Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.2000, Blaðsíða 12

Rómantík í myndlist: „Medea“ eftir Anselm Feuerbach. Myndin er frá árinu 1870. Þessi forngríska harmsaga var kjörið viðfangsefni rómantískrar myndlistar.
RÓMANTÍK
MAÐURINN
ÆÐRIHUG-
MYNDA-
KERFUM
EFTIR SIGLAUG BRYNLEIFSSON
Goethe og Kant voru þeir Þjóðverjar, sem höfðu mest
mótunaráhrif í heimspeki og bókmenntum og listum á
ofanverðri 18. öld og áfram. Þeir báðir mótuðu
grundvöllinn að rómantísku stefnunni hvor á sinn hátt,
þótt þeir báðir afneituðu henni og teldu hana vafa-
sama og hættulega.
Hugtakið „rómantík" er varla
skilgreinanlegt samkvæmt
skoðun A.O. Lovejoys sem
hefur manna best skrifað
um sögu hugmynda og hug-
taka. Hugtakið og stefnan
er andstæða við klassisis-
mann. Orðið er dregið af
„romanz“ úr forn-frönsku „romanz escrire“ að
skrifa á þjóðtungunni í stað latínunnar. „Rom-
an“ var samantekt á þjóðtungunni, hugmynda-
rík frásögn, þá oft átt við frönsku söguljóðin frá
miðöldum.
Gerð söguljóðanna er þvert á „hina heiðríku
kyrrð og jafnvægi klassisismans“ - Winckel-
mann. Ævintýraleg, alþýðleg og formlaus. A17.
öld var hugtakið markað af því sem var sér-
stætt, Qarlægt og ýkt eða viðkvæmnislegt og
tilfinningaþrungið, milt og ljúft. Rousseau notar
hugtakið í síðari merkingunni. Þaðan berst orð-
ið í þýskan málhreim „romanttsch" og þar verð-
ur það að hugtaki sem býr yfir endalausum
þverstæðum innan samnefndrar stefnu í heim-
speki, bókmenntum og listum og einkennist af
nýrri meðvitund sem tekur á sig vissa mynd síð-
ast á 18. öld og á fyrri hluta 19. aldar.
Áður en þetta gerðist mátti greina merki um
einhvers konar tilfinningamarkaða uppreisn
gegn ,jafnvægi og formfestu“ klassisismans
víða í löndum. Á Englandi í Elegíum Grays -
1742 og í Ossian Macpersons - 1760. Gotneska
skáldsagan með Castle of Otranto 1764 varð
lykilverk nýrrar meðvitundar, ógnvekjandi
hryllingur og mistri hulin fortíð. Garrick og
Johnson endurvekja Shakespeare um miðja
öldina. Stefnan er þvert á skýra hugsun upp-
lýsingarinnar og hefðbundna Ijóðlist klassisis-
mans. Rousseau blæs nýju heitu lífi í þessar
nýju hræringar, ræðst á innviði ríkjandi samfé-
lagsforms og krefst frelsis mennskra tilfinn-
inga. Og með frönsku stjómarbyltingunni vom
kenningar Rousseaus hafnar tíl skýjanna en
einnig skynsemiskenningar Voltaires. Utkom-
an varð ný-klassík. En hran ancien régime
leysti úr læðingi öfl, sem ekkert stóðst. Og arf-
taki byltingarinnar, Napóleon, fór um Evrópu
sem boðberi hins nýja tíma, frelsis og jafnréttis
en í stað bræðralagsins varð Evrópa undirokuð
af þessum „nútíma" týranna. Tilfinninga-storm-
viðri byltingarinnar vakti þá tómantísku bylt-
ingu meðal Þjóðveija og uppreisn gegn kúgun-
arveldi Frakka. Og þjóðemisdýrkun franskra
byltíngamanna varð kveikjan að þjóðemisvakn-
ingu meðal Þjóðverja og fullkomnaði kenningar
Fichtes og Herders þegar 19. öldin hófst.
En áður en hin eiginlega rómantíska stefna
markaðist skömmu lyrir aldamótin 1800, kvikn-
aði mögnuð og ýkt sjálfsvitund meðal manna,
Þýzka skáldið Goethe er einn af þungaviktarmönnum rómantíkurinnar. Þetta portret af honum
eftir popptistamanninn Andy Warhol er hinsvegar afar langt frá hinum rómantíska stíl.
sem leituðu sér staðfestu í stað þeirrar trúar-
legu staðfestu sem einkenndi pietismann.
