Morgunblaðið - 05.05.2001, Blaðsíða 10

S
IGMUND, hinn ágæti
teiknari og stjórn-
málarýnir Morgun-
blaðsins, setur mig
gjarnan í brynju á
myndum sínum. Til-
efnið er, að í septem-
ber 1995 flutti ég er-
indi á alþjóðlegri ráðstefnu í
Reykjavík um öryggis- og umhverf-
ismál á Norður-Atlantshafi og hvatti
til þess, að Íslendingar litu varnir sín-
ar nýjum augum og ræddu, hvað þeir
ættu sjálfir að leggja af mörkum í því
skyni.
Þegar ritstjórn Morgunblaðsins
býður mér að taka þátt í að fagna
þeim merkisatburði, að hinn 5. maí
2001 eru 50 ár liðin síðan ritað var
undir varnarsamning Íslands og
Bandaríkjanna, ætla ég að líta að
nýju á hlut Íslendinga í eigin vörnum,
þótt viðbrögðin haustið 1995 hafi
staðfest þá skoðun mína, að um ýmsa
þætti íslenskra öryggismála vilji
menn helst ekki ræða og þar á meðal,
hver eigi að vera hlutur okkar Íslend-
inga sjálfra við gæslu eigin öryggis.
Kýs ég að endursegja erindið að
verulegum hluta, því að það hefur
aldrei birst á íslensku, og lesendur
munu auk þess sjá að á sviði öryggis-
mála sem öðrum fer því fjarri að
stöðnun einkenni umræður auk þess
sem efnistök stjórnvalda breytast í
samræmi við nýjar kröfur.
Harðar deilur
Umræður um varnir Íslands hafa
fylgt mér frá blautu barnsbeini, því
að faðir minn, Bjarni Benediktsson,
var löngum í fremstu röð þeirra, sem
mótuðu stefnu Íslands í utanríkis- og
öryggismálum. Hann ritaði í senn
undir Atlantshafssáttmálann, stofn-
skrá Atlantshafsbandalagsins
(NATO) fyrir Íslands hönd hinn 4.
apríl 1949 og varnarsamninginn 5.
maí 1951. Óeirðir urðu á Austurvelli
hinn 30. mars 1949 og kommúnistar
réðust með grjótkasti á Alþingishús-
ið, þegar aðildin að NATO var sam-
þykkt. Þá þótti skynsamlegt, að við
Guðrún, systir mín, værum á heimili
frændfólks í öryggisskyni og um
nokkurt skeið var sérstök öryggis-
gæsla við heimili okkar vegna hinnar
pólitísku spennu, sem ríkti.
Kóreustyrjöldin, umræður um
hættuna af kjarnorkumætti Sovét-
ríkjanna í upphafi sjötta áratugarins
og átökin um það 1956, hvort banda-
ríska varnarliðið ætti að hverfa af
landi brott vöktu mikinn áhuga hjá
mér og höfðu mótandi áhrif. Í upphafi
sjöunda áratugarins varð síðan
Kúbudeilan og mannkyn stóð nær því
en nokkru sinni fyrr eða síðar, að
gripið yrði til kjarnorkuvopna í sam-
skiptum Bandaríkjanna og Sovétríkj-
anna. Sannfærðist ég um, að það væri
ekki háð tímabundnu mati á ein-
stökum atburðum á alþjóðavettvangi,
hvort gera þyrfti ráðstafanir til að
tryggja öryggi og varnir Íslands,
heldur væri þar um varanlegt við-
fangsefni að ræða. Engin þjóð gæti
leyft sér að vera eins og strúturinn og
stinga höfðinu í sandinn, ef hættu
bæri að höndum. Líta bæri á ráð-
stafnir til að gæta ytra öryggis þjóða
sömu augum og einstaklingar gera,
þegar þeir semja við tryggingafélag
eða nú við öryggisgæslufyrirtæki til
að tryggja eigið öryggi sem best.
Festa ríkti í varnarmálunum á við-
reisnaráratugnum. Hér var haldinn
utanríkisráðherrafundur NATO í
fyrsta sinn árið 1968 og kom ég að því
á Morgunblaðinu að vinna að útgáfu
sérstaks blaðs í tilefni af honum.
