Alþýðublaðið - 21.05.1988, Blaðsíða 19

Laugardagur 21. maí 1988
19
Helgi Hálfdánarson hefur
þýtt fjöld leikrita Shake-
speares sem og annarra
klassískra höfunda. Hann ber
þessi verk snillinganna mjög
fyrir brjósti og er áfram um
að þau nái óbrengluð til
skynjunar alls almennings og
hann telur að þau þurfi ekki
svo mjög „til rakarans" eða
„lýtalæknisins" til þess að
ná að ganga í augun á venju-
legum nútímamanni svo
fremi leikurum takist að
flytja þau rétt.
í tilefni sýningar L.R. á
Hamlet, og með annað augað
á rússneskri kvikmynd um
sama efni (Gamlet) skrifar
Helgi grein um efnið, oss til
áminningar um rétt og rangt,
fimmtudaginn 5. maí undir
heitinu „Hamlet og Gamlet'1.
Hér er um þá grein, — og
um Helga, fjallað og tvær
góðar tilvitnanir tilgreindar.
Helgi Halfdánarson er
listamaður um flest, ekki síst
að skrifa mönnum áminning-
ar I blöðunum. Mann undrar
hinn mikli agi; næstum alltaf
jafnlangar greinar, settar upp
í sama ramma og með sömu
leturgerö og, — birtast sjald-.
an. Þessi agasemi (brag-
festa!) er þeim mun aðdáan-
legri sem villt, skáldfleyg
hugsun er sterkari með
Helgaen öðrum mönnum.
Helgi kann að stila; hann
drepur á meginatriði og með
lygilegafáum orðum hvert,
kennir sjaldnast beint, heldur
í skáldlegum líkingum. Forð-
ast að særa en klórar mönn-
um létt um bakið. Oft fá
menn þó af því rauðar rákir,
þeir sem á annað borð hafa
mennskt skinn en ekki leður
um kroppinn.
En Helgi getur svosem
orðið hvass. Mjög hvass.
Áræði nokkur aó andmæla
þessum hinum Ijúfmannlegu
ábendingum hans stendur
ekki á svörum. Og það eru
beitt skot; snögg og hröð
sem elding og næstum
hundrað prósent markviss.
(Þessi marksækni hefur sí-
hækkað, stig af stigi, en ekki
dalað, með hverju árinu sem
liðið hefur. (Eða ætti að
segja: „prósentustig af prós-
entustigi"?)) Þar geigar hvergi
óskytjuör. Af þessum sökum
hika menn við að svara hon-
um, að undanteknu því
endemis illyrmi Hrólfi Sveins-
syni, sem menn kannast við.
Hrólfur einn er nógu vitlaus
til að halda sig hafa
eitthvað í Helga að gera
á sviði orðheppni og þrætu-
listar. Hrólfur fer háðulega út
úr þessum viðskiptum en,
hann skilur þaö ekki og held-
ur áfram að brosa breitt.
Þrátt fyrir allt á Hrólfur karl-
inn skylduga þökk fyrir sitt
hlutverk: Hann er nefnilega
eini maðurinn til að veita
Helga þá mótspyrnu sem
hver íþróttamaður þarf á að
halda til þess að ekki koðni
niður í honum allur vilji og
þróttur. Menn athugi það.
Það er kannski það sem
við megum vera þakklátust
fyrir af öllu; að Helga Half-
dánarsyni skyldi í upphafinu
gefið svo mikið þrek og sá
vilji sem raun ber vitni og að
honum skuli hafa auðnast að
varðveita þetta hvorttveggja
með sér svo langa vöku. Þá á
ég ekki við vöku hans yfir
bókmenntavinnunni sjálfri,
öllum þeim gífurlegu langset-
um sem þurft hefur til þess
að framleiða hina þaulfelldu
texta, heldur hið vakandi
auga sem hann hefur haft
með þvi að aðrir færu ekki
Á SVIÐI OG UTAN
Eyvindur Erlendsson
skrifar
T
»
Helgi Hálfdánarson og Gamlet
rangt með, að minnsta kosti
ekki í sínu nafni. Þessa vöku
hefur hann staðið einn og
mætti segja mér að sjaldan
eða aldrei hafi munað meira
um nokkurs eins manns verk.
