Alþýðublaðið - 02.07.1986, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 2. júlí 1986
5
hvar í Vestur-Evrópu náðu hægri
öflin hér á landi að sameinast. Þar
með hafa þau náð undirtökum í
stjórnmálabaráttu lýðveldisins: Að-
stöðunni til að deila og drottna.
Samtímis urðu skammsýnir
menn þess valdandi, að eining
verkalýðshreyfingarinnar og flokka
hennar, sem stóðst fyrsta aldar-
fjórðunginn, var rofin oftar en einu
sinni, með fyrirsjáanlega illum af-
leiðingum.
„Hvenær ætla menn
að láta sér skiljast að
sundrung er sama og
ósigur? Hvenær ætla
menn að læra af mis-
tökum liðinnar sögu
og koma sér saman um
að bæta fyrir mistök-
in? Hvers vegna höfum
við ávaxtað svo illa
okkar pund?“
Fram á sjónarsviðið stigu ærðir,
og stundum lærðir, mannkynsfrels-
arar, sem þóttust vera svo byltingar-
sinnaðir, að þeir gætu ekki sam-
visku sinnar vegna starfað í sama
flokki og við jafnaðarmenn. Þeir
boðuðu formúlusósíalisma sam-
kvæmt Lenin. í nafni þeirra hug-
mynda klufu þeir fylkingar jafnað-
armanna oftar en ég hirði að rifja
upp.
En hvernig fór um sjóferð þá?
Um það þurfum við ekki lengur
að deila. Þessar hugmyndir reynd-
ust ekki aðeins rangar. Þær reynd-
ust beinlínis hættulegar. Þær stóð-
ust ekki dóm reynslunnar. En skað-
inn er að vísu skeður.
Flokkur jafnaðarmanna varð
fyrir þungbærum áföllum af þess-
um sökum. Verkalýðshreyfingin
sjálf hefur ekki beðið þess bætur.
Þjóðfélag okkar hefur beðið skaða
af. Flægri öflin hafa staðið samein-
uð. En vegna ítrekaðrar klofnings-
iðju hefur andófshreyfingin, mann-
réttindahreyfing vinnandi fólks,
ekki náð þeim styrk, sem þarf til að
hafa í fullu tré við fjármagn og for-
réttindi.
Af þessari sögu þurfum við að
læra. Fyrir þessi mistök verðum við
að bæta.
Og lærdómurinn er einfaldur:
Ágreiningur innan verkalýðs-
hreyfingarinnar um stundarfyrir-
bæri, eða um ólíkar leiðir að sam-
eiginlegu marki, má aldrei verða til
þess, að þeir sem eiga sér sameigin-
legar hugsjónir og sameiginleg
markmið láti minni háttar ágrein-
ingsmál glepja sér sýn og veiki
þannig styrk hreyfingarinnar með
óvinafagnaði.
Alþjóðleg reynsla
Leyfist mér í þessu samhengi að
rifja upp eftirminnilega daga frá
liðnum vetri. Dagana áður en við
héldum afmælishátíð Alþýðu-
flokksins var ég staddur í Stokk-
hólmi sem fulltrúi íslenskra jafnað-
armanna við útför Olofs Palme.
Þessir dagar í Stokkhólmi munu
mér seint úr minni líða. Sorgarat-
höfn eftir hinn fallna foringja var
snúið upp í sigurhátíð. Við upplifð-
um sterklega, að þótt foringjar falli
heldur hreyfingin velli.
Þarna voru saman komnir for-
ystumenn 80 jafnaðarmannaflokka
úr öllum heimsálfum. Það sem mér
fannst lærdómsríkast var að kynn-
ast forystumönnum tiltölulega
ungra jafnaðarmannaflokka, sem
nú vex óðum ásmegin í löndum
þriðja heimsins.
Nærvera þeirra við útför hins
norræna jafnaðarmannaleiðtoga
staðfestu að hinum afskiptu og
kúguðu þegnum þróunarlandanna
er að verða það æ ljósara, að kúg-
unarkerfi kummúnismans er ekki
svarið við arðráni kapítalismans;
að sósíaiismi án lýðræðis fær ekki
staðist; að jöfnun lífsgæðanna
verður að haldast í hendur við frelsi
einstaklingsins til orðs og athafna;
að hugmyndir lýðræðisjafnaðar-
manna um blandað hagkerfi einka-
framtaks og opinberrar leiðsagnar
er sú leið, sem gefur fyrirheit um út-
rýmingu fátæktar, jöfnun lífsgæða
og virðingu fyrir mannréttindum.
Á þessari stundu í Stokkhólmi
fann ég vel til þess, að ég er stoltur
af því að vera jafnaðarmaður. Hin
alþjóðlega hreyfing lýðræðisjafn-
aðarmanna er með sanni friðar-
hreyfing okkar tíma. Jafnaðar-
menn hafa hvarvetna í starfi sínu
hafnað valdbeitingu í samskiptum
þjóða og einstaklinga. Lýðræðið
sjálft er okkar pólitíska aðferð.
Stefna okkar er mannúðarstefna.
Saga okkar er saga þrautseigju og
seiglu hins óbreytta manns í baráttu
hans gegn öflum ofbeldis og kúg-
unar — fyrir mannréttindum og
mannlegri reisn.
1. maí er ekki bara haldinn hátíð-
legur í okkar landi. Hann er alþjóð-
legur baráttudagur. Það sem sam-
einar hinn vinnandi lýð heims-
byggðarinnar er barátta fyrir
mannréttindum; fyrir lýðræði og
frelsi einstaklinga og þjóða. Því að-
eins að við njótum óskertra mann-
réttinda getum við beitt samtaka-
mætti okkar til að bæta lífskjör og
jafna þau og tryggja félagslegt
öryggi.
Er þetta ekki líka niðurstaðan af
reynslu okkar íslendinga — og ís-
lenskrar verkalýðshreyfingar? Get-
um við ekki sameinast um það?
Að bæta fyrir mistökin
Hvað getum við lært af reynsl-
unni?
M.a. það, að hugmyndum, sem
standast ekki dóm reynslunnar, ber
að hafna. Þær eru ekki aðeins mun-
aður, sem við höfum ekki efni á,
heldur beinlínis skaðlegar — í ætt
við fíkniefni. Þess vegna er það að
við hljótum ævinlega að vera reiðu-
búin að endurskoða gamlar kenni-
setningar, úreltar hugmyndir. Ann-
ars dagar hreyfinguna uppi og hún
veður áhrifalaus.
„Þess vegna er það, að
á sama tíma og launa-
maðurinn borgar refja-
laust sína tíund til
samfélagsins, hælist
efnamaðurinn um yfir
kunnáttu sinni við að
velta réttmætum byrð-
um sínum yfir á herðar
náungans.“
Það sem var róttækt í gær getur
verið erkiíhaldssemi dagsins í dag.
Hvar getur afdankaðra íhaldsfyrir-
bæri en forhertan stalínista á okkar
tíð?
Kommúnistaflokkarnir í okkar
heimshluta, sem hefur dagað uppi í
úreltum hugmyndaheimi stalín-
ismans, eru smám saman að þokast
á fornminjasöfn sögunnar.
Jafnaðarmannaflokkarnir, sem
hafa endurmetið hugmyndir sínar
og reynslu, eru hins vegar víðast
hvar að verða alls ráðandi sem sam-
einandi forystuafl, vinstra megin
við miðju stjórnmálanna.
Þetta hefur gerzt í Frakklandi;
þetta gerðist á Spáni; þetta gerðist í
Portúgal; þetta er að gerast á Ítalíu;
og þetta getur líka gerzt á íslandi —
ef við skiljum okkar vitjunartíma.
