Alþýðublaðið - 16.12.1987, Blaðsíða 10

10
Mióvikudagur 16. desember 1978
BÓKMENNTIR f*fj
Magnea J. Matthiasdóttir ' skrifar
SAGA AF TIMA SEM EKKI ER TIL
Gunnlaðar saga
eftir Svövu Jakobsdóttur.
Útg. Forlagið 1987.
196 bls.
Gunnlaðar saga er saga af tíma
sem er ekki til, saga af heimum sem
hverfa og umbreytast í aðra, annars
vegar heimi Gunnlaðar sem hverfur
fyrir nýjum og ægilegum málmi, járn-
inu, hins vegar Disar og móður hennar
sem er á mörkum stökkbreytingar og
eyðingar af völdum kjarnorkunnar. „En
járnið! Orðið eitt skelfir alla heima! ...
Ójarðneskur var þessi málmur og svo
bölvi blandinn að hann var lokaður
inni á helgum blóthátíðum í byggð-
inni. Inn fyrir vé gyðjunnar mátti hann
aldrei koma.“ Og ekki er kjarnorkan
minni misþyrming á móður jörð en að
„(rífa) ófullburða grjót... úr iörum
jarðar og (hita) í eldsofnum sem móð-
urkviður væri... (raska) lögmáli sköp-
unar“. Mótmælendur spyrja: Barse-
báck eða Kaupmannahöfn og þegar
móðir Dísar og sögumaður fréttir af
Tsjernóbilslysinu finnst henni „hann
flytja mér minn eigin dauðadóm".
Völvan Urður miðlar af visku allra
kynslóða: „En milli nýs og gamals er
allt óskapað. Öfl tortímingar losna úr
viðjum tímans. Úlfur gleypir mána.
Sleppi úlfur ekki bráð sinni verða
ragnarök og heimur mun farast. Máni
verður því að endurfæðast til þess að
vari hin eilífa hringrás lífs og dauða."
Mennirnir þurfa líka að endurfæð-
ast og það ekki þjáningar- og
áreynslulaust fremur en þegar við lít-
um dagsins Ijós úr móðurkviði í fyrsta
sinn. Amóta og konungurinn fer um
níu heima fyrir Niflheim neðan í
vigslu sinni, öðlast sögumaður eld-
skírn með ferð sinni um söguheimana
og endurfæðist til skáldskaparins
Gunnlaðar saga er
aga af tima sem
. kki er til, saga af
heimum sem hverfa
og umbreytast í
aðra, annars vegar
heimi Gunnlaðar
sem hverfur fyrir
nýjum og ægi-
legum málmi, járn-
inu, og hins vegar
Dísar og móður
hennar sem er á
mörkum stökk-
breytingar og eyð-
ingar af völdum
kjarnorkunnar,
skrifar Magnea J.
Matthíasdóttir m.a.
í umfjöllun sinni
um nýjustu skáld-
sögu Svövu Jak-
obsdóttur.
sem Óðinn stal frá Gunnlöðu í árdaga.
Og „það svíkur engin skáldskap sinn“.
ekki í þessari sögu, þó að vísu þykist
glámskyggn augu undirritaðs lesanda
sjá nokkra hnökra. Aftur á móti er það
Það er vitað mál að höfundur og
sögumaður bókar eru ekki ein og
sama manneskja, í besta falli fjar-
skyldir ættingjar. Eitt eiga þær þó
óumdeilanlega sameiginlegt, Svava og
sögumaður, að báðar eru skáldskap
sínum trúar. Svava Jakobsdóttir hefur
óumdeilda hæfileika til að stýra
penna (eða tölvu) og þeir leyna sér
allt eins víst að það sem mér sýnast
gallar séu í rauninni þaulhugsuð atriði
frá hendi höfundar og nákvæmlega
þannig sem henni þótti best á fara.
Fjandi fóru samt þrípunktarnir allir
stundum í taugarnar á mér!
