Morgunblaðið - 05.05.2001, Blaðsíða 4

VARNARSAMSTARF Í HÁLFA ÖLD
4 C LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
M
EÐ her-
námi
Breta í maí
1940 hafði
sannast að
Ísland gat
hugsan-
lega fallið
erlendu stórveldi í skaut. Hlutleys-
isstefnan, sem fylgt hafði verið af
nánast trúarlegri sannfæringu frá
því lýst var yfir fullveldi 1918 hafði
ekki reynst raunhæf. Vaxandi
spenna var í samskiptum austurs og
vesturs og öll utanríkisviðskipti í
óvissu. Íslendingar höfðu hvorki
mannafla né fé til að reka flugvellina,
sem Bandamenn höfðu lagt hér.
Margir töldu að þriðja heimsstyrj-
öldin væri skollin á er ófriður bloss-
aði upp í Kóreu 1950. Íslendingar
brugðust þá við ófriðarhættunni með
því að gera varnarsamning við
Bandaríkin.
Samfélag, sem lengi hafði talið sig
í öruggri fjarlægð frá umheiminum,
stóð frammi fyrir gjörbreyttum
veruleika, eins og sannast hafði á
heimsstyrjaldarárunum. Dirfsku og
stjórnkænsku var þörf bæði í sam-
skiptum við erlend ríki en ekki síst í
samskiptum ráðamanna við þjóðina
sem nýverið hafði fagnað langþráð-
um áfanga með lýðveldisstofnun.
Saga Íslands á þessum viðsjálu
tímum er að sönnu heillandi við-
fangsefni. Þór Whitehead, prófessor
í sagnfræði, er manna fróðastur um
hana og hefur leitast við að setja
hana í samhengi við átök stórveld-
anna í kalda stríðinu. Morgunblaðið
leitaði því til Þórs í þeim tilgangi að
fá yfirlit yfir þá þróun sem leiddi til
varnarsamningsins við Bandaríkin.
Hlutleysi ógnað
„Hlutleysi Íslands,“ segir Þór,
„var alltaf nátengt þjóðernisstefn-
unni. Í huga Íslendinga var það raun-
ar ein hliðin á sjálfstæði landsins, yf-
irlýsing um að þeir ætluðu sér ekki
aftur að verða öðrum þjóðum bundn-
ir.“
Þór segir að jafnframt hafi ráða-
menn lagt „raunsætt mat á stöðu
landins“. Ísland lægi fjarri megin-
landi Evrópu, vígvöllum, ófriði og
hryllingi þar. Úthafið væri þjóðinni
skjól og Ísland hefði litla eða enga
hernaðarþýðingu. Breski flotinn
drottnaði á Norður-Atlantshafi og
„Ísland væri þess vegna á áhrifa-
svæði Breta og nyti óbeinnar varnar
flotans“. Þetta ástand átti eftir að
breytast og það gerðist snögglega. Á
fjórða áratugnum taka nasistar völd-
in í Þýskalandi og hefja útþenslu.
„Á þessum tíma er flugtækni í örri
þróun,“ segir Þór Whitehead. „Hér
lenda hvað eftir annað flugvélar stór-
þjóðanna sem eru að kanna leiðir yfir
hafið. Fjarlægðir eru að styttast og
samskipti landa að breytast til hins
verra vegna þess að tvö af öflugustu
ríkjum Evrópu, Þýskaland og Rússa-
veldi, eru undir grimmri alræðis-
stjórn. Flugvélar geta ráðist á her-
skipaflota langt úti í hafi og
hugsanlega borið hingað her manns
til að hremma landið og nota það til
loftárása á siglingaleiðir Atlants-
hafs.“
Þannig hefur Ísland í raun öðlast
hernaðarmikilvægi á skömmum
tíma. Vernd breska flotans virðist
ekki jafnsterk og áður.
