Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.2000, Qupperneq 6

HEIMURINN SJALFUR ER
HINN VONDI DRAUMUR
Fyrir skömmu komu út í f/rsta sinn óritskoðað-
ar dagbækur bandarísku skáldkonunnar
Sylviu Plath. Þeirra hafói verið beðið með
eftirvæntingu þar sem ýmsir gerðu sér í hugar-
lund að þær myndu varpa Ijósi á þær kringum-
stæður sem leiddu til sjálfsvígs hennar aðeins
þrítugrar að aldri árið 1963.1 þessari grein fjallar
FRÍÐA BJÖRKINGVARSDÓTTIR um The Bell Jar
(Glerkúpuna), sjálfsævisögulega skáldsögu Plath,
sem byggð er á reynslu hennar af andlegu niðurbroti.
Götumynd frá Frakklandi, teikning eftir Sylviu Plath.
BANDARÍSKA skáldkonan
Sylvia Plath hafði afdrifarík
áhrif á söguskoðun,
bókmenntir og félagslega rýni
tengda kvennafræðum á mót-
unarárum þeirra fræða á
sjöunda og áttunda áratugn-
um. Hún hafði þó aldrei ætlað
sér slíkt hlutverk og lætur nærri að tilviljun
hafi ráðið umfangi þeirrar umræðu er
spannst um líf hennar og verk, því Plath var
að heita má óþekkt í lifanda lífi.
Líf hennar og þó sérstaklega dauði varð
samt sem áður til þess að tendra mikinn
hugsjónaeld í brjóstum fjölmargra kyn-
systra hennar sem sáu í henni tákngerving
andlegrar og félagslegrar kúgunar kvenna í
samtíma sínum.
Sylvia Plath var glæsileg útlits, afburða
vel gefin, vel menntuð og hæfileikarík. Hún
var ungt skáld sem framtíðin virtist blasa
við. Eftir að skólagöngu hennar í Banda-
ríkjunum lauk, fór hún til framhaldsnáms í
Cambridge. Þar kynntist hún breska skáld-
inu Ted Hughes sem þegar hafði getið sér
gott orð fyrir ljóð sín. Þau giftust og eignuð-
ust tvö börn, Friedu og Nicholas. Svo virtist
sem ástir hefðu tekist með jafningjum, enda
einkenndist samband þeirra hjóna af ljóð-
rænni ástríðu og náinni samvinnu sem
styrkti skáldskap þeirra beggja.
Hjónabandið, hæfileikar Plath og elja við
ritstörfin urðu þó ekki til þess að veita henni
þá lífsfyllingu sem hún þráði. Harðskeytt
sjálfsgagnrýni, lítil athygli í bókmennta-
heiminum og skipbrot hjónabands hennar og
Hughes átti sinn þátt í því að djúpstagð geð-
ræn vandamál sem hún hafði átt við að
stríða frá unglingsaldri náðu yfirhöndinni í
lífi hennar, einhvern harðasta vetur í manna
minnum í London. í kjölfar stöðugra veik-
inda, en hún og börnin höfðu verið með þrá-
láta flensu, barðist Plath við þunglyndi sem
henni hafði tekist að halda leyndu fyrir
flestum. Að lokum batt hún enda á líf sitt
aðeins þrítug að aldri, með því að stinga
höfðinu inn í gasofninn í eldhúsinu á meðan
börnin hennar sváfu á hæðinni fyrir ofan.
Við rúmin þeirra hafði hún skilið eftir brauð
á diski og mjólk svo þau gætu bjargað sér
þar til hjálp bærist, og á eldavélinni var miði
með símanúmeri hjá lækninum hennar ef
vera kynni að einhver kæmi að henni í tæka
tíð. Röð tilviljana varð þó til þess að svo
varð ekki og tilraun sem ef til vill hefði mátt
túlka sem örvæntingarfullt ákall um hjálp
varð henni að aldurtila.
Skýr rödd kveður sér hljóðs
Eftir að hún var öll var nafn Sylviu Plath
skyndilega á allra vörum. Það varð opinbert
að hún og Hughes höfðu búið aðskilin í
nokkurn tíma og skilnaður hafði verið í að-
sigi. Jafnframt kom í ljós að á síðustu vikum
lífs síns hafði Plath skapað hvert ljóðið á
fætur öðru eins og flóðgátt hefði skyndilega
opnast. Fram að þeim tíma hafði hún þurft
að hafa mikið fyrir hverju orði sem hún
skrifaði. í þessum ljóðum kemur Plath í
fyrsta sinn fram á sjónarsviðið sem fullmót-
að skáld, með skýra rödd er kvaddi sér
hljóðs á ógnvekjandi máta í afdráttarlausri
umfjöllun um sína andlegu líðan. Nokkur
þessara ljóða, sem seinna voru tekin saman í
bókinni Ariel, voru birt örfáum dögum eftir
andlátið og vöktu strax mikla athygli, en
birtingu þeirra hafði áður verið hafnað.
