Morgunblaðið - 21.01.2001, Side 22

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. JANÚAR 2001 23
LÖGFRÆÐINGARNIRRagnhildur Benedikts-dóttir og Kristín Norðfjörð
gerðu um 1990 athugun fyrir
þjóðmálanefnd á tekjutengingu
– þó í víðara samhengi en nú er
rætt um. Þær settu fram þá at-
hugasemd að draga mætti í efa
að tekjutenging stæðist mann-
réttindahugmyndir þær sem
settar hafa verið fram í ýmsum
alþjóðlegum sáttmálum. Við
fjölluðum síðan nokkuð um þetta
í framhaldinu,“ segir Jakob.
Vorið 1997 var leitað álits
biskups Íslands á þessu atriði í
sambandi við lagasetningu. Jak-
ob segir að þjóðmálanefnd hafi
fengið málið til umfjöllunar og
talið að það stefndi í að tekju-
tengingin væri almennt að verða
of mikil. „Við hefðum gjarnan
viljað vera í aðstöðu til að benda
á það sterklegri orðum en við
gerðum – að það væri ekki
heppilegt vægi sem væri að
skapast milli hins persónu-
bundna lífeyris og hins tekju-
tengda,“ segir Jakob. Hann seg-
ir ástæðu þess að ekki var tekið
sterkar til orða að nefndinni hafi
verið skammaður of naumur
tími til að hún gæti sökkt sér í
málið. Eins gafst ekki ráðrúm til
að leita sérfræðiaðstoðar, sem
hefði verið æskilegt.
Prestastefnan 1997 ályktaði í
framhaldi þeirra umræðna sem
verið höfðu í þjóðfélaginu um
tekjutengingu örorkubóta „að
beina því til alþingis að gerð
verði gangskör að því að leið-
rétta það ranglæti sem öryrkjar
búa við“ og kvað augljóst að
þetta fyrirkomulag stofni hjóna-
böndum fólks í hættu.
Giftingu frestað
– En verður sr. Jakob þess
var í starfi sínu að tekjutenging
bóta hafi áhrif á það hvort fólk
gangi í hjónaband eða ekki?
„Já, við prestar höfum lengi
talað um það og játað að við höf-
um jafnvel ráðlagt fólki að bíða
með það í erfiðum fjárhags-
ástæðum að ganga í hjónaband.
Við höfum þá ekki séð hvernig
það dæmi hefur átt að ganga
upp fjárhagslega.“ Jakob segir
að prestar hafi haft skilning á
því að fólk dragi það að giftast á
meðan verið er að stofna heimili.
Maðurinn sé þá oft skráður í for-
eldrahúsum en konan skrifuð
fyrir heimilinu. „Þegar fólk
kemur með frumburð sinn til
skírnar spyrjum við hvort það sé
ekki gift. Ef svo er ekki þá
spyrjum við hvers vegna? – Við
erum að byggja og ef við giftum
okkur þá lendum við í verri fjár-
hagsaðstæðum, er stundum
svarið. Þegar við bendum á að
þetta sé lögbrot, fólk sé að taka
sér rétt sem það eigi ekki sam-
kvæmt lögum, þá segist það ekki
geta annað. Við höfum ekki get-
að hrakið það þegar fólk hefur
lagt mál sín á borðið. Þetta er
orðið almennt viðurkennd stað-
reynd að ungt fólk dregur það
að gifta sig í sparnaðarskyni.
Þetta gildir almennt en ekki
bara um öryrkja.“
Jakob vildi leggja áherslu á að
þjóðmálanefnd hafi litið á teng-
ingu bóta við tekjur maka fyrst
og fremst frá sjónarmiði mann-
réttinda en ekki fjárhagslegra
hagsmuna. „Hér er ekki verið að
fjalla um hagsmuni heldur rétt-
indi. Hagsmunirnir liggja í flók-
inni lagasetningu og skipan
þessara mála gagnvart mörgu
öðru sem er tekjutengt, jaðar-
skatta og fleira þess háttar.“
Mannréttindi
– ekki hags-
munamál
Séra Jakob Ágúst
Hjálmarsson.
Séra Jakob Ágúst Hjálmarsson dóm-
kirkjuprestur gegndi formennsku í
þjóðmálanefnd Þjóðkirkjunnar til árs-
loka 1999. Hann segir að tekjutenging
ýmissa bóta og réttinda, ekki einungis
örorkubóta, og áhrif hennar á fjárhag
hjónafólks hafi lengi verið til umræðu
innan kirkjunnar.
Þróunin hélt áfram og fleiri rétt-
indi voru tengd örorkulífeyrinum.
Um 1980 komu örorkuskírteini til
sögunnar. Handhafar þeirra greiddu
minna fyrir læknisþjónustu og lyf.
Sigurður segir að þótt lögunum
um örorkumat og matinu sem slíku
hafi ekki verið breytt þá hafi þróunin
í tryggingakerfinu valdið meiri
ásókn í örorkulífeyrinn. Eins hafi
ýmsar aðstæður í þjóðfélaginu haft
áhrif. Til dæmis aukin atvinnuþátt-
taka kvenna, atvinnuleysi og fleiri
þættir.
Konur í meirihluta, flestir
á höfuðborgarsvæðinu
Í Læknablaðinu 1998 (bls. 629–
635) birtist grein, Umfang og ein-
kenni örorku á Íslandi árið 1996, eftir
Sigurð Thorlacius, Sigurjón Stefáns-
son og Stefán Ólafsson. Þar kom
fram að fleiri konur en karlar voru
öryrkjar. Í árslok 1996 hafði 7.315
einstaklingum verið metin 75% ör-
orka eða meira, 4.286 konum (58,6%)
og 3.029 körlum (41,4%). Þá hafði
1.399 einstaklingum verið metin 50%
eða 65% örorka og voru konur 914
talsins (65,3%) og karlar 485 (34,7%).
Meirihluti þeirra sem metnir voru
með 75% örorku eða meira bjó á höf-
uðborgarsvæðinu, eða 4.691 (64,1%)
en utan þess 2.624 (35,9%). Á sama
tíma skiptust Íslendingar á aldrinum
16–66 ára þannig að 60,4% bjuggu á
höfuðborgarsvæðinu en 39,6% utan
þess. Sigurður sagði að þessi munur
á búsetu öryrkja hefði komið nokkuð
á óvart. „Maður hefði frekar búist við
að það væru hlutfallslega færri ör-
yrkjar á höfuðborgarsvæðinu en úti
á landi, vegna þess að þar væru fleiri
atvinnutækifæri og meðferðarmögu-
leikar.“ Hann sagði mögulega skýr-
ingu á þessu vera að þeir sem byggju
við skerta heilsu flyttust til höfuð-
borgarsvæðisins vegna meiri þjón-
ustu.
Samanburður við Norðurlönd
Þegar hlutfallslegur fjöldi öryrkja
á Íslandi var borinn saman við það
sem gerist annars staðar á Norður-
löndum kom í ljós að um miðjan tí-
unda áratuginn voru mun fleiri ör-
yrkjar í Svíþjóð, Finnlandi og Noregi
heldur en á Íslandi og í Danmörku. Á
Íslandi voru 4,2% fólks á aldrinum
16–66 ára metin með 75% örorku eða
meira. Hlutfallið var tvöfalt hærra í
Noregi, eða 8,4%. Hlutfallstölur frá
árinu áður sýna að sambærilegt hlut-
fall örorkulífeyrisþega var í Dan-
mörku 4,3%, en 7,6% í Svíþjóð og
9,2% í Finnlandi.
Samanburðurinn leiddi einnig í
ljós að aldursdreifing örorkulífeyris-
þega var önnur hér á landi en í hinum
löndunum. Hlutfallslega fleiri undir
þrítugsaldri þágu örorkulífeyri hér á
landi, eftir það var hlutfallið hærra í
hinum löndunum. Munurinn óx með
hækkandi aldri þeirra sem þágu ör-
orkulífeyri.
