Tíminn - 01.12.1968, Síða 2

ssaasj
TIMINN
Rætt við Þorstein M. Jónsson um störf sambandslaganefndarinnar
Samningarnir um sambands-
lagafrumvarpið fóru fram í Al-
þingishúsinu við Austurvöll
dagana 1.—18. júlí 1918. í
sambandslaganefndinni sátu
fjórir íslendingar og fjórir Dan
ir. Aðeins einn þessara manna
er enn á lífi, Þorsteinn M. Jóns-
son, nú 83 ára að aldri. Þor-
steinn er þjóðkunnur maður, og
er því ástæðulaust að kynna
hann mörgum orðum. Hann sat
á Alþingi fyrir Norður-Múla-
sýslu 1916—23, en fluttist til
Akureyrar 1921 og var þar
skólastjóri gagnfræðaskólans
1935—45. Jafnframt sat hann í
bæjarstjórn Akureyrar fyrir
Framsóknarflokkinn. Þorsteinn
hefur gegnt fjölmörgum öðrum
trúnaðárstörfum um dagana, og
hann á eitt mesta bókasafn í
einkaeign á íslandi.
Þorsteinn M. Jónsson er nú
búsettur í Reykjavík og er all-
vel ern, þrátt fyrir vanheilsu
um alllangt skeið.
f tilefni af 50 ára afmæli
fullveldisins snerum við okkur
til Þorsteins og báðum hann að
segja dálítið frá samningagerð-
inni 1918. Hann tók því vel, og
því kemur nú eftirfarandi við-
tal við hann, fyrir sjónir les-
enda Tímans.
— Hvernig var vali manna
í sambandslaganefndina 1918
hagað, Þorsteinn?
— Þingflokkarnir völdu sinn
manninn hver- Heimastjórnar-
menn völdu Jóhannes Jóhannes-
son, sem var nýorðinn bæjar-
fógeti í Reykjavík, en sat á
þingi fyrir Seyðfirðinga. Hann
var forseti sameinaðs þings. Sá
hluti gamla Sjálfstæðisflokks-
ins, sem kallaðist Þversum-
menn, kaus Bjarna Jónsson frá
Vogi í nefndina, en Bjarni var
þingmaður Dalamanna. Langs-
um-hluti Sjálfstæðisflokksins
valdi Einar Arnórsson, prófess-
or, sem verið hafði ráðherra,
en hann var þingmaður Árnes-
inga. Loks kaus Framsóknar-
flokkurinn mig.
— Ilvers vegna heldurðu að
þú hafir orðið fyrir valinu?
— Ég var því fylgjandi, að
einhver hinna eldri og reyndari
manna yrði kosinn í nefndina,
annað hvort Sveinn í Firði eða
Ólafur Briem, en hvorugur
þeirra vildi taka kosningu, of'
þá fór svo, að ég var kosmn
með öllum atkvæðum þing-
flokksins nema mínu eigin. Ég
tók mér þá umhugsunarfrest
um ,hvort ég ætti að taka kjöri,
en bæði samflokksmenn mínir
og ýmsir af þingmönnum Siálf-
stæðisflokksins, lögðu að mér
að taka kosningunni, t.d. Bjarni
frá Vogi, Benedikt Sveinsson,
Magnús Torfason og Sigurður
Eggerz. Þeir munu hafa talið
mig til síns flokks hvað þetta
mál snerti.
— Hvernig fór formannskjör-
ið f íslenzka nefndarhlutanum
fram?
— Við héldum fund nokkru
áður en Danirnir komu hingað,
og var þá fjallað um formanns
kjör. Ég vissi, áð um tvo myndi
vera að ræða, Jóhannes og
Bjama. Eftir fyrri afskipti mín
af sjálfstæðismálinu taldi ég
mig standa næst Bjarna af þeim
þremur, sem þarna voru auk
mín. Þó taldi ég ekki heppilegt
að velja hann formann nefndar-
innar, og munu þó Sjálfstæðis-
menn hafa ætlazt til þess af
mér, að ég gæfi honum atkv.
mitt. Ég óttaðist, að Danirnir
litu á hann sem höfuðandstæðing
sinn, vegna þess að hann hafði
ætíð verið svo skeleggur í
sjálfstæðisbaráttunni, og hann
hafði vissulega unnið allra
manna mest gegn uppkastinu
1908.
Ég var fyrirfram þeirrar
skoðunar, eins og raunar flestir
íslendingar aðrir, að samningar
myndu ekki takast, og ég vildi
ekki, að þá yrði því um kennt
eftir á, að það hefði haft ill
áhrif á Danina, að Bjarni hefði
verið formaður nefndarinnar.
Ég taldi þess vegna réttara að
greiða Jóhannesi atkvæði mitt,
enda taldi ég, að hann væri vel
séður af Dönum, en hann hafði
m.a. verið í samninganefndinni
1908 og þá fylgt uppkastinu.
Mitt atkvæði réði úrslitum, og
Jóhannes var kjörinn formaður
með tveimur atkvæðum.
— Var gott samkomulag inn-
an nefndarinnar?
— Ég man aldrei eftir nein-
um ágreiningsatriðum, en auð-
vitað datt oft einum í hug það
sem öðrum datt ekki í hug.
— Hvernig komu dönsku
samningamennirnir þér fyrir
sjónir?