Aðeins mánuði fyrr kom einnig út í Eng-
landi fyrsta skáldsaga hennar The Bell Jar,
undir höfundamafninu Victoria Lucas. Sú
bók, sem hafði að mestu leyti farið framhjá
lesendum og gagnrýnendum, hlaut við dauða
Plath aukið vægi þar sem margir kusu að
skoða verkið sem heimild um örlög höfund-
arins. The Bell Jar eða Glerkúpan eins og
titillinn myndi útleggjast á íslensku, er eins-
konar skál úr gleri sem notuð er á tilrauna-
stofum til að hvolfa yfir það sem verið er að
rannsaka. Það myndmál sem felst í titlinum
lýsir vel því ástandi sem höfundurinn þekkti
svo vel af eigin raun, örvæntingu þess sem
misst hefur tengslin við umhverfi sitt og
stendur einn og berskjaldaður utan við
heiminn.
Uppgjör við sýndarheim
ameríska draumsins
í sjálfsævisögulegu skáldsögunni The Bell
Jar, fjallar Plath um uppvöxt sinn í Banda-
ríkjunum og andlegt niðurbrot sem leiðir til
sjálfsmorðstilraunar þar sem henni er
bjargað á elleftu stundu. Bókin fylgir síðan
eftir uppgjöri söguhetjunnar við samtíma
sinn og sjálfa sig, þar til hún loks útskrifast
af geðsjúkrahúsi, endurfædd í andlegum
skilningi og reiðubúin til að takast á við
óræða framtíðina.
Eins og titillinn bendir til er The Bell Jar
hispurslaus og raunsönn lýsing á þeirri ein-
angrun sem fylgir geðrænum sjúkdómum.
Auk þess tekst Plath þar á við félagslegan
veruleika sem margar konur þekktu af eigin
raun. Hún lýsir á kaldhæðinn og oft á tíðum
fyndinn máta tvískinnungi þess samfélags
sem hún elst upp í og sviptir ljómanum af
innantómum sýndarheimi ameríska draums-
ins sem flestir hafa talið sér trú um að væri
svo eftirsóknarverður. Plath vegur mark-
visst að viðteknum þjóðfélagslegum gildum í
þessu verki og gerir marga bannhelga þætti
samfélags sjötta áratugarins að söguefni
sínu, svo sem geðveiki, kvenhlutverkið og
kynferðismál.
Sögusvið The Bell Jar eru Bandaríki 6.
áratugarins þegar áhrif heimsstyrjaldarinn-
ar voru rétt að dvína og áhersla á efnahags-
leg gæði var í fyrirrúmi. Jafnframt var
kalda stríðið og McCarthy-isminn í algleym-
ingi, en kynlífsbyltingarinnar og jafnréttis-
baráttu 7. áratugarins var ekki enn farið að
gæta svo nokkru næmi.
Aðalsöguhetja bókarinnar er ung stúlka,
Esther Greenwood, sem vinnur smásagna-
samkeppni og hlýtur í verðlaun vinnu á
kvennatímariti í New York. Vinnan þar
reynist innantóm og yfirborðskennd og sú
staðreynd, ásamt vonbrigðum stúlkunnar á
öðrum sviðum, t.d. í samskiptum við karl-
menn, verður til þess að gera draumaferðina
til stórborgarinnar að undanfara taugaáfalls.
Sagan hefst þar sem Esther Greenwood
tiplar á tánum um stræti New Yorkborgar í
afar kvenlegum háhæluðum skóm, sem eru í
stíl við lítið kvenveski og beltið á kjólnum
hennar. Þetta er sumarið sem réttarhöldin
yfir Rosenberghjónunum standa yfir og
Esther á að vera að upplifa skemmtilegasta
tímabil lífs síns. Hún er eins og klippt út úr
kvennablaðinu sem hún vinnur á, - en and-
leg líðan hennar er algerlega á skjön við út-
litið. Hún getur ekki með nokkru móti sam-
samað sig þessu draumalífi sem aðrar
stúlkur myndu vilja fórna miklu til að fá að
reyna. Þess í stað finnur hún til samkenndar
með Rosenberghjónunum sem voru ákærð
fyrir landráð og bandaríska þjóðin virtist
staðráðin í að lífláta til að verja ameríska
drauminn fyrir illum áhrifum kommúnisma.