Ég spyr enn: Hvað þurfum við að
gera til að bæta fyrir mistök fortíð-
arinnar og láta draum brautryðj-
endanna rætast um öflugan jafnað-
armannaflokk, sem geti boðið for-
réttindaöflum fjármagnsins birg-
inn?
Svarið er einfalt: Við getum látið
þann draum rætast, ef við höfum
pólitískan kjark til að vísa á bug úr-
eltri vanahugsun; og ef við höfum
nægilega einbeittan pólitískan vilja
til að breyta því sem breyta þarf:
Vilji er allt sem þarf.
Fyrsta skref
Á þessum vetri, við undirbúning
kjarasamninga, gerðust þeir hlutir
innan verkalýðshreyfingarinnar,
sem staðfesta hugmyndalega sam-
stöðu okkar jafnaðarmanna og
áhrifamikilla forystumanna verka-
lýðshreyfingarinnar innan Alþýðu-
bandalagsins. Ég fagna þeirri þró-
un. Það er fyrsta skrefið.
Annað skref
Hvert er næsta skref?
Að við náum samstöðu um breyt-
ingar á skipulagi og starfsháttum
verkalýðshreyfingarinnar með það
fyrir augum að minnka bilið milli
fólksins á vinnustaðnum og foryst-
unnar. Kjarni þeirra hugmynda er
að sameina fólkið á hverjum vinnu-
stað í einu stéttarfélagi; endur-
skipuleggja hreyfinguna síðan í
nokkrum atvinnuvegasambönd-
um, sem fari með samningavaldið
— en vinnustaðafélögin fari með
sérmál.
Þetta er rétta leiðin til að sameina
fólkið á vinnustöðunum; auka sam-
stöðu um að draga úr launamun;
auka félagslega virkni og sam-
heldni, styrkja samningsstöðu og
lýðræðið innan hreyfingarinnar.
Þriðja skref
Og næsta skref?
Að forystumenn Alþýðubanda-
lagsins dragi rökréttar ályktanir af
gagnrýni sinni á kúgunarkerfi
Sovétkommúnismans. Þannig
þurfa þeir að fara að fordæmi t.d.
ítalskra kommúnista og reyndar
upp á síðkastið skandinavískra
vinstrisósíalista.
Ég sagði áðan að lýðræðið væri
aðferð okkar jafnaðarmanna í
stjórnmálum. Það er forsenda
frelsis og mannréttinda — og þar
með friðar. Þess vegna ætlum við
okkur að verja lýðræðið gegn
ásókn alræðisaflanna. Svo einfalt
er það. Utanríkismál eru líka
stjórnmál. Þeir sem ekki skilja þessi
undirstöðuatriði munu aldrei ná
settu marki: Sem er að sameina
40—50% íslensku þjóðarinnar í
fjöldahreyfingu jafnaðarmanna,
sem verði ráðandi afl í íslenskum
stjórnmálum næstu áratugi.
Fjórða skref
Og þarnæsta skref?
Það snýst um efnahagsmál. Verk-
efnið er að móta stefnu í efnahags-
og atvinnumálum, sem tryggir
hvort tveggja öflugan hagvöxt og
aukinn jöfnuð í eigna- og tekju-
skiptingunni. Til þess þurfa menn
að skilja gangverk hins blandaða
hagkerfis.
En það er ekki nóg. Menn verða
að Iýsa sig eindregna andstæðinga
síþenslu ríkisbáknsins; ríkiseinok-
unar og pólitísks skömmtunarkerf-
is í fjárfestingarstjórn.
Menn verða að vera reiðubúnir
að neyða atvinnurekendur til sam-
keppni og nýta kosti markaðarins
bar sem hann nýtur sín best til að
standa undir nauðsynlegum hag-
vexti, tryggja atvinnufrelsi og
virkja sköpunarkraft einstakling-
anna.
Þessar nýju stefnuáherslur eru
rétta svarið við árásum markaðs-
hyggjutrúboðsins á velferðarríkið.