-- Formaður þeirra var
Christofer Hage, sem þá var
verzlunarmálaráðherra og hafði
hann verið valinn í nefndina
af hálfu dönsku stjórnarinnar,
en radikali flokkurinn fór þá
með stjórnarforystu 1 Dan-
morku. Radikali flokkurinn
valdi svo í nefndina af sinni
hálfu prófessor Arup, en
Vinstri flokkurinn valdi J. C.
Christensen, og jafnaðarmenn
völdu Borgbjerg.
Hage var lítill maður vexti
en virðulegur í allri framgöngu
og vann traust við fyrstu sýn,
og mér fannst hann vera hið
mesta Ijúfmenni f allri fram-
komu. Hage bjó hjá Jóni Magn-
ússyni forsætisráðherra, sem
var afburða góður gestgjafi.
Einkasamtöl Jóns við Hage
hafa sennilega komið meiru til
leiðar íslendingum í hag en
flesta grunar.
Ég hygg, að prófessor Arup
hafi skilið sjálfstæðiskröfur ís-
lendinga betur en nokkur ann-
ar af dönsku nefndarmönnun-
um, enda var hann viðurkennd
ur gáfumaður og einn mesti
sagnfræðingur Dana fyrr og
síðar.
Borgbjerg var mjög hvatleg-
ur og augljóslega vel til for-
ingja fallinn. Hann var alþekkt-
ur fyrir hið mikla skegg sitt,
en það náði langt niður á
bringu.
Loks var J. C. Christensen
I dönsku nefndinni. Ég hafði
séð hann einu sinni áður. Christ
ensen var gamalreyndur stjórn-
málamaður, og hann hafði ver-
ið forsætisráðherra Dana 1907,
og komið hingað til lands þá
með Friðrik konungi 8.
Þeir komu þá til Seyðisfjarð-
ar. Mig hafði, eins og fleiri,
langað til að sjá konunginn, og
því var ég par viðstaddur sem
þeir stigu á land eystra. Fyrst-
ir stigu á land Friðrik konung
ur og Hannes Hafstein. Og
þótt Friðrik konungur væri
mjög þekkilegur maður, fannst
mér samt Hannes miklu kon-
unglegri. Næstir þeirn gengu
Jóhannes Jóhannesson, sem þá
var bæjarfógeti á Seyðisfirði,
og Christensen forsætisráð-
herra. Christensen hefði í forn
um sögum verið talinn vænn
maður, því að hann var mynd-
arlegur á velli.
— Hvernig fór fyrsti sam-
eiginlegi nefndarfundurinn
fram?
— Hann var haldinn í kenn-
arastofu Háskóla íslands, þar
sem nú er skrifstofa forseta fs-
lands í Alþingishásinu, og
hófst kl. 10 að morgni 1. júlí
1918. Jóhannes Jóhannesson,
formaður íslenzka nefndarhlut-
ans setti fundinn og bauð Dan-
ina velkomna. Síðan lagði hann
til, að Hage stjórnaði fundun-
um eftirleiðis. En Danirnir
töldu það ekki rétt, og lögðu
til, að formenn hlutanna
tveggja stjórnuðu sameiginlegu
fundunum á víxl, og það varð
ofan á. Á þessum fundi lögðu
íslendingarnir fram prentað
skjal, sem nefndin, ráðherrarn-
ir og fullveldisnefnd Alþir.gis,
höfðu komið sér saman um.
I því skjali var tekið fram, að
ekki væri semjandi á öðrum
ÞORSTEINN M. JÓNSSON
grundvelli en þeim, að ísland
yrði viðurkennt fullvalda ríki,
og hvort ríki um sig fengi
óskoraðan umráðarétt yfir öll-
um sínum málum. Þegnréttur-
inn yrði aðskilinn, en e.t.v.
mætti semja um sameiginlega
meðferð einhverra mála, til
takmarkaðs tíma.
Þetta 'fannst Dönum mjög ó-
aðgengilegt, og sannasí að
segja leit illa út á fyrstu fund-
unum um það að nokkurt sam-
komulag næðist.
— Urðu sameiginlegu fund-
irnir langir og tíðir?
— Þeir voru aldrei langir,
en hins vegar jafnan mjög ræki
lega undirbúnir. Hvor nefndar-
hluti um sig ræddi málin ítar-
lega innbyrðis. Fundi okkar ís-
lendinganna sat Jón forsætis-
ráðherra ætíð, og oft meðráð-
herrar hans, Sigurður Eggerz
og Sigurður í Yztafelli. Enn-
fremur hafði íslenzka nefndin
samband við fullveldisnefnd A1
þingis. Einnig var haft sam-
band við flolckana og þingið
yfirleitt, en ákveðið hafði ver-
ið að það sæti meðan samning-
ar færu fram. Það var þannig
nokkurs konar bakvörður
nefndarinnar. Þess var vand-
lega gætt að láta aldrei koma
fram neinn klofning meðal ís-
lendinga meðan nefndin sat.
Flesta daga voru sameiginleg
ir fundir Það va'ð að sam-
komulagi að hvoriv um sig
sendu hinum sínar tillögur til
athugunar milli funda. Þá
þurfti oftast ekki nema einn
maður að tala fyrir hvorn
nefndarhluta um sig. Oftast
mun Bjarni hafa haft orð fyrir
okkur. En mig minnir, að Hage
hefði langoftast orð fyrir Dön-
unum, enda þótt hann væri
formaður þeirrar nefndar. Sam
komulag virtist sem sagt langt
undan framan af.
— Skildi nokkur Dananna
íslenzku?
— Nei, en þeir höfðu með
sér túlka, og báðu velvirðingar