.
Júbileum og listin
Júbilárin em ekki síst merkileg í sögunni fyr-
ir að hafa gefið páfum tilefni til að gera borginni
gott í listaverkum og byggingum. Tökum júbi-
lárið 1475 sem gott dæmi. Sixtus IV. boðaði til
þeirrar júbilhátíðar og ákvað að auka enn við
dýrð borgarinnar. Lét páfi byggja þarfa brú frá
Gyðingahverfinu á eystri bakkanum (miðbæn-
Júbileum í Róm 2000: Fólk flykkist til Péturskirkjunnar og hefur ærna ástæðu. Vegna júbíleumársins geta katólskir fengið aflausn synda sinna.
Trúaðir fá fyrirgefningu
synda sinna
Júbileum er heilagt ár í kaþólskum sið, sk.
helgiár sem haldið er aldarfjórðungslega í Róm
í minmngu frelsarans Krists. Á því ári fá trúaðir
fyrirgeftiingu synda sinna. Eitt sinn var suður-
ganga forsenda aflausnar og þurfti að auki að
heimsækja höfuðkirkjumar fjórar. En eins og
svo margt annað sem orðið er okkur nútíma-
mönnum auðveldara, þá er það venjan að páfi
veiti fyrirgefningu helgiársins öllum þeim sem
vilja við henni taka, hvar sem þeir em staddir.
Þrátt fyrir að borgarbúar og gestir hafi þannig
tapað náðarforréttindum sínum, flykkjast
trúaðir og túrhestar engu síður tii borgarinnar
- bersyndugir og sumir jafnvel til í að syndga
svolítið meira upp á náðina sem í vændum er.
Hvellilúðurinn gellur
Júbileum á nafn sitt og upprana að rekja til
helgisiða Gyðinga. í Gamla testamentinu segir
að rétt eins og halda beri hvíldardag sjöunda
dag vikunnar, þá skuli eins „halda Drottni
hvíld“ sjöunda hvert ár:
Akur þinn skalt þú ekki sá og víngarð þinn
skalt þú ekki sniðla. Kom það, er vex sjálfsáið
eftir uppskem þína, skalt þú eigi skera, og vín-
ber óskorins vínviðar þíns skalt þú eigi lesa. Það
skal vera hvíldarár [sabbatsár] fyrir landið. ...
[En að sjö hvíldaráram liðnum skal boðað til
fagnaðar og frelsis fimmtugasta árið] ... og þá
skaltu... láta hvellilúðurinn gjalla.
Hér er þá kominn lúðurinn sem trúarhátíð
kaþólskra er kennd við - gjallarhom þó öllu
heldur, þar eð júbilhom þetta (hebr. jobel, lat.
iubilæum, ít. giubileo, e. jubilee) ku hafa verið
hrútshom. „Fagnaðarár skal fimmtugasta árið
vera yður,“ sagði Guð við Móse á Sínaífjalli. Þá
er landinu gefin hvíld eins og fyrr, en skuldir
gefnar upp, þrælum veitt lausn.
Mildð vatn hefur rannið eftir bugðóttum far-
vegi Tíberfljóts á leið sinni til sjávar á þeim sjö
öldum sem Júbileum hefur verið haldið í Róm.
Hátíðin hefur þó í mörgu haldið sínu sniði í
þessum aldanna straumi, þótt ófriðaröldur hafi
vissulega valdið því að hún hafi ekki verið hald-
in.
Hið fyrsta Júbileum órið 1300
Saga Júbiláranna nær allt aftur til aldamóta-
ársins 1300 er Bónifasíus páfi VIII. stofnaði til
hins fyrsta Júbileums. Kom hann þar með
nokkurri skikkan á suðurgöngu pílagríma en
styrkti jafnframt stöðu sína meðal veraldlegra
valdhafa álfunnar með vísan til geistlegs eðlis
síns embættis. Tildrög júbilhátíðarinnar vom
því hvort tveggja trúar- og stjómmálaleg, eins
og svo oft áður og síðar. Fyrir það fyrsta höfðu
áhrif páfastóls farið þverrandi með slæmu
gengi hinna seinni krossferða sem nú vom af-
lagðar, en í postulans hásæti sestur maður sem
vildi bæta þar úr. Og til áréttingar veraldlegu
valdi sínu bætti Bónifasíus annarri kórónu á
tíöm sína, sem við köllum páfakórónu, en sú
fyiri var til merkis um andlegt vald páfa.