„(Óöinn) hvatti til bardaga og land-
vinninga og vötnin fylltust af fórnum
til hergoðsins. Jörðin er flakandi í sár-
BÓKMENNTIR
Gylfi Gröndal skrifar
um, mýrar grófu menn upp og rifu
hold hennar í græðgi sinni eftir járni
og smíðuðu úr því vopn. Bræður börð-
ust. Menn bárust á banaspjót." Óðinn
varö guð, breytti trúnni og lífsviðhorf-
um manna, mótaði heiminn að sinni
vild. En það kostaði sitt, varð honum
dýrt að rjúfa eið sinn: „Friðlaus er
hann og treystir engum, tortrygginn
og kvalinn óttast hann ei bróður sinn
sem mun rísa gegn honum og úlfinn
sem mun gleypa hann og fullur ótta
safnar hann dauðum í hersveitir sínar
því alltaf er spádómurinn hinn sarni."
— í þannig heimi lifum við núna, frið-
lausum, tortryggnum og kvöldum
heimi óttans. Mæðgurnar sögumenn
okkar gera hvor á sinn hátt tilraun til
að bæta fyrir ævagömul brot, endur-
heimta það sem gyðjunnar er og
gjalda fyrir löngu drýgðar syndir sam-
kvæmt viðteknum hefðum samfélags
okkar, sem svo aftur er blint á þá stað-
reynd að timinn er ekki til eins og við
viljum skilja hann. Tíminn er handverk
mannanna og uppdiktaður, augnskjól
fyrir hross til að þau fælist ekki. Við
höfum löngu vísað fyrirlitlega frá okk-
ur tíma náttúrunnar sjálfrar og erum
hætt að fylgja hennar og eigin hrynj-
andi. Þar er samt sáluhjálp okkar og
framtíð fólgin, að við semjum frið við
gyðjuna, umhverfi okkar og ekki sist
okkur sjálf.
Ég viðurkenni hreinskilnislega að
ég ætla mér ekki þá dul að geta frætt
aðra um það sem „höfundur vildi sagt
hafa“, slíkt getur að mínu viti enginn
nema hugsanlega höfundur sjálfur. Á
hinn bóginn eru þessar hugleiðingar
mínar það sem ég las úr Gunnlaðar
sögu og kann ég Svövu Jakobsdóttur
kærar þakkir fyrir.
Magnea J. Matthiasdóttir
Höfundur er rithöfundur
VAR ÖLL ÞESSI FEGURÐ HER ÁÐUR?
Heiðrekur Guðmundsson
Landamæri
Kvæði
Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1987
Heiðrekur Guðmundsson er í hópi
bestu Ijóðskálda á okkar dögum, og
með nýjustu bók sinni styrkir hann
enn stöðu sína. Ljóðin í Landamærum
eru heilsteypt og samfelld bæði að
efni og formi og bera með sér bestu
höfundareinkenni Heiöreks: einfald-
leika og hnitmiðun. Sagt hefur verið,
að Ijóð séu reynsla, og það sannast á
þessari bók. Hún er sársaukafullt en
karlmannlegt uppgjör skálds á kvöldi
ævi sinnar; lífsreynsla í Ijóðrænum
búningi.
Heiðrekur Guðmundsson hóf feril
sinn sem Ijóðskáld 37 ára gamall með
bókinni Arfi öreigans, sem kom út
1947 og hlaut góðar viðtökur. Um hana
skrifaði Kristinn E. Andrésson i bók-
menntasögu sína tveimur árum síðar
og taldi, að i henni væri „þjóðfélags-
legur uppreisnarhugur, skaphiti og
réttlætiskennd" og höfundurinn væri
bæði „skýrog málhagur".
En á þessum tlma fóru í hönd sann-
köliuð kreppuár í íslenskri Ijóðagerð.
Formbyltingin svokallaða braust út og
ruglaði gjörvalla þjóðina í ríminu. Þorp
Jóns úr Vör hafði komið út ári fyrr en
Arfur öteigans, en fáar bækur hafa
haft jafn afdrifarik áhrif á íslenska
Ijóðagerð.