Þór Whithead segir að íslenskir
ráðamenn hafi almennt forðast að
opinbera áhyggjur sínar af þessum
breytingum og almenningur tæpast
skynjað að þær væru í vændum. „Á
þessu er að vísu ein undantekning,
þegar litið er til stærstu stjórnmála-
flokkanna. Jónas Jónsson frá Hriflu,
formaður Framsóknarflokksins og
utanríkismálanefndar Alþingis, segir
fullum fetum að lýðræðisríkin verði
að reiða sig á vígbúnað Breta til mót-
vægis gegn herveldi Hitlers. Það er
óneitanlega merkilegt að formaður
utanríkismálanefndar þingsins skuli
tala þannig á sama tíma og Ísland
fylgir stefnu „ævarandi hlutleysis“.“
Ráðamenn óttuðust ekki eingöngu
hættu utan frá. Þór Whitehead segir
að þeir leiði mjög hugann að því, þeg-
ar dregur nær heimsstyrjöld, að í
landinu starfi flokkar kommúnista og
nasista (íslenskra og þýskra) sem
kunni að vera tilbúnir að ganga er-
inda flokksvelda sinna, ef þau seilist
hingað. Á sama tíma skýrist land-
vinninga- og árásarstefna Adolfs
Hitlers og stríðshætta fer vaxandi.
Ráðamenn taka að huga að ráð-
stöfunum til að efla öryggi landsins,
m.a. með því að leita eftir nýju sam-
bandi og viðskiptum við Bandaríkin.
Lögregla er efld og komið á hana
hernaðarsniði. Þór Whitehead segir,
að Þjóðstjórnin svonefnda undir for-
ystu Hermanns Jónassonar, Fram-
sóknarflokki, hafi líklega ætlað að
koma hér á fót nokkur hundruð
manna öryggisliði sjálfboðaliða með
föstum kjarna í lögreglunni.
Ísland hernumið
Heimsstyrjöld skellur á 1939.
Þjóðverjar hertaka Danmörku og
Noreg í apríl 1940 og Íslendingar
gera sér ljóst að nú getur allt gerst;
landið er óvarið með öllu og ekki
dugði breska flotaverndin Noregi.
Hitler fýsir að hremma landið, en
breskt herlið verður á undan og
gengur fyrirvaralaust á land í maí
1940. „Forsenda þess að Þjóðstjórn-
in tekur þegjandi og hljóðalaust upp
samstarf við breska hernámsliðið er
auðvitað sú, að hún er sannfærð um,
að sjálfstæði og frelsi Íslendinga sé
undir því komið að Þjóðverjar nái
ekki landinu undir sig. Ráðherrar
gæta þess hins vegar að sem minnst
beri á samstarfi stjórnarinnar við
Breta. Á þessum tíma lýsa íslenskir
ráðamenn aldrei yfir því að hlutleys-
ið hafi reynst gagnslaust. Gagnvart
þjóðinni er allt óbreytt og einkum er
lögð áhersla á að samskipti við er-
lenda hernámsliða geti ógnað göfugri
menningu og þjóðerni Íslendinga.
Fáir minnast á ógnina af Þýskalandi
Hitlers 1940-1941 nema jafnaðar-
menn í Alþýðublaðinu.“
Árið 1941 gera Íslendingar her-
verndarsamning við Bandaríkin, en
breski flug- og sjóherinn situr þó um
kyrrt. Þór Whitehead segir að her-
verndarsamningurinn hafi í raun
jafngilt efnislegri yfirlýsingu um að
hlutleysi hafi brugðist við að tryggja
lífshagsmuni þjóðarinnar í stríði.
Þjóðverjar viðurkenndu að vísu enn
hlutleysi Íslands en þeir höfðu jafn-
framt lýst því yfir að landið væri á
hafnbannsvæði og höfðu þannig farið
nærri því að lýsa beinlínis yfir stríði á
hendur Íslendingum.
„Ég tel að þessi breyting, frá-
hvarfið frá hlutleysi, hafi þó verið
gerð af hálfum hug. Almennt fer því
fjarri að ráðamenn þjóðarinnar lýsi
stöðunni eins og hún raunverulega
er. Ríkisstjórnir þurfa ekki lengur að
hafa áhyggjur af vörnum landsins og
utanríkisviðskiptum, sem blómstra
ekki síst vegna herverndarsamn-
ingsins. Stjórnmálamenn geta þess
vegna einbeitt sér að innanlandsmál-
um, snúið aftur í sinn gamla heim og
látið sem lítið eða ekkert hafi breyst í
utanríkismálum.