Þeir tímar koma stundum
að menningarleg rækt gerist
erfið, hvað sem umsvifunum
líður og fátt eitt verður gert
annað en vaka yfir sínu og
bíða betri tíma. Tíska okkar
tíma gerir slíka varðstöðu-
vöku harla þunga.
Klassíkin er háð tískunni
eins og annað, merkilegt
nokk, fyrst og fremst þvi
hvort vilji er, í viðkomandi
samtíma (sem taka látlaust
við hver af öðrum) til að
leggja sig eftir henni. Helgi
Hálfdánar man glöggt þann
„samtíma" þar sem vilji var
almennur með þjóðinni að
heyja vitsmunum sinum ný-
lendur út um alla jarðar-
kringlu hins sigræna skáld-
skapar. Hér fyrr á öldinni og
allt fram í stríð rikti hér skrið-
mikil og viljaföst andleg
framsókn, í samfloti með
sjálfstæðisbaráttunni. Menn
segja: Þróunin verður ekki
stöðvuð. En þessi þróun varð
sannarlega stöðvuð.
Það kom bara stríð og þar
á eftir amerísk herseta og
breyttu öllu.
Helgi hefur án efa verið
einn þeirra manna sem vask-
lega gengu fram í að vara
menn við því hversu allt
kynni að breytast til verri veg-
ar við þá atburði og hvöttu af
alefli til að láta ekki ske það
sem í þeirra valdi varö.
Hitt er ekki víst að Helgi,
eða þeir aðrir úr „þjóðvarð-
liðinu" hafi áttað sig á því að
breyting varö og að hún gerð-
ist umsvifalaust og gagngert.
Enda þótt framsýnir mennta-
menn héldu áfram að iðka og
rækta klassíska mennt sjálfir,
þá gátu þeir ekki haft áhrif á
það hvert almenningur, ung-
dómurinn fyrst og fremst,
snéri augum sínum, viljandi
og óviljandi. Einungis vitund-
in um skyldu og nauðsyn
snerist, hjá almenningi, að si-
gildri mennt og nauðsyn and-
legrar ræktar, eftir þetta. En
það dregur skammt. Hið eðli-
lega hungur og þorsti, —
sem er hið eina sem nokkuð
dregur i raun og veru, —
snérist að öðrum og, því mið-
ur miklu auðfengnari hlutum:
Amerískar kvikmyndir, með
töffurum og stjarnlýsandi
kvendum, tyggjagúmí, stæl-
! bomsur, stælbindi, auðfengn-
ir dollarar af Vellinum, draum-
ur um kósi parti i fansi-
Ijósum, von um geim í stór-
um drossíum, leikur að mikil-
mennsku og frelsi út um alla
náttúru, með stóreflis brenni-
vinsflöskur í rassvasanum og
í framhaldi af því: draumur
um ríkidæmi og fyrirferða-
miklar framkvæmdir ásamt
rikulegri uppskeru launa í
formi fjárfrekra stórpartía og
stórferðalaga um allan heim.
Þetta var hugarheimur minna
æskudaga. Hann hefurskap-
að þá veröld sem er. Til að
einbeita sér að klassík í
þeirri veröld hefur þurft að
halda fyrir augu jafnt sem
eyru, það hefur þurft þrjósku
og hálfgerðan þjösnaskap.
En sú þrjóska drepur þjösn-
ann sjálfan, — steingerir
hann að minnsta kosti.
Það er hægt að yrkja, að
vísu, og það er hægt að þýða
í einrúmi. En þegar kemur að
hópvinnu leikhússins þá ger-
ist allt óhægara. Jú, jú, menn
„Gaman þykir
kerlingunni inóður vorri
að erta oss“, mœlti Skarp-
héðitm.
