Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.2000, Blaðsíða 9
hann að menn í Berlín og Model marskálkur
vissu um samning hans við uppreisnarmennina.
Hann hafði ekki framkvæmt neina af skipunum
þeim sem herforingjaráðið í Berlín hafði sent
honum. Hann hafði ekki enn fyrirskipað eyði-
leggingu einnar einustu verksmiðju í París.
Hann hafði fyrir stuttu fengið enn eina skipun-
ina frá herforingjaráðinu þar sem Jodl hers-
höfðingi fyrirskipaði að tafarlaust yrði byrjað
að eyðileggja allar brýr í París. Choltitz var
ekki í vafa um að menn tortryggðu hann í
Berh'n. Hann áttaði sig á því að á 29 ára for-
ingjaferli sínum hafði hann nú í íyrsta skipti
gerst sekur um óhlýðni. Hann íhugaði orð
Robert Ley um Sippenhaft-lögin.
I þunglyndi sínu og einmanleika fannst
Choltitz honum hafa mistekizt verk sitt í París.
Choltitz var haldinn stanzlausum efa. Efa um
agareglur prússnesks herforingja, trú sína á ör-
lög Þýzkalands og fyrst og fremst efa um
stjórnanda Þriðja ríkisins. Sú hugsun lét hann
ekki í friði að maðurinn sem hann hafði heitið
hollustu væri vitskertur. Choltitz grunaði að
hann hefði ekki verið sendur til Parísar til að
verja borgina heldur eyða henni. Það var gott
og gilt hemaðarhlutverk að verja París fyrir
fjandmönnunum en að eyða borginni þjónaði
engum hernaðarlegum tilgangi og var ógem-
ingur að réttlæta. Hann gmnaði að vitfirringur-
inn í Berlín ætlaðist til þess að hann tortímdi
borginni og sæti síðan í öskunni og tæki afleið-
ingunum. Hann var tilbúinn að deyja í París
sem hermaður en ekki sem glæpamaður. Að-
eins eitt svar virtist við þeim ægilega vanda sem
Choltitz var í, að Bandamenn brunuðu til borg-
arinnar og frelsuðu hana. Hann hafði þá um
daginn frétt frá Kurt von der Chevallerie hers-
höfðingja að her hans sem verjast átti fyrir utan
París hefði verið fluttur annað. Þetta þýddi að
ef Bandamenn kæmu nú til Parísar yrðu þeir
fyrir lítilli mótstöðu.
Bandamenn beðnir
um hjólp
22. ágúst færðist uppreisnin í borginni stöð-
ugt í aukana. Þýzkir skriðdrekar voru á sveimi
víðsvegar um borgina og réðust á götuvirki
uppreisnarmanna, hvert á fætur öðm.
Von Choltitz boðaði Nordling ræðismann á
skrifstofu sína. Hann lýsti yfir óánægju sinni
með vopnahlé hans. Nordling benti á að and-
spymuhreyfingin í heild hlýddi aðeins skipun-
um eins manns, de Gaulle hershöfðingja, og
hann væri trúlega einhvers staðar í Normandí
um þessar mundir. Choltitz spurði þá ræðis-
manninn hvers vegna í ósköpunum einhver færi
ekki og talaði við manninn. Andartak vissi
Nordling ekki hvernig hann ætti að bregðast
við þessum orðum. Hann spurði loks hvort
Choltitz gæti gefið honum heimild til að ferðast
um víglínur Þjóðverja til fundar við Banda-
menn. „Hvers vegna ekki?“ spurði Choltitz.
Nordling varð furðu lostinn. Hann lýsti því
strax yfir að sem hlutlaus stjómarerindreki
væri hann tilbúinn að takast á hendur slíka ferð.
Choltitz kinkaði kolli. Hann skýrði því næst
frá þeirri klípu sem hann var í. Hann hefði feng-
ið hverja skipunina á fætur annarri um að hefja
eyðileggingu Parísar en hunsað þær allar.
Hann hefði einnig fengið ítrekaðar skipanir um
að brjóta uppreisnina á bak aftur með hrotta-
legum aðferðum, jafnvel þótt það þýddi eyðingu
heilla borgarhverfa. Þessar skipanir hafði hann
einnig hunsað - enn. Hann sagði Nordling að
hann yrði bráðlega að framfylgja skipununum
ella yrði hann settur af eða jafnvel handtekinn.
Hann sagði við Nordling að hægt væri að hand-
taka hann fyrir drottinsvik fyrir það sem hann
vildi að Nordling gerði, því í raun og vera væri
hann að biðja Bandamenn um að hjálpa sér. Því
næst skrifaði Choltitz niður á blað heimild
Nordlings til að fara um víglínur Þjóðverja. Ef
þeir yrðu stöðvaðir sagðist hann vera tilbúinn
að endurtaka heimildina í síma, þótt honum
væri það óljúft.
Þegar Choltitz fylgdi Nordling til dyra fannst
honum sem þungu fargi væri létt af samvisku
sinni. Hann gerði sér þó grein iyrir að ef hann
fengi liðsauka myndi hermannssæmd hans
neyða hann til að loka borginni fyrir Banda-
mönnum. En hann hafði fundið leið til að vara
Bandamenn við og ef þeir brygðust ekki fljótt
við bæra þeir ábyrgð á eyðingu Parísar gagn-
vart sögunni en ekki hann. Fljótlega eftir fund
þennan lagði leiðangur Nordlings af stað til
Normandí.
Eftir langan akstur en litla erfiðleika kom
leiðangurinn til Normandí 23. ágúst. Omar
Bradley, hershöfðingi í Bandaríkjaher, til-
kynnti að þá þegar hefði 4. bryndeild Frjálsra
Frakka langt af stað til Parísar auk 4. fótgöngu-
liðsdeildar Bandaríkjahers.
Choltitz hafði nú fengið enn eina ítrekunina
um að brjóta uppreisnina í borginni á bak aftur
án nokkurrar miskunnar. I þetta skipti komu
skipanirnar beint frá Hitler og vora ruddalegri
en nokkru sinni áður. Choltitz var skipað að
berja uppreisnina niður með öllum hugsanleg-
um raddaaðferðum sem tiltækar væru, þ. á m.
eyðingu heilla borgarhverfa og opinberam af-
tökum uppreisnarforingja. Loks var enn og aft-
ur ítrekað að ef Bandamenn næðu borginni
Hermenn von Choltitz þramma fyrir utan höfuðstöðvar hans í Hotel Meurice.
spymuhreyfingin reyndi að taka hótelið, en ef
reglulegir hermenn kæmu fyrst skyldi gefist
upp eftir að nokkram skotum hefði verið hleypt
af.
Choltitz fangi
Stuttu síðar komu fyrstu frönsku hermenn-
irnir til Hotel Meurice. Choltitz sat á skrifstofu
sinni ásamt helstu foringjum sínum. Hann var
sáttur við sjálfan sig. Hermenn hans fram-
kvæmdu á þessari stundu skipanir foringjans
um að berjast til síðasta skothylkis. Hermanns-
sæmd hans hafði ekki beðið hnekki og þegar
hann væri orðinn fangi gæti hann með sæmd
gefið skipun um uppgjöf. Jafnframt gæti hann
beðið dóms sögunnar án ótta eða smánar. Hann
hafði ekki látið hefnigjaman Hitler gera sig að
böðli þessarar fögra borgar. Hann taldi í ein-
lægni að hann hefði þjónað nafni sínu og þjóð
rétt í París.
Stuttu síðar komu frönsku hermennimir inn
á skrifstofuna og handtóku Choltitz og foringja
hans. Sendiboðar vora því næst sendir út um
borgina til að tilkynna uppgjöfina. Farið var
Von Choltitz undirritar uppgjöf þýzka
setuliðsins í París.
mættu þeir ekki finna annað en algera rústa-
breiðu.