Fleira kemur til. Mikil þjóðernis-
vakning fylgir stofnun lýðveldis 1944
og andrúmsloftið í samfélaginu leyfir
tæplega umræðu um kosti þess og
galla að segja endanlega skilið við
hlutleysi. Ráðamenn hér á landi
halda líka í þá von að Íslendingar geti
endurvakið hlutleysið í nýrri mynd ef
stórveldunum takist að koma á al-
þjóðlegu öryggiskerfi í nafni Samein-
uðu þjóðanna.“
Vandinn mikli í stríðslok
Ákvarðanir um íslensk öryggismál
verða ekki flúnar, þegar frá líður.
Undir stríðslok 1945 eru Bandaríkja-
menn komnir að þeirri niðurstöðu að
þeir þurfi hér nauðsynlega á her-
stöðvum að halda til langs tíma, helst
99 ára. Þær eiga einkum að nýtast
flughernum, en einnig er talin höf-
uðnauðsyn á því að hindra að fjand-
mannaríki, Sovétríkin, geti náð Ís-
landi undir sig og notað landið til
árása á siglingaleiðir og borgir Norð-
ur-Ameríku. Bandaríkjamenn leita
til Ólafs Thors, forsætis- og utanrík-
isráðherra (Sjálfstæðisflokki), en
hann biður þá að hreyfa ekki her-
stöðvamálum að svo stöddu og hafa
samráð við Breta, helstu viðskipta-
þjóð Íslendinga.
Aðstæður innlands eru ráðamönn-
um flóknar og erfiðar, að sögn Þórs
Whitehead. „Sósíalistaflokkurinn,
sem kommúnistar ráða, hefur komist
í lykilstöðu eftir þingkosningar 1942
og ný ríkisstjórn varð ekki mynduð
1944 nema með þátttöku flokksins.
Að auki hafa sósíalistar náð forystu í
verkalýðshreyfingunni og Ólafur
Thors þarf á stuðningi hennar að
halda við „nýsköpunina“; endurnýj-
un á framleiðslutækjum þjóðarinnar
eftir áralanga stöðnun í kreppunni
miklu.“
Þór telur, að við þessar aðstæður
hafi íslenskum stjórnmálamönnum
verið ófært að marka nýja utanrík-
isstefnu og semja við Vesturveldin
um varnir og viðskipti.
„Ólafur Thors stóð frammi fyrir
margþættum vanda. Hann vissi, að
sósíalistar myndu aldrei samþykkja
varnarsamning við Vesturlönd nema
með samþykki og þátttöku Sovét-
ríkjanna. Þar að auki er þjóðin tæp-
lega búin undir breytingu á utanrík-
isstefnunni eftir þjóðernisvakningu
lýðveldisársins og áralangan mál-
flutning um að Íslendingum stafi ógn
af dvöl erlends herliðs í landinu, þó
að raunar megi vel hugsa sér örygg-
issamning á þessum tíma án her-
setu.“
„Þegar horft er út fyrir landsteina
í stríðslok,“ segir Þór ennfremur,
„sýnist mörgum stjórnmálaforingj-
um þó ekki blása byrlega fyrir end-
urreisn hlutleysis. Sovétríkin færa
alls staðar út landamæri sín og völd
og beita harðræði í hernumdu lönd-
unum í Mið- og Austur-Evrópu.
Einnig krefst sovétstjórnin land-
svæða og bækistöðva af Norðmönn-
um. Þetta þykir benda til að Stalín
ætli sér ítök á Atlantshafi.
Nú vita Íslendingar að bækistöðv-
ar bandamanna hér höfðu ráðið úr-
slitum í átökum á Atlantshafi. Þetta
var margstaðfest af hálfu forystu-
manna vesturveldanna sem töldu
líka að flugleiðin um landið yfir Atl-
antshaf hefði verið bandamannaherj-
unum á meginlandinu ómetanleg við
loftflutninga og ferjuflug. Þess vegna
leikur nú ekki lengur neinn vafi á því
1945 að Ísland hafi öðlast gríðarlegt
hernaðarmikilvægi. Því mátti ætla að
einræðisríki í landvinningaham hlyti
að sækjast hér eftir ítökum, ef það
sæi kost á því á friðartímum, og
reyndi að ná landinu á sitt vald í
stríði. Jafnframt varð ljóst að vest-
urveldin hlytu að hernema landið í
eigin þágu ef ný styrjöld hæfist.
Þetta er algjört grundvallaratriði
sem menn verða að hafa hugfast þeg-
ar farið er yfir þessa sögu. Íslenskir
stjórnmálamenn töldu sig vita fyrir
víst, að landið fengi undir engum
kringumstæðum að vera óáreitt ef
stríð brytist út. Þannig gæti einnig
farið ef harka hlypi í valdabaráttu
stórveldanna, jafnvel þótt „friður“
ríkti.
Sósíalistar sáu þessi mál í allt öðru
ljósi, enda tengdir alþjóðahreyfingu
kommúnista, sem ráðstjórnin réð
fyrir. Raunar var það ein aðalástæð-
an til þess að sósíalistar tóku þátt í
nýsköpunarstjórninni 1944, að þeir
vildu koma í veg fyrir samninga við
vesturveldin um öryggismál og
bækistöðvar á íslensku landi.“
Annar vandi íslenskra ráðamanna
var rekstur flugvallanna í Reykjavík
og Keflavík. Þór segir að flugvalla-
gerð Bandamanna á stríðsárunum
hafi vissulega verið fagnaðarefni. Ís-
lendingar hafi hins vegar hvorki ver-
ið undir það búnir að reka flugvellina
né verja þá. Keflavíkurflugvöllur hafi
verið einn stærsti flugvöllur í heimi í
stríðslok.
„Flugvellirnir auka á öryggisvand-
ann, því að þeir opna landið enn frek-
ar fyrir skyndiárás. Nú er reyndar
ljóst, að flugvallaleysið í upphafi
stríðsins, sem stafaði af fátækt þjóð-
arinnar á kreppuárunum, bjargaði
Íslendingum að öllum líkindum frá
innrás Hitlers haustið 1940.“
Í utanríkisviðskiptum blasir líka
við mikill vandi í stríðslok. Landið
var á barmi gjaldþrots þegar styrj-
öldin hófst. Þetta ástand hafði gjör-
breyst á stríðsárunum, hagstæður
markaður hafði galopnast í Bretlandi
og með samningum við Bandaríkja-
menn höfðu Íslendingar tryggt sér
næsta ótakmarkaðan innflutning á
varningi meðan aðrar Evrópuþjóðir
liðu skömmtun, sáran skort og hung-
urdauða á stríðsárunum. „Með sam-
starfi við Atlantshafsveldin“, segir
Þór Whitehead, „brutust Íslendingar
loks úr kreppu og nutu mestu vel-
megunar í sögu þjóðarinnar. Nú er
ráðamönnum sá vandi á höndum
hvernig tryggja megi áframhald
þessara viðskipta og velmegunar.
Uppi voru hugmyndir um að leysa
málið með sama hætti og í hervernd-
arsamningnum við Bandaríkin 1941,
þ.e.a.s. að vesturveldin veittu Íslend-
ingum viðskiptaívilnanir fyrir hern-
aðaraðstöðu.“
Aðdragandi varnarsamningsins
Íslendingar
leita öryggis
1939–1951
Morgunblaðið/Kristinn
Þór Whitehead sagnfræðiprófessor.
Þór Whitehead sagnfræðiprófessor gerir í
samtali við Ásgeir Sverrisson grein fyrir þeim
erfiðu úrlausnarefnum sem íslenskir stjórn-
málamenn stóðu frammi fyrir þegar leið frá
lokum síðari heimsstyrjaldar.
’ Ef ekkert væri gert til varnar höfðu íslenskirráðamenn þess vegna ærna ástæðu til að
óttast skyndiárás Sovétmanna og gagnárás
vesturveldanna sem breytt hefði þéttbýlasta
hluta landsins í vígvöll með öllum þeim
ósköpum sem því fylgdi. Hér á landi vissu
menn hvað fólst í sovésku hernámi, jafnvel
þótt það stæði stutt. Flestir gerðu sér ágæta
grein fyrir morðæði Stalíns. ‘