„Keinst þó seint furi
húsfreyja", mcelti Njáll.
Þar koin saint að þeir
Njálssynir stóðu upp og
tóku vápn sín iiin nótt.
Þeir itrðit þó inni
brennclir áður en lattk.
En Kári slapp.
eru svosem sammála um það
aö það þurfi endilega klassík
af og til. En menn ganga að
þessari vinnu, eða hafa gert,
haldnir miklum efa um að
það þýði nokkuð og tilhneig-
ingin að laga hin klassísku
leikrit til í munni, útskýra
textann um leið og hann er
fluttur, og svo náttúrlega aö
eyða honum sem mest, verð-
ur ofaná, vegna þess að
menn treysta ekki klassík-
inni, ekki sjálfum sér og ekki
áhorfendum hvorki til að
vilja, i raun og veru, né geta
ráðið við þetta.
Já, kæri Helgi, þetta hafa
verið þrengingatímar.
Aö ekki sé nú minnst á
hippaskeiðið, sem stundum
er nefnt „lýðræðis" eða „68
timabilið", sem að sínu leyti
ól upp þá kynslóð sem nú er
á besta aldri og stjórnar land
inu, og fæddi af sér slagorð
aldarinnar: „Ánkuru má ekki
bara allir hafaða eins og þeir
vill“!
Upp úr þessum jarðvegi
(ýturuðningum) fimmtíu ára
samfellds umbrota- og ráð-
leysistíma, í blindu, stjórn-
lausu dugnaóaræði, er menn-
ingarástand nútimans sprott-
ið. Á þessum fimmtiu árum
er búið að ala upp heilar
tvær kynslóðir, eða þrjár, sem
mynda nú margfaldan meiri-
hluta þjóðarinnar. Allt þetta
fólk hefur haft aö megin-
markmiði „að gefa skít", eink-
um og sér í lagi í öll gömul
gildi. Margt af þeim gömlu
gildum hafði raunar ekkert
gildi og var ekki til annars en
að gefa i það skit en þaö
sem sígilt var mátti þvi mióur
þola hið sama.
Það er fólk af þessum
hæpna lifsskóla sem nú set-
ur upp og leikur ævintýrið
um Hamlet Danaprins hjá
Leikfélagi Reykjavikur og —
fyrir fólk af þeim sama skóla.
Sígrænar plöntur þurfa það
eitt til lífsins að ná rótum
niður i jarðvatnið, hið eilifa
„jarðarblóð", eins og Sigga
heitin í Brattholti kallaði það.
Um sígrænan skáldskap gild-
ir hið sama. Þegar á að fara
að gróðursetja í ýturuðninga
þarf því engan að furða þótt
töluvert þurfi á að ganga,
bæði moksturog vatnsaust-
ur.
I ofangreindri Morgun-
blaðsgrein segir Helgi svo,
meðal annars:
„Ég býst við að Hamlet sé
það leikrit Shakespeares,
sem leikstjórar hafa hvað
freklegast ráðskast með,
klippt það og skorið á ótal
vegu, umturnað því og enda-
.steypt fram og aftur, og
stundum allt að því umsamið
það að meira eóa minna leyti.
Leikritið geldur þá auðlegðar
sinnar, sem bæði er marg-
slungin og um sumt nokkuö
torræð, og kann því að freista
til ýmiss konar ævintýra-
mennsku, jafnvel uppátækja
sem eiga sér enga átyllu í
verkinu sjálfu og geta skyggt
á annað sem meira er um
vert.
Til eru þeir dýrkendur
Shakespeares, sem kalla von-
lítið að hitta þann höfund fyr-
ir í leikhúsi eða á kvikmynd,
því hann sé einungis af finna
í sínum eiginn enska texta,
óspilltum af einhæfri túlkun
og hégómlegri frumleikafýsn.
En aðrir líta svo á, að á leik-
sviði eða kvikmynd eigi höf-
undurinn einungis að leggja
leikstjóranum yrkisefni til að
vinna úr sitt eigið verk hverju
sinni. Leikrit Shakespeares
geti menn alltaf lesið, ef þeir
vilji komast betur i tæri við
þann höfund. Hvað sem því
líður, vilja leikstjórar að
minnsta kosti fá að vera
frumlegir hver á sinn nýstár-
lega hátt; og til þess þarf að
sjálfsögðu æ meiri „dirfsku",
því frumleikinn er þegar orð-
inn æði fjölskrúðugur fyrir.
Á síðari árum hafa leik-
stjórar sí og æ verið að gera
þá merkilegu uppgötvun, að
ýmislegt i verkum Shake-
speares muni eiga erindi vió
nútímann, og til að koma því
til skila þurfi að gera sér-
stakar ráðstafanir. Slík hjálp-
semi viö höfundinn verður að
jafnaði harla brosleg, svo
ekki sé meira sagt.“
Hér er nú ekki verið að
flaustra með tungumálið, að
ekki sé meira sagt og er
mönnum vissara að lesa að
minnsta kosti þrim sinnum,
áður en þeir fullyrða að þeir
hafi séð allar línurnar að baki
línanna. Ég bendi mönnum á
þessa nettu setningu, svona
rétt til dæmis: “...hafa leik-
stjórar sí og æ verið að gera
þá merkilegu uppgötvun...".
Minnir á þá menn sem eru
ennþá og hvað eftir annað að
finna upp reióhjólið!
Skilst fyrr en skellur í tönn-
um og er vió þessu fátt
skárra að segja annao en
snúa lítillega útúr fyrir Héðni:
„Ekki leiðist karlinum, meist
ara vorum, að erta oss”.
Því enda þótt Helgi kjósi
þannig, af sinni alkunnu létt
söltuðu háttvísi, að tala al-
mennt, þá erum vér Kjartan
Ragnarsson og þeir aðrir
sem honum fulltinqdu við
uppfærsluna á hans Gamlet
ekki svo leðraðir ne skyni
skroppnir að vér finnum ekki
að hér er, i rólegheitum og af
kurteisi verið að klóra oss
um hrygginn. Sem hér með
kvittast fyrir.
Það er leitt, sem ég veit að
er rétt, að við gátum ekki í
þetta sinn, fremur en endra-
nær, komið upp þeim Shake-
speare sem Helga Hálfdánar-
son dreymir um vegna þess
að hann ætti það svo sannar-
lega skilið af oss og ég viður-
kenni að i okkar sýningu er
(kannski) meira af Kjartani en
Vilhjálmi. En til þess eru þær
kringumstæður æriö drjúgar
sem tiundaðar hafa verið hér.
En Kjartan er nú líka nokkuð
góður og enda þótt skíni
meir hans Ijós (kannski) en
fuglsins Ijósa frá Avon þá ber
sýning okkar þó meira af
birtu hins siðarnefnda en
sanngjarnt væri að ætlast til
i Reykjavík A.D.1988, og meg-
um við Helgi vera fegnir
hverjum þeim örlitlum
glampa sem slær af vængj-
um hans niður í þennan vorn
myrkvanna dal.
Og þótt vér sem nú hjölum
verðum ef til vill inni brennd-
ir án þess nokkurntíma að fá
séð Shakespeare i sínu eigin,
alskíra Ijósi þá er ekki ólík-
legt að sá Kári leynist á burt
með reyknum sem þess hefn-
ir um síðir.
En við verðum trúlega farn-
ir þá, þvi miður, — kannski
sestir við borðið á vatnsbakk-
anum þar sem Li gamli Pó
situr í himnaríki að skrafi, yf-
ir krúsum, með Vilhjálmi og
félögum. Ef þá bræður verð-
ur þá nokkuð þar að finna,
fremur en hér.
Kannski er einnig búið að
poppvæða himnaríkið, svo
englunum leiöist ekki í
eilífðinni....