Mitterand Frakklandsforseta varð á
í messunni í upphafi stjórnartíma
síns, en lét sér reynsluna að kenn-
ingu verða. Hann náði engum ár-
angri með þjóðnýtingar- og fram-
sóknarforsjárstefnu. Hann söðlaði
um. Árangurinn lét ekki á sér
standa.
Þetta er það sem þið Alþýðu-
bandalagsmenn þurfið fyrst og
fremst að læra af mistökum vkkar
í stjórnarsamvinnu við Framsókn á
liðnum árum.
Fimmta skrefið
Við skulum ekki velkjast í vafa
um, hver er munurinn á stefnu okk-
ar jafnaðarmanna og t.d. málsvara
markaðshyggjunnar.
Ágreiningurinn er ekki um ágæti
einkaframtaks og samkeppni á
markaði. Sagan sýnir að Sjálfstæð-
isflokkurinn styður hvorugt heils
hugar, þar sem hann fer með völd.
„Pólitík er spurning
um lífskjör. Og pólitík
er spurning um valda-
hlutföll milli vinnandi
fólks annars vegar og
þeirra, sem ráða fjár-
magninu og njóta for-
réttinda í krafti þess,
hins vegar“
Sagan staðfestir líka spakmæli höf-
undar markaðshyggjunnar, Adams
Smiths, þegar hann sagði: Atvinnu-
rekendur setjast ógjarnan svo að
spjalli yfir kaffibolla, að talið snú-
ist ekki upp í samsæri gegn
neytendum.
Það er einmitt eitt meginhlutverk
ríkisvaldsins, fyrir utan það að
stuðla að jafnari eigna- og tekju-
skiptingu en markaðurinn skilar,
að neyða atvinnurekendur til sam-
keppni og tryggja þannig lægra
verð og lægri framleiðslukostnað,
neytendum og almenningi í hag.
Aðalágreiningsefni okkar við
markaðshyggjutrúboðið eru því
þessi: Jafnaðarmenn vilja beita
samtakamætti fólksins og lýðræð-
islega fengnu valdi Alþingis og rík-
isstjórna til þess að koma í veg fyrir
þá misskiptingu auðs og tekna, sem
hlýst af óheftum markaðsbúskap,
fái hann að hafa sinn gang óheftur.
Við vitum að útþenslu ríkis-
báknsins eru takmörk sett. En við
vitum líka, að óheftur markaðsbú-
skapur leiðir til samfélagsgerðar,
sem er siðferðilega fordæmanleg.
Þess háttar þjóðfélag fær ekki
staðist. Það leysist upp í harðvítug-
um stéttaátökum, ef ekki nýtur við
fyrirbyggjandi félagslegra umbóta,
í anda jafnaðarstefnu. Alþýðu-
bandalagsmenn þurfa að læra, að
þeir vinna ekki einu sinni orustur,
hvað þá heldur stríðið sjálft, við
markaðshyggjutrúboðið, með því
að tefla fram úreltri ríkisforsjá og
forsjárhyggju gegn hugmyndum
um samkeppni frjálsra einstaklinga
á markaðnum. Því að samkeppnin
er neytendum i hag, fái hún að njóta
sín. Og markaðurinn dreifir hinu
efnahagslega valdi, stuðlar að vald-
dreifingu til smærri eininga, fyrir
utan það að hann stendur opinn
nýjum aðilum.
Hins vegar hlýtur ríkisvaldið að
áskilja sér allan rétt til íhlutunar, til
þess að vinna á móti innbyggðri
tilhneigingu markaðarins til einok-
unarmyndunar, til þess að stuðla að
samkeppni og til þess að jafna
eigna- og tekjuskiptinguna — eftir
á.
Þetta skildu allir evrópskir
sósíaldemókratar strax á milli-
stríðsárunum. Þetta þurfið þið Al-
þýðubandalagsmenn endilega að
fara að skilja. Þetta er nefnilega
undirstöðuatriði.
