Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.2000, Blaðsíða 5

ÁHRIF KRISTNIÁ ÍSLENSKT MÁLIV
íbúðarhús fjölskyldunnar í Kópavogi.
sem einn og fylgdust með. Að stundarkorni
liðnu snéru mennirnir aftur, haldandi á mátt-
vana líkama kennarans.
Alla leiðina upp kirkjuganginn báru þeir
hann og allir sáu blánað andlitið og bungandi
augun og reipið sem dróst eftir gólfinu, með
hinn endann sokkinn í hold. Þeir lögðu hann á
pallinn við fætur prestsins."
Virðist Amalía hér vera að tefla prestinum
fram sem fulltrúa vestrænnar stórborgar-
menningar, gegn íslendingum sem eins konar
náttúrubörnum.
Segja má að þegar hér er komið, um 1967,
hafi Amalía í heild lifað innan hins dæmigerða
mynsturs íslenskrar heimavinnandi húsmóður
af miðstétt með langskólamenntun.
Samanburður á lestrarefni hennar og vin-
sælum erlendum bókartitlum þess tíma á ís-
landi bendir einnig til að hún hafi ekki skorið
sig mikið úr fjöldanum.
En nú voru íslenskar konur famar að
streyma út á vinnumarkaðinn, líkt og kynsyst-
ur þeirra í grannlöndunum, að miklu leyti fyrir
áhrif frá kvenfrelsisbylgjum ættuðum frá
Bandaríkjunum. Varð Amalía hér engin und-
antekning.
Hún hóf nú að gefa út tímarit á ensku er
nefndist Sextíu og fimm gráður. Samanstóð
það mjög af viðtölum við Islendinga um þjóð-
mál, fræði og listir. Var það að hluta til í sam-
keppni við Iceland Review og studdist einkum
við kaupendur á íslandi og meðal Vestur-ís-
lendinga. Kom það út ársfjórðungslega frá
1967 til 1970.
Einnig tók hún að kenna ensku við Náms-
flokka Reykjavíkur og að vinna sem tölfræð-
ingur á Hagstofu íslands.
Þó þótti henni sem við of ramman reip væri
að draga til að lifa af ritstörfum sínum á ís-
landi, því hún myndi aldrei ná að keppa við
innfædda í að skrifa á íslensku. Við þetta bætt-
ist nú að hjónaband hennar var farið að flosna
upp. Ákvað hún því að hleypa heimdraganum á
ný og Kanada varð nú fyrir valinu sem fyrir-
heitna landið.
ÍKanada (1972-1989)
Amalía fluttist nú alfarin til Toronto-borgar
og nágrennis, í Ontario-fylki, í enskumælandi
Kanada. Má þá segja að hún hafi verið komin
aftur á sínar uppeldisslóðir, eigi alllangt frá
Boston. Má jafnvel segja að á íslandi hafi hún
raunar aldrei sagt skilið við þann heimshluta
sem markað fyrir ritstörfin sín.
Bömin hennar fimm höfðu í kjölfarið mis-
langa viðdvöl hjá henni á námsárum sínum, t.d.
undirritaður í sínu háskólanámi, og hafa tvö
þeirra síðan flenst sem nýbúar í Ontario í Kan-
ada.
Eftir nokkra byrjunarörðugleika, er tengd-
ust þjóðfélagsbreytingum sem höfðu orðið frá
því hún bjó áður í N-Ameríku, bar Amalía
gæfu til að eignast starfsferil sem henni þótti
samboðinn blaðamennskumenntun sinni, fyrst
sem upplýsingafulltrúi aðaldeildar Rauða
kross Kanada, og síðan sem fjölmiðlafulltrúi
Kanadísku sykursýkisamtakanna.
Líkt og fyrstu skáldverkin, sem hún skrifaði
eftir komu sína til íslands báru keim af gamla
landinu, lýsir fyrsta smásagan hennar í Kan-
ada, árið 1976, Islandi. Þar segir um jólaannir
húsmóður á íslandi:
„(...) Jafnvel hjá þeim sem höfðu heimilis-
tæki sem spöruðu vinnu, hafði hefðin um „hina
duglegu húsmóður" ekki breyst, ekki einusinni
hvað varðaði frjósemi. Það var enn hálfgerð
móðgun að bjóða upp á annað en heimabakað-
ar kökur og smákökur, svik við anda húsmóð-
urhlutverksins að sauma ekki og skrúbba þar
til lá við örmögnun. (...)“
Kringum árið 1978, eða eftir að Amalía hef-
ur verið í Kanada í um sjö ár, skrifar hún síðan
skáldsöguna Á grænkandi grein. Fjallar hún
um nýbúastúlku í Kanada frá Bandaríkjunum.