24. ágúst fékk Choltitz enn eina fyrirskipun-
ina frá yfirherstjóminni í Berlín um að mola
miðstöðvar uppreisnarinnar með öllum tiltæk-
um ráðum, þ.á m. loftárásum og íkveikju-
árásum. Hafði 3. flugflota Þjóðverja verið skip-
að að gera miklar loftárásir á þá hluta
borgarinnar þar sem uppreisn væri. Þetta
þýddi að gera þyrfti loftárásir á nær alla borg-
ina. París yrði önnur Varsjá. Choltitz tókst með
naumindum að fá yfirmenn flugflotans til að
endurskoða skipanimar af þeirri ástæðu að
borgin væri full af þýzkum hermönnum.
París frelsuð
Síðar þennan dag nálguðust fyrstu skrið-
drekar Bandamanna borgarmörk Parísar. Þeir
höfðu mætt töluverðri mótspymu áður en kom-
ið var til borgarinnar og misst nokkuð af skrið-
drekum. Takmark þeirra var að komst á sem
allra skemmstum tíma til miðbiks borgarinnar.
Á leið sinni að þessu marki sínu mættu þeir
einnig töluverðri mótspymu og nokkra tjóni, en
hersveitir Choltitz vora þó mjög dreifðar vegna
uppreisnar andspyrnuhreyfingarinnar.
25. ágúst rann upp og harðir bardagar geis-
uðu um alla París. Mikið mannfall hafði orðið á
báða bóga. Bandamenn vora þó smám saman að
ná yfirhöndinni, bæði vegna töluvert meiri
mannafla og einnig sökum þess að hersveitir
Choltitz þurftu bæði að berjast við Bandamenn
og andspyrnuhreyfinguna.
Um morguninn sendu Frjálsir Frakkar
Choltitz úrslitakosti um uppgjöf en hann neitaði
að taka við úrslitakostum.
I höfuðstöðvum Hitlers í Rastenburg fékk
Hitler nú loks að vita hversu alvarlegt ástandið
væri í París. Hann gjörsamlega umturnaðist í
bræðiskasti og öskraði á herforingjana að
Bandamenn mættu ekkert finna í París nema
rústabreiðu. Hann spurði í móðursýkislegu
brjálæði hvers vegna skipanir hans hefðu ekki
verið framkvæmdar. Hann heimtaði að fá tafar-
laust að vita hvort París væri í ljósum logum eða
ekki. Strax var haft samband við höfuðstöðvar
Models marskálks og ítrekaðar skipanirnar um
að breyta yrði París í rústahrauk ef Bandamenn
næðu borginni. Ennfremur fyrirskipaði Hitler
að öllum tiltækum flugskeytum af gerðunum
V-1 og V-2 í Frakklandi skyldi þegar skotið á
París til að hjálpa til við eyðilegginguna, auk
þess sem allar tiltækar þýzkar flugvélar skyldu
ráðastáborgina.
Á meðan á þessu gekk hafði Choltitz tekið
ákvörðun sína dapur og þreyttur. Hann gat ekki
dæmt menn sína til dauða í löngum og til-
gangslausum bardögum sem gerðu engum
gagn. Hann hafði þá nokkra áður fengið þær
upplýsingar frá yfirstjórn þýzka hersins á vest-
urvígstöðvunum að ekki yrði með neinu móti
mögulegt að koma setuliðinu í París undan ef
Bandamenn tækju borgina. Hann fyrirskipaði
því að höfuðstöðvamar skyldu varðar ef and-
með Choltitz út úr hótelinu í átt til næstu bif-
reiðar. Frönsku hermennirnir áttu fullt í fangi
með að verja fanga sína fyrir æstum mannfjöld-
anum. Úr öllum áttum var reynt að hrifsa til
Choltitz og hrákinn og níðyrðin dundu á honum
eins og haglél. Choltitz sætti sig við reiði hefni-
gjams múgsins, virðulegur og án þess að láta
sér bregða. Loks var komizt með Choltitz í
gegnum múginn í bifreiðina sem beið hans.
Stuttu síðar undirritaði hann skriflega uppgjöf
sína, áður en hann var fluttur í fangabúðir í
Bandaríkjunum.
Herforingjar von Choltitz vora sendir út um
borgina til að fyrirskipa afskekktum þýzkum
virkjum að gefast upp. Smám saman gáfust
virkin eitt af öðra upp.