„Flestir sem vilja vita
viðurkenna að með
seinustu kjarasamning-
um tók verkalýðshreyf-
ingin og aðilar vinnu-
markaðarins frum-
kvæðið af ríkisstjórn-
inni.“
Róttækni — íhald
Aukin áhersla á athafnafrelsi ein-
staklingsins er aðeins dæmi um að-
sígild jafnaðarstefna getur lagað sig
að breyttum viðhorfum og vinnu-
brögðum.
Ríkisforsjá og miðstýring er
íhaldssamt kerfissjónarmið. Vilj-
inn til að dreifa valdinu til smærri
eininga, sveitarstjórna, samtaka og
einstaklinga, er viðleitni til rót-
tækni og breytinga. Það er skref í
átt til aukins atvinnu- og efnahags-
lýðræðis.
Þessar stefnuáherslur eiga ekkert
skylt við það, að jafnaðarmanna-
flokkarnir séu að færast til hægri.
Það er bara bull úr andstæðingum
okkar, ýmist fram borið gegn betri
vitund eða af þekkingarskorti.
Þeir stjórnmálaflokkar sem
halda fast í úrræði gærdagsins eru
íhaldssamir. Hinir sem aðlaga hug-
myndir sínar og vinnubrögð breytt-
um þjóðfélagsveruleika eru þvert á
móti trúir hugsjónum sínum: Þeir
eru róttækir í vinnubrögðum.
Þeirra er framtíðin.
Vitur maður mælti forðum að ef
guð væri ekki til, væri manninum
það sáluhjálparatriði að finna hann
upp. Þetta þótti spaklega mælt.
Hitt er ekki síður satt að í þjóðfé-
lagi, þar sem öflug fjöldahreyfing
jafnaðarmanna með virka lýðræð-
islega verkalýðshreyfingu að bak-
hjarli er ekki til, þá er vinnandi
fólki lífsnauðsyn, að finna hana
upp.
Ég hef lýst fimm áföngum á
þeirri leið að láta drauminn rætast.
Fimm hindrunum þarf að ryðja úr
vegi. Engin þeirra er óyfirstíganleg.
Sé það satt að trúin flytji fjöll þá
eru það heldur engar ýkjur að ein-
beittur pólitískur vilji getur lyft
Grettistökum — rutt nýjar brautir
svo færar séu á framfarabraut
fólksins.
Eins og þið hafið heyrt hef ég ver-
ið ákaflega sáttfús í þessari ræðu í
dag. Ég hef varla vikið gagnrýnis-
orði að félaga Svavari og flokki
hans — fyrir utan að segja, að hann
hefði helst aldrei átt að vera til.
Það er svona í vestfirskum stíl og
minnir á gamla sögu af Vilmundi
landlækni. íhaldsmönnum þar
vestra þótti Vilmundur tala heldur
hispurslaust og óvægilega um fram-
bjóðanda þeirra; bar honum m.a. á
brýn landráð vegna landhelgis-
njósna. Þá leituðu íhaldsmenn eftir
þvi sem þeir kölluðu „herramanns-
samkomulagi" við Vilmund um að
hann brúkaði hóflegri munnsöfnuð
í þeirra viðskiptum.
Svar Vilmundar flaug víða: „Ef
þið hættið að ljúga upp á mig og
minn flokk skal ég svo sem láta vera
að segja sannleikann urn ykkur"
Að lokum: ímyndið ykkar,
hvernig umhorfs væri í þessu þjóð-
félagi, ef við ættum nú þegar heil-
steyptan verkalýðsflokk, sem starf-
aði á traustum hugmyndagrund-
velli lýðræðisjafnaðarstefnu og
hefði að bakhjarli vel skipulagða og
lýðræðislega virka verkalýðshreyf-
ingu, eins og víðast hvar annars
staðar í Evrópu. Og eins og braut-
ryðjendurna dreymdi um forðum.
Ég bið ykkur að hugleiða svarið við
þessari spurningu vandlega því að
framtíð þessa þjóðfélags á mikið
undir því komið, hvert svar ykkar
verður.