Heíðrekur hélt hins vegar áfram
ótrauður sína hefðbundnu braut; gaf
út hverja bókina á fætur annarri og
þoldi fálæti og jafnvel niðurrif, á með-
an öfgar hinnar nýju tísku voru hvað
mestar. Frá hans hendi hafa nú komið
út sjö bækur frumsamdra kvæða: Arf-
uröreigans, 1947, Af heiðarbrún, 1950,
Vordraumar og Vetrarkvíði, 1958,
Mannheimar, 1966, Langferðir, 1972,
Skildagar, 1979, og Landamæri, 1987.
Auk þess valdi Gísli Jónsson úrval
Ijóða Heiðreks og skrifaði itarlega rit-
gerð um þau undir heitinu Mannheim-
ar á vegum Almenna bókafélagsins
1983.
Það sýnir vel tryggð og ræktarsemi
við hinn þjóðlega arf okkar íslendinga,
að hvergi i Ijóðabókum Heiðreks kem-
ur fram óstuðlað erindi. Hitt skiptir þó
höfuðmáli, að með strangri ögun og
æ vandaðri vinnubrögðum hefur hon-
um tekist að verða sjálfstætt Ijóð-
skáld, í senn persónulegur og hefð-
bundinn, eins og Kristján Karlsson
vakti fyrstur manna athygli á.
Um form og efni hefur Heiðrekur
sjálfur sagt: „Það skiptir meira máli
hvað sagt er en hvernig það er sagt,
en þó með þeim fyrirvara, að efnið sé
svo vel mótaö að þaö verði lesandan-
um sem minnisstæðast. Og skoðun
mín er sú að stuðlarnir og hóflegt
endarím skerpi athygli hans. Þrátt fyrir
allt er andi Ijóðsins höfuöatriði, eins
og sálin manninum. Best er þó að
heilbrigð sál sé I hraustum likama."
Fyrst af sjötugs sjónarhóli
Sérðu hvernig námið gekk.
Þannig lýkur kvæðinu lokapróf í •
Landamærum og segja má, að þessar
hendingar séu lykill að meginefni bók-
arinnar. í hverju kvæði á fætur öðru
Iftur Heiðrekur yfir æviveg sinn; sér líf
sitt í nýju Ijósi; öðlast nýtt gildismat,
þegar komið er ef til vill að leiðarlok-
um.
Um mann, sem ungur mokaði möl
og sandi i fátækt sinni, yrkir hann í
kvæðinu Nýjasta árgerðin, en því lýk-
ur með þessum línum:
Nú mundir þú
á nýja bilnum skipta
og nægu þreki
til að mylja grjót.
Og sviðuð verður niðurstaðan í lok
Garðljóðs á vori:
Síðast verður ekkert eftir
annað en sálin, litið þroskuð,
hinsta von og eign þín öll.
Stundum grípur örvænting skáldið,
eins og til dæmis I Ijóðinu Hratt flýg-
ur stund:
Jafnaðu metin,
Guð minn góður,
gef mér ennþá
stundarfrest.
En niðurstaða bókarinnar er þó
æðruleysi og bjartsýni. Næstsiðasta
kvæðið heitir Tákn og lýkur þannig:
Lifir og þróast
allt, sem eitt sinn var.
Uppris hvert líf,
þótt slegið sé i hel.
Og síðasta Ijóðið, Sú kemur tíð,
endar á þessum fallegu hendingum:
- En vorið, sem aldrei endar,
á eftir að koma samt.
Kristján Karlsson skrifaði á bókar-
kápu Langferða 1972, að í kvæðum
Heiðreks Guðmundssonar sameinist
djúpstæð ræktarsemi og óvenjulegur
næmleiki gagnvart hræringum llðandi
tíma. Landamæri nýtur þessara kosta,
en við bætist, að nýju Ijóðin eru per-
sónulegri og dýpri. Þau eru markviss
og sönn, einföld og áhrifarik, eins og
Ijóðið við gluggann er til vitnis um, en
það hefur orðið undirrituðum minnis-
stæðast:
Ég dró mig i hlé
þegar heilsan varð tæp.
Og brugðið getur enn
til beggja vona. -
Nií bíð ég og horfi
á himin og jörð
í hljóðri spurn:
Var öll þessi fegurð
hér áður?
Gylfi Gröndal
,Höf. er ritstjóri Samvinnunnar.