í öðm lagi gætti eins konar aldamótaspennu
meðal almennings sem segja vildi til synda
sinna áður en dómsdagur rynni upp. Sögðu
munnmæli að aldamótin þar áður hefði Rómar-
búum verið veitt syndaaflát, en gert að sækja
heim Péturskirkju hina eldri í staðinn. Þrátt
fyrir að páfi og prelátar leituðu heimilda fyrir
sögusögnum þessum fundu þeir engar, enda
heil öld og hálf í að Páfagarður kæmi skipulagi á
skraddur sínar með stofnun bókasafns. Arið
1300 rann upp en hvorki bólaði á heimsslitum né
fyrirgefningunni sem átti að stytta vistina í
hreinsunareldinum. En í febrúar sá páfi þann
þann kost vænstan að verða við þrábeiðni borg-
arbúa og pílagríma um ár fyrirgefningar. Þrátt
fyrir að júbilhátíð gerði veg borgarinnar meiri
fór svo að Rómverjar misstu páfastól vestur til
Avignon 1309 þar sem sjö franskir páfar sátu
næstu sjötíu árin - og hefur verið líkt við Babýl-
oníuútlegðina, sjötíu ára herleiðingu Gyðinga til
Babýloníu á 6. öld f.Kr. En Júbileum var áfram
haldið í Róm.
Sú var ætlun Bónifasíusar að Júbileum yrði
næst haldið að öld liðinni, en Klemens VI. gat
ekki beðið svo lengi. Boðaði hann til Júbileums
árið 1350 og vísaði til hinnar gyðinglegu hefðar
að halda fagnaðarár fimmtugasta hvert ár. Það
er kannski til marks um vinsældir og mikilvægi
júbilársins í trúarlífi kaþólskra þess tíma að
Birgitta hin sænska var í hópi þeirra sem hvöttu
páfa til að fjölga þeim í tvö á öld, því annars
ættu svo fáir möguleika á náðinni og manns-
aldurinn svo skammur. Klemens var þó fjarri
góðu gamni það júbilárið, heldur sat sem fastast
í Avignon. Þrjátíu og þremur áram síðar ætlaði
Úrban VI. páfi að halda Júbileum til minningar
um þann tíma er Kristur hafði hérvist, en þá var
eins og spádómar Opinberanarbókarinnar ætl-
uðu að rætast og hátíðarhaldi frestað til 1390
sökum plágu. Rétt áður en það júbilár gekk í
páfagarð dó Úrban og Bónifasíus IX. tók við. Sá
varð fyrsti páfinn til þess að lifa tvö júbilár, hið
síðara hélt hann aldamótaárið 1400.
25 ára reglan
Tuttugu og fimm ára reglan komst ekki á fyrr
en með sjöunda júbilárinu 1475 og hefur verið
haldið á aldarfjórðungsfresti æ síðan. Undan-
tekningar þar á era árin 1800 og 1850 sem ekki
vom haldin vegna ófriðar. Júbilár era kölluð
regluleg þegar þau era haldin samkvæmt hefð-
inni en hin óregluleg sem boðað er til af sér-
stöku tilefni, t.d. óreglulegu júbilárin 1933 og
1983 þegar ártíðar og endurlausnar Krists var
minnst. Hið eina almennilega Júbileum sem
kirkjunni tókst að halda á síðustu öld (þ.e. þeirri
19.) og opna sínar helgu dyr fyrir trúuðum var
árið 1825, þegar Bertel nokkur Thorvaldsen
vann að miklu minnismerki yfir Píus VII. sem
verið hafði páfi allan þann tíma sem listamaður-
inn dvaldi borgríld hans. Stendur minnismerkið
í Péturskirkjunni vinstra (sunnan) megin í góð-
um félagsskap við önnur meitluð snilldarverk
mannsandans. Leó XII. hafði tekið við af Píusi
og boðað til júbilhátíðar, en gaf sér þó tíma til
kurteisisheimsóknar á vinnustofu listamanns-
ins Albertos.