26. ágúst hringdi Jodl hershöfðingi til höfuð-
stöðva Models marskálks. Model marskálkur
var ekki við en herráðsformaður hans, Hans
Speidel hershöfðingi, svaraði. Jodl skipaði
honum að framkvæma þegar skipanirnar um að
láta flugskeytum rigna yfii’ París frá yfir
hundrað skotstöðum í Frakklandi. Speidel lagði
tólið á og ákvað þegar að gleyma þessum skip-
unum. Stuttu síðar var hann handtekinn af
Gestapo. Hann var m.a. spurður um aðild hans
að samsærinu gegn Hitler og sat í þýzku fang-
elsi til stríðsloka.
28. ágúst var hafið sakamál gegn Choltitz og
meintum vitorðsmönnum hans í þýzka ríkisrétt-
inum vegna agabrota í París, en þar sem ekki
var hægt að útiloka að Choltitz hefði bragðizt
vegna þess að hann hefði særzt var fjölskylda
hans ekki gerð ábyrg fyrir gerðum hans.
Dietrich von Choltitz var látinn laus úr fanga-
búðum í apríl 1947 eftir tveggja ára og átta
mánaða dvöl þar. Þegar hann kom aftur til
Þýzkalands varð hann fyrir lítilsvirðingu frá
ýmsum fyrrverandi samherforingjum sínum og
skrifaði þá bókina Brennur París? (Brennt Pai’-
is?) 1951, þar sem hann varði gerðir sínar og
óhlýðni við leiðtoga sem hann taldi vera orðinn
vitskertan. Von Choltitz lést 4. nóvember 1966 í
Baden-Baden í Vestur-Þýzkalandi.
IIEIMILDIK:
Compton’s Interactive Encyclopedia, Compton’s New
Media, Inc.
Encyclopedia Britannica, Encyclopedia Britannica, Inc.
http-yAvww.paris.org
Larry Collins & Dominique Lapierre, Brennur París?,
1965
The New Universal Encyclopedia, The Educational
Book Co., Ltd.
Þorsteinn Thorarensen, De Gaulle, 1963
Höfundurinn býr á Skagaströnd.
ELÍSABETJÖKULSDÓTTIR
UÓÐ TILNÍNU
BJARKAR ÁRNADÓTTUR
7.6.1941-16.4. 2000
Hún Nína er dáin og það er þögn allt í kring nm mig
og brot, já allt fullt af brotum sem liggja einsog hráviði allstaðar,
Þvíþrátt fyrir allt tókst henni að skapa heim, skapa heim utan um okkar sam-
band, brothættan, úrgleri, ognú erhann sprunginn ogenginn rekurlengur
upp skellihlátra íþessum heimi, eða kemurmeð lævísa, jafnvel kvikindislega
athugasemd, hveturmann til dáða, huggarmann, fussar jafnvel, les ljóð með
rómantískum streng, kallar mig Ellu Stínu, segist vilja deyja og biður mann
um að koma, biður mann um að hlusta, biður mann um að bjóða sér í kjöt-
súpu, til að finna bragðið af lífinu, sem þrátt fyrir allt, brann á hennar vörum,
þessi kona, þessi kona, og þarna sá ég þig síðast, svartklædda með skartgripi
að drýgja dáð, hetjudáð, þú svona veik, að fara að lesa sögu í útvarpið og
tæknimaðurinn grét, grét á bak við glerið.
Til að elska
Ég veit ekki til hvers ég er fædd
en það fyrsta sem ég tek eftir
eru þessar hendur, hvílíkar hendur.
Og blá augun sem kunna ekki að fela.
Bogadregin lína við mjaðmirnar oghárið.
Og varir mínar, óseðjandi.
En meðþennan líkama dettur mér í hug
að ég hljóti að vera fædd til að elska.
Ljóð
Ég hef misst af bláberjunum
og haustlaufið erfarið að íjúka.
Egmissti af öllu, sumrinu, haustinu
ogkannski dey égí vetur,
eða hverju skyldi hann hafa svarað
ef éghefði spurt hann hvort hann vildi sofa hjá mér?
Höfundur erskáld.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. SEPTEMBER 2000 9