Styðst hún að hluta til við endurminningar
Amalíu frá bernskuslóðunum en sagan geymir
einnig umfangsmiklar vinnustaðalýsingar sem
mér sýnist að hafi á sér blæ þeirra starfa sem
hún vann þá við í Kanada:
„Bentley fór að raða hlutum rólega til á
skrifborðinu sínu. Skyndilega sópaði hann með
armi sínum yfir allt borðið, svo skjalakörfur,
gúmmístimplar, skjalamöppur, allt sentist nið-
ur á gólfið með skelli.
„Hún er djöfull, þessi kerling. Hún er helvít-
is djöfull! Eg er búinn að verja átta árum
hérna. Hvar á ég að fá annað starf? Hvar?“
Loftljósið glampaði á hári sem var of dökkt
til að geta verið ekta.“
Árið 1982 lýkur hinu góða gengi Amalíu á
kanadískum vinnumarkaði, enda þykir hún
vera orðin helst til gömul fyrir hann, 56 ára!
Eftir að hafa færst í aukana við lausablaða-
mennsku sína og eftir að hafa tekið endur-
menntunarnámskeið við Toronto-háskóla ber
hún nú gæfu til að hitta síðari eiginmann sinn,
fráskilinn Kanadamann af enskum ættum sem
var bæði tæknifræðingur og tónlistarmaður.
Hún tekur nú til við að kenna smásagnaskrif
á kvöldnámskeiðum við háskóla og heldur hún
því áfram til dauðadags. Hún gefur út smá-
sagnatímarit um tíma ásamt manni sínum.
I því tímariti, sem hét Uppáhald lesenda, og
kom út ársfj órðungslega árin 1982-1983, er
saga eftir hana undir dulnefni sem nefnist
Friðarhróp. Er það ádeila á friðarhreyfingu
68-kynslóðarinnar, með sínum vímuefnum og
hræsni. Endar sagan á því að söguhetjan,
stúlka, játar að hafa sett á svið píslarvættis-
dauða föður síns, sem hafði verið foringi íriðar-
baráttuhópsins, fyrir að hafa misnotað sig kyn-
ferðislega:
„Hann Iifði því fyrir friðinn, að eigin sögn,
og hann dó líka fyrir friðinn. Frið mér til
handa. Þegar ég sló hann niður og batt og
hellti eldsneyti yfir hann - hr. Foster, föður
minn - leið mér frábærlega. Þegar ég stakk
niður skiltinu mínu og kveikti í honum fann ég
bara loksins til hamingju, eftir fimm ár, hann
getur aldrei, aldrei aftur nauðgað mér, aldrei
nokkurntíma!"
Með þessari sögu sinni var Amalía trúlega
búin að seilast eins langt í átt til hins meinta
tískulega lesendamarkaðar Kanada 68-kyn-
slóðarinnar og henni var fært.
Ein af síðustu smásögunum sem Amalía
skrifaði heitir Grátbænir. Fjallar hún um
hræsnina og glysgymina í kirkjuguðsþjónust-
um þar vestra, frá sjónarmiði nýbúakonu sem
er atvinnulaus og karlmannslaus. Lýkur sög-
unni á því að konan gengur út í fússi en finnur
svo óvæntan innri frið við að rifja upp minning-
ar úr eigin bernskutrú. Sagan er skrifuð árið
1987. Hygg ég að þá muni Amalía hafa verið að
leita huggunar til eigin barnatrúar í Banda-
ríkjunum en að öðru leyti verið að sækja í
reynslu sína frá fyrstu árum sínum í Kanada.