Friedrick Maximilian Klinger samdi leikrit sem
nefndist „Sturm und Drang". Þar er uppruni
heitis samnefndrar stefnu, sem markast af
áhrifum Goethes og Schillers, Hamanns og
Herders.
Lykilverkið var Werther eftir Goethe og Götz
von Berlichingen (1773). Þessi verk einkennd-
ust af örvæntingu, einkum Werther, vonleysi og
heimurinn var persónunni ofviða, það gefst eng-
in von, sjálfsvígið varð eina lausnin. Áhrif Wert-
hers urðu til þess að ungir menn víðsvegar um
Þýskaland frömdu sjálfsmorð. Höfundurinn
Goethe hlaut ekki væga dóma fyrir söguna og
afleiðingamar ollu fordæmingu meðal ýmissa
hópa. Talsvert af leikritum var samið af nokkr-
um höfundum, örvænting og algjör sjálfhverf-
ing einkennir þau og heimur, sem var á engan
hátt viðunandi. Höfundarnir urðu fljótlega eins
og verk þeirra gleymdir, og eiga það skilið.
Stefnan einkenndist af algjörri einstaklings-
hyggju og þvi fylgdi sjálfseyðileggingarhvöt.
GÍoethe sá manna fyrstur hæpnar sálrænar for-
sendur þessarar algjöra sjálfhverfingar og
frelsiskrafna og hvarf úr þessum sérstæða hug-
arheimi og þar með var stefnan öll.
Andrúmsloft „Sturm und Drang“ mótaði við-
horf þeirra sem leituðu „bláa blómsins“ sem
blómgaðist ekki fyrr en löngu síðar með háróm-
antíkinni. En fræinu var sáð á þessum árum
sjöunda og áttunda áratugs 18. aldar.
Goethe og Kant voru þeir Þjóðveijar, sem
höfðu mest mótunaráhrif í heimspeki og bók-
menntum og listum á ofanverðri 18. öld og
áfram. Þeir báðir mótuðu grandvöllinn að róm-
antísku stefnunni hvor á sinn hátt, þótt þeir
báðir afneituðu henni og teldu hana vafasama
og hættulega. Báðir þessir höfundar lögðu meg-
ináherslu á „frelsi einstaklingsins“ og töldu
hvern einstakling algjörlega „per se“ og að
frelsi tíl persónulegrar tjáningar væri hveijum
manni heilagt, maðurinn væri æðri hugmynda-
fræðilegum kerfum, báðir voru upplýsinga-
menn, en með fyrirvörum. Andstaða Kants
gagnvart rómantíkinni var ákveðin, Goethe
taldi stefnuna vafasama og hættulega eins og
áður segir, en báðir lögðu megináherslu á pers-
ónuréttinn til tjáningar og lífs en undir for-
merkjum „lýsandi upplýsingar og klassisisma“.
Tveir aðrir höfundar vora höfuðhöfundar stefn-
unnar á öðrum forsendum en Kant og Goethe,
það voru Hamann og einkanlega Herder.
Johann Gottfried Herder, fæddur 1744 í
Austur-Prússlandi, lést í Weimar 1803. Hann
las guðfræði í Königsberg, prestur í Riga.
„Fragmente“ vakti hneykslun vegna kenninga
sinna um vissa þróun bókmenntanna, sem
stangaðist á við hefðbundin bókmenntaleg við-
horf. Hann sagði af sér prestskap og fór tíl Par-
ísar. Ritaði „Journal" um reynslu sína í París og
viðhorf tíl upplýsingarinnar. Hann kynntist
Goethe í Strassborg og hafði mikil áhrif á hann
með hinum nýstárlegu kenningum sínum og
fersku hugmyndum. „Abhandlung uber den
Ursprang der Sprache - 1772 - og „Von
deutscher Art und Kunst -1773 - bæði þessi rit
höfðu mjög mikil áhrif á þá sem aðhylltust
„Sturm und Drang“-stefnuna. Fyrir áhrif
Goethes var Herder kallaður til Weimar og
skipaður hirðprestur 1776 og síðar biskup -
superintendent. Hann dvaldi í Weimar allt til
dauðadags. Samkomulag þeirra Goethers varð
á stundum brösótt og hann freistaðist til að
gagnrýna heimspeki Kants, með htlum árangri.
Kant þoldi illa kenningar Herders, kallaði þær
„Shwármerei“ og taldi þær óljósar, ýktar bland-
aðar lítt skiljanlegri dulhyggju, taldi hugmyndir
hans vera í stuttu máli „móðgun við heilbrigða
skynsemi". Herder gaf út þjóðkvæði og lagði
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 27. MAÍ 2000