Hinn þröngi stakkur
kvenhlutverksins
Esther er frá upphafi sögunnar utangarðs
í flestum skilningi. Hún skilur þó illa sín eig-
in vonbrigði og á erfitt með að greina orsök
þeirrar höfnunartilfinningar sem hún finnur
svo sterkt til. Allt frá barnsaldri hefur hún
staðið sig betur en nokkur karlmaður í öllu
sem hún hefur tekið sér fyrir hendur. Hún
hefur markvisst unnið að því að verða yfir-
burða námsmaður til að tryggja framtíð sína
og starfsgrundvöll í þjóðfélaginu.
í New York kemst hún að því að dugnað-
ur hennar og greind eru ekki sú framtíðar-
trygging sem hún hafði gert sér í hugar-
lund; samfélagið hefur þegar sniðið henni
þröngan stakk þess kvenhlutverks sem
henni er ætlað að leika í lífinu. Það hlutverk
er mótað af kynslóðum kvenna á borð við
hennar eigin móður og kærastans hennar,
Buddy Willard. Buddy er staðráðinn í að
giftast Esther og þreytist aldrei á að segja
henni frá þeirri skoðun móður sinnar að
„maðurinn þarfnist félaga og konan þarfnist
óendanlegs öryggis", og jafnframt að „mað-
urinn sé ör sem þýtur inn í framtíðina og
konan sé sá staður sem örin skýst upp frá“.
Þetta vekur óþægilegar kenndir með
Esther sem sér að þjóðfélagið og allir sem
að henni standa eru búnir að hugsa fyrir öll-
um hennar þörfum - það eina sem hefur
láðst að taka inn í reikninginn er „hvað
stúlkum finnst sjálfum", eins og hún orðar
það. „Það síðasta sem ég þarfnaðist var
óendanlegt öryggi og að vera sá staður sem
örin skýst upp frá,“ segir hún. „Ég þarfnað-
ist breytinga og spennu og langaði til að
skjótast í allar áttir sjálf, eins og marglitar
örvarnar úr flugeldunum á þjóðhátíðardag-
inn.“
Hefðbundið kvenhlutverk innan hjóna-
bands verður því sífellt verri kostur í augum
Estherar, hún sér það sem gildru sem mið-
ast við að halda konum í skefjum. Hún er
þess fullviss „að þrátt fyrir allar rósirnar og
kossana og málsverðina á veitingahúsum
sem karlmaður eys yfir konu áður en þau
giftast, þá vill hann innst inni að giftingar-
athöfninni lokinni geta traðkað á henni þar
til hún er útflött eins og eldhúsmottan henn-
ar frú Willard“.
Móðir Estherar og flestar konur af henn-
ar kynslóð eru því hreint ekki sú fyrirmynd
er Esther leitar, enda virðast þær ekki hafa
neinn áhuga á að leita sér starfsframa utan
heimilisins. Það má jafnvel leiða rök að því
að þeim finnist heimilið eftirsóknarverðasti
starfsvettvangurinn og að háskólanám
ungra stúlkna sé þeim einungis til fram-
dráttar ef þær eru svo „óheppnar“ að ganga
ekki út. Það er þó auðvitað rós í hnappagat
tilvonandi eiginmanns að eiga vel menntaða
konu og vitsmunalega uppörvandi félaga.
Esther, sem á þá ósk heitasta að verða
rithöfundur, lítur því til ritstjórans á
kvennablaðinu sem fyrirmyndar er gæti
komið henni að gagni: „Ég vildi óska að ég
ætti móður eins og Jay Cee. Þá myndi ég
vita hvernig ég ætti að snúa mér.“ Vonbrigði
hennar eru því mikil er hún uppgötvar að
Jay Cee notfærir sér til fullnustu aðferðir
karlasamfélagsins til að koma sér áfram og
er því jafn óhæf sem fyrirmynd ungra
kvenna á borð við hana sjálfa sem vilja
koma sér áfram á grundvelli jafnréttis.
Að lokum verður því bilið á milli þess sem
þjóðfélagið ætlast til af henni og hennar eig-
in væntinga of mikið og Esther missir tökin
á tengslum sínum við raunveruleikann.
Persónuleg reynsla samtvinnuð
pólitískri fordæmingu
í lýsingu sinni á þrúgandi andrúmslofti
geðsjúkdómsins undir glerkúpunni reiðir
Sylvia Plath sig á sína eigin lífsreynslu. Sú
reynsla er þó markvisst færð í listrænan
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JÚLÍ 2000