Segir um bemskutrúarreynslu hennar:
„Ég veit hvað Hann meinar. Ég sé sólbaðað-
an akur, vind sem blæs meðal baldursbráa, háa
hringandi öldu sem skellur niður í froðuna á
strönd. Ég sé dimma fumskóga og hér og þar
hvítar bjarkir sem eldingarkrumlur og snjó
sem fellur hljóðlega. Ég sé spörva sem tísta á
línu eins og röð af þvottaklemmum og menn
ganga um eins og skæri. Ég finn ferska óson-
lyktina af lökum sem era nýkomin inn... (...).“
Amalía lést haustið 1989 í Kanada, 63 ára að
aldri, úr brjóstakrabbameini. Að hennar ósk
var aska hennar síðan jarðsett á íslandi enda
taldi hún jafnan í Kanada að á íslandi hefði
hún varið sínum manndómsáram.
Heimild:
Cross-Cultural Fiction of Amalia Lindal. With an
Anthropological Commentary by Tryggvi V. Líndal. Ad-
vance Edition on Computer Diskette, Reykjavík, 1999.
Höfundurinn er þjóðfélagsfræðingur
og skáld í Reykjavík.
KRISTNITAKAN
ÁRIÐ 1000
Þorgeir Ljósvetningagoði kveður upp úrskurðinn á Alþingi árið
1000. Gluggi úr steindu gleri í Bessastaðakirkju eftir Finn Jónsson.
FYRSTI kafli Krist-
inna laga þáttar
Grágásar (Staðar-
hólsbókar), lögbók-
ar þjóðveldisins, hefst svo:
Á dögum feðra vorra voru
þau lög sett að allir menn
skulu kristnir vera á landi
hér og trúa á einn Guð,
föður og son og anda helg-
an. Þessi klausa vísar til
þess er kristni var í lög
tekin á Alþingi árið 1000.
Helstu heimildir um þann
atburð eru Islendingabók
Ara fróða, Kristnisaga
(Hauksbók) og þrjár gerð-
ir Ólafs sögu Tryggvason-
ar. Ólafs saga Tryggvason-
ar eftir Odd munk
Snorrason, Ólafs saga
Tryggvasonar hin mesta
og Olafs saga Tryggvason-
ar í Flateyjarbók. Auk
þess er greint stuttlega frá
kristnitökunni í Njáls
sögu.
Miklir flokkadrættir
voru með mönnum á þingi
er atburðir þessir áttu sér
stað og sögðu kristnir
menn og heiðnir sig úr lög-
um hvorir við aðra. Fyrir
kristnum mönnum voru
m.a. Hjalti Skeggjason,
Gissur hvíti og Síðu-Hallur
en Þorgeir Ljósvetninga-
goði, sem var heiðinn,
hafði lögsögu á hendi. Hin-
ir kristnu báðu Síðu-Hall
að segja upp lög þau er
kristninni skyldu fylgja en
Hallur samdi um það við
Þorgeir goða að hann segði
upp lög er í senn væra fyrir kristna menn og
heiðna og galt honum fé fyrir vikið. Sumar
heimildir greina reyndar frá því að umboð
Þorgeirs hafi verið skilyrt, þrjú atriði er
skiptu kristna menn mestu máli hafi verið
áskilin. Þorgeir tók sér umhugsunarfrest, er
hann kom í búð sína lagðist hann niður og
breiddi feld á höfuð sér og lá allan daginn og
um nóttina og annan daginn til jafnlengdar.
Þá hafði hann hugsað ráð sitt, settist upp og
gerði orð í búðir að menn gengju til Lög-
bergs. Er menn komu þangað mælti hann að
honum þótti þá komið í óvænt efni á landinu,
er menn skulu eigi hafa ein lög á landi hér,
og bað að menn skyldu eigi það gera, sagði
að þar af mundu gerast bardagar, og mundi
það ryðja til landauðnar ... og þykir mér það
ráð, að láta þá eigi ráða, er hér gangast með
mestu kappi í móti og miðlum svo mál mill-
um þeirra, að hvorir tveggja hafi nokkuð til
síns máls, en vér höfum allir ein lög og einn
sið, því að það mun satt vera: ef vér slítum
lögin, þá slítum vér friðinn.
Ræða Þorgeirs er fyrir margra hluta sakir
merkileg og eftirminnileg og hana er að
finna óbreytta að stofni til í þeim heimildum
sem nefndar vora hér að ofan. Ég hef feit-
letrað nokkur orðasambönd sem tengjast
ræðu Þorgeirs eða er að finna í henni og skal
nú vikið stuttlega að þeim.
1) Orðatiltækin leggjast undir feld ‘íhuga
e-ð vandlega’ og liggja undir feldi eru vart
eldri en frá 19. öld en þau vísa augljóslega til
háttsemi Þorgeirs er hann stóð frammi fyrir
þeim vanda að finna málamiðlun sem væri
ásættanleg fyrir jafnt kristna menn sem
heiðna.
2) Orðasambandið e-ð er komið í óvænt
efni vísar til þess er horfur eru ekki vænleg-
ar (skylt von) og þannig er það notað í flest-
um heimildum nema í Njáls sögu, þar segir:
málum vorum sé komið í ónýtt efni og öUum
þótti horfa til hinna mestu óefna.
3) Orðasambandið e-ð ryður til landauðnar
er sjaldgæft, algengara er e-ð horfir til
landauðnar eða landauðn gerist af e-u.
4) Orðatiltækið miðla málum (milli e-rá)
hefur breyst nokkuð frá fornu máli þar sem
myndin er jafnan miðla mál (með e-m; milli
e-ra). Nútímamyndin miðla málum er kunn
úr Bjarnar sögu Hítdælakappa sem varð-
veist hefur í afritum frá 17. öld. Mál vísar hér
trúlega til málefnis, kann að tengjast laga-
máli, og sögnin miðla merkir hér ‘finna með-
alveginn’. 5) Af orðatiltækinu hafa nokkuð til
síns máls (13. öld) er einnig kunnugt afbrigð-
ið hafa nokkuð síns máls (14. öld) en fyrri
myndin er einhöfð í nútímamáli, sbr. einnig
afbrigðin hafa mikið/Utið til síns máls. Einnig
hér vísar mál til málefnis, málstaðar og kann
orðatiltækið að eiga rætur sínar í lagamáli.
6) Ummæli Þorgeirs ef vér slítum lögin, þá
slítum vér friðinn má telja til fleygra orða
enda er oft til þeirra vitnað. Af þeim era
kunn ýmis afbrigði, t.d. segir í Njáls sögu:
Svo líst mér sem málum vorum sé komið í
ónýtt efni, ef eigi hafa ein lög allir, en ef
sundur skipt er lögunum, þá mun og sundur
skipt friðinum, og mun eigi við það mega
búa.
Hér hefur verið fjallað um nokkur orða-
sambönd sem tengjast kristnitökunni en
jafnframt er ljóst að þau eru ekki kristileg í
þeim skilningi að þau tengist kristinni hug-
myndafræði né heldur eiga þau rætur sínar í
Biblíunni. Hins vegar má líta svo á sem
kristnitakan hafi stuðlað að þvi að þau varð-
veittust í íslensku. Þetta leiðir hugann að því
að skilgreina má kristin áhrif á íslensku með
mismunandi hætti: (1) í þröngum skilningi er
um að ræða málfarsleg áhrif sem eiga rætur
sínar að rekja til kristinnar hugmyndafræði
og sem finna má stað í Biblíunni (t.d. blása
e-m e-u í brjóst). (2) í víðari skilningi er um
að ræða áhrif sem rekja má til tiltekins ritn-
ingarstaðar en hugmyndafræðin að baki er
ekki kristileg (t.d. blása ekki hár af höfði e-
m). (3) í víðasta skilningi má telja til krist-
inna áhrifa þau málfarsleg atriði sem rekja
má til kristilegrar hugsunar og rita þótt
beinar samsvaranir verði ekki fundnar í Bibl-
íunni (t.d. e-ð er mesta mildi, setja amen eft-
ir efninu, láta nótt sem nemur).
í þessu efni sem mörgum öðrum er meðal-
vegurinn vitaskuld vandrataður en með tilliti
til þess hve kristin áhrif á íslenskt mál era
margslungin má telja að það gæfi ekki rétta
mynd ef farin væri sú leið að skilgreina þau
þröngum skilningi. Það gæfi t.d. ekki rétta
mynd af kristnum áhrifum á íslensku ef litið
væri fram hjá áhrifum Passíusálmanna eða
Vídalínspostillu á íslenskt mál.
Jón G. Friðjónsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 22. JÚLÍ 2000 5