Helgiár og helgar dyr
Júbilárið 1500 er æði sérstakt í sögunni. Þá
var garðstjóri Alexander VI., spænskur að kyni,
en á kjörári hans stækkaði heimskortið um eina
heimsálfu. Bryddaði hann upp á nokkmm nýj-
ungum er urðu með tímanum að helstu hefðum
Júbileumsins. Þetta júbilárið var hið fyrsta sem
nefnt var helgiár (anno santo), auk þess sem
opnaðar vom helgar dyr (porta santa) í hverri
hinna fjögurra höfuðkirkna Rómar. Júbilárið
1423 hafði Marteinn páfi V. í fyrsta skipti boðið
iðrandi pílagrímum að ganga um sérstakar
vígðar dyr til hliðar við aðaldyr Jóhannesar-
basilíku. Var líkingin sótt til orða Krists er hann
sagði „Ég er dymar. Sá sem kemur inn um mig,
mun frelsast,...“. Þrátt fyrir að Kristur konung-
ur hafi væntanlega ætlað annað, ákvað páfinn
að hinar helgu dyr skyldu uppmúraðar og inn-
siglaðar fram að júbilárinu næsta. Hefur svo
haldist síðan og mörgum þótt þröngt fyrir dyr-
um hjálpræðisins, en til þess að opna verður að
um) yfir í Trastevere-hverfið og áttu þá píla-
grímar góðan aðgang að Sesseljukirkju og Mar-
íukirkju í Trastevere, eða upp til
Péturskirkjunnar. Þörf var brúin, því júbilárið
þar á undan hafði það hörmulega slys orðið að
tæp tvö hundmð mannna tróðust til bana á
Engilsbrú framan við Engilsborg, grafhýsið
gamla Hadríanusar keisara, sem þá var eini
vegurinn til og frá Péturskirkjunni. Nú er
nýbúið að gera upp brúna og í tilefni af júbilár-
inu þessu. En það mannvirki sem fleiri ættu að
kannast við er kapella sú sem hinn postullegi
herra Sixtus reisti sér í garði sínum og er við
hann kennd. Veggi þeirrar kapellu og loft
skreyttu síðan mestu listamenn sögunnar og er
víðfrægt, en kardinálar nýta hana til páfakjörs.
Suðurganga íslendinga
Það væri lítið Júbileum ef engir væra píla-
grímamir. Frá upphafi allra vega til Rómar
caput mundi hafa menn átt þangað erindi, hvort
sem það var við keisara eða Krists umba. Nú er
ekki nema rétt rúm öld síðan Róm varð höfuð-
staður sameinaðrar Ítalíu (1870), en um aldir
hefur hún verið höfuðborg kaþólsku kirkjunnar,
háborg klassískra lista, endurreisnar og
barokks; einstök menningarborg í öllum skiln-
ingi. í snemmkristni tóku menn að ganga til
Róms þar sem páfinn sat, en Pétur og Páll pínd-
ir og grafnir, og í endurreisn sóttu listamenn
sér þangað fyrirmyndir. Nú sem fyrr flykkjast
þangað jafnt trúaðir sem og unnendur fagurra
lista - pílagrímar hvor á sinn háttinn sem
kannski er ekki svo óskildur. Á þessu ári höld-
um við hátíð vegna þúsund ára kristni í landinu,
en munum íúrðu sjaldan eftir því að fyrstu
fimm aldimar - og rúmlega það - lá Róm næst
allra borga. Þá heyrði kirkjan íslenska undir
páfann í Róm og það kallaði á samskipti emb-
ættismanna og almennings við yfirvaldið þar
fyrir sunnan. „Pílagrímur" eða „pelagrímur"
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 27. MA(2000