Sigurður segir að menn hafi kom-
ist að þeirri niðurstöðu að fjölda
ungra öryrkja hér á landi mætti að
hluta rekja til þess að hér hafi verið
minni möguleikar á starfsendurhæf-
ingu. „Almannatryggingar í hinum
löndunum hafa komið meira inn í að
greiða fyrir endurhæfingu, ekki síst
þess fólks sem er að verða óvinnu-
fært. Við gerðum í framhaldi af þessu
endurhæfingarátak.
Nú getum við vísað fólki til sjálf-
stæðs matsteymis, sem getur metið
endurhæfingarmöguleika. Einnig er-
um við með samninga við Reykjalund
og Hringsjá, starfsþjálfun fatlaðra,
og getum sent fólk þangað í starfs-
endurhæfingu.“
Mikil fjölgun
Í greininni kemur fram að örorku-
bótaþegum hafi fjölgað mjög á Norð-
urlöndum á síðustu áratugum, eink-
um eftir 1970. Áberandi mest hafi
fjölgað í eldri aldurshópum. Sam-
svarandi þróun hafi orðið víðar í
Vestur-Evrópu. Raktar eru ýmsar
skýringar sem komið hafa fram á
þessari þróun. Meðal annars að á
tímum vaxandi atvinnuleysis hafi
þeim er búa við skerta getu verið
þrýst út af vinnumarkaði.
Önnur skýring var sú að aðgengi-
legt almannatryggingakerfi, sem
veitti rúmar bætur, freistaði fólks
sem byggi við skerta heilsu að sækja
um örorkubætur. Jafnvel þótt það
gæti unnið ýmsa vinnu.
Í þriðja lagi var bent á að skipulag
bótakerfisins í heild, það er aðgengi
fólks með skerta vinnugetu að bóta-
flokkum, gæti stuðlað að fjölgun
bótaþega.
Fjórða skýringin var svo hið eig-
inlega heilsufarsmat. Ólíkar aðstæð-
ur í hinum ýmsu löndum svo sem
ríkjandi atvinnuvegir á hverjum
stað, geti t.d. haft áhrif á tíðni vinnu-
slysa og atvinnutengdra sjúkdóma.
Greinarhöfundar telja liggja í aug-
um uppi að mun meiri fjölda örorku-
lífeyrisþega yfir 50 ára aldri í Skand-
inavíu og í Finnlandi, en á Íslandi,
megi rekja til rýmri heimilda í þess-
um löndum til að nota örorkubóta-
kerfið til að rýma til á vinnumarkaði.
Þá er fólki gefinn kostur á að fara
fyrr á eftirlaun en ella hefði verið.
Geðræn vandamál og
stoðkerfissjúkdómar
Meðfylgjandi er skýringarmynd
sem sýnir fyrstu sjúkdómsgreiningu
hjá öryrkjum, eftir sjúkdómaflokk-
um. Það er sú sjúkdómsgreining sem
tryggingalæknir setur efsta og ör-
orkumatið byggist á öðrum fremur.
Hinn 1. desember 1996 voru sjúk-
dómsgreiningar í íslensku örorku-
skránni að meðaltali 1,8.
Algengustu læknisfræðilegar
ástæður örorku hér á landi eru geð-
ræn vandamál og stoðkerfisvanda-
mál. Þessar ástæður eru algengastar
hjá báðum kynjum og til samans um
helmingur tilvika. Sömu sjúkdómar
voru einnig algengustu ástæður ör-
orku í Svíþjóð og Noregi. Hér voru
geðrænu vandamálin tíðust en stoð-
kerfisvandamálin í fyrsta sæti í Sví-
þjóð og Noregi.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Algengustu læknisfræðilegar ástæður ör-
orku hér á landi eru geðræn vandamál og
stoðkerfisvandamál. Þessar ástæður eru
algengastar hjá báðum kynjum og til sam-
ans um helmingur tilvika. Sömu sjúkdómar
voru einnig algengustu ástæður örorku í
Svíþjóð og Noregi. Hér voru geðrænu
vandamálin tíðust en stoðkerfisvanda-
málin í fyrsta sæti í Svíþjóð og Noregi.