Kynntist ég þá fyrst stefnu banda-
lagsins náið en lengi var talað um
merki NATO frá Reykjavík, þar sem
annars vegar var lögð áhersla á að
NATO mundi halda úti öflugum
vörnum en hins vegar leita eftir við-
ræðum um takmörkun vígbúnaðar
við Varsjárbandalagsríkin. Á þessum
árum vildi faðir minn, að íslensk
stjórnvöld leituðu til erlendra sér-
fræðinga til að leggja mat á öryggis-
hagsmuni Íslands og hvaða ráðstaf-
anir væru nauðsynlegar til að gæta
þeirra, en á sjöunda áratugnum fóru
sovéskar herflugvélar að láta að sér
kveða í nágrenni Íslands og kafbáta-
floti þeirra á Norður-Atlantshafi
stækkað jafnt og þétt. Geta menn
rétt ímyndað sér, hvað gerst hefði í
Kúbudeilunni hér á Atlantshafi, ef
Sovétmenn hefðu þá ráðið yfir þeim
úthafsflota, sem þeir hófu að smíða á
sjöunda áratugnum. Hernaðarlegt
gildi Íslands í samskiptum austurs og
vesturs jókst ár frá ári í samræmi við
spennuna í vígbúnaðarkapphlaupinu.
Árið 1971 tók vinstri stjórn við af
viðreisnarstjórninni og hún vildi eins
og vinstri stjórnin frá árinu 1956
draga úr vörnum landsins.
Sjálfstæðisflokkurinn snerist gegn
þessari stefnu. Flokkurinn breytti
innra skipulagi sínu á þessum árum
og kom á fót málefnanefndum, þar á
meðal utanríkismálanefnd og varð ég
formaður hennar og tók virkan þátt í
umræðunum um varnarmál. Vegna
útþenslu Sovétmanna á Norður-Atl-
antshafi beindist athyglin meira en
ella að varnarleysisstefnu íslenskra
stjórnvalda. Hingað komu sérfræð-
ingar og blaðamenn til kynna sér að-
stæður og hitti ég marga þeirra, þar á
meðal Johan Jörgen Holst, sem síðar
varð varnarmálaráðherra og utanrík-
isráðherra Noregs. Fyrir hans tilstilli
tók ég til við að rita greinar um ís-
lensk utanríkis- og öryggismál í er-
lend tímarit og bækur um þessi efni
og taka þátt í ráðstefnum um þau
víða um lönd. Frá þessum árum er
mér einnig minnisstæð ferð, sem
Geir Hallgrímsson, Matthías Á. Mat-
hiesen, Styrmir Gunnarsson og ég
fórum til Noregs til að kynnast stefn-
unni í varnar- og öryggismálum og
ræða um hana við forystumenn á
sviði stjórnmála og varnarmála.
Höfðu þeir áhyggjur af því, ef Íslend-
ingar hættu þátttöku í þeirri örygg-
iskeðju sem varnarsamstarfið mynd-
aði með aðild okkar frá
Norður-Ameríku til Noregs.
Nýlega skýrði norska blaðið Aften-
posten frá því, að á árunum 1971 til
1974, sömu árin og ríkisstjórn undir
forsæti Ólafs Jóhannessonar gældi
við að láta varnarliðið hverfa úr landi
í áföngum, hefðu farið fram viðræður
milli Finna og Sovétmanna, um að
sovéskt herlið og hergögn fengju
fastan samastað í Norður-Finnlandi
og Finnar veittu Sovétmönnum að-
stoð við hugsanlega innrás í Noreg.
Byggðist fréttin á rannsóknum
finnsks blaðamanns á austur-þýskum
Stasi-skjölum. Hvort sem norsk
stjórnvöld höfðu grun um þetta hern-
aðarbrölt Sovétmanna við austur-
landamæri sín eða ekki á sama tíma
og íslensk stjórnvöld vildu stuðla að
varnarleysi fyrir vestan Noreg á
Norður-Atlantshafi, þarf engan að
undra, að þau höfðu miklar áhyggjur
af því, sem hér kynni að gerast.
Þáttaskil urðu í pólitískum um-
ræðum um veru bandaríska varnar-
liðsins vorið 1974, þegar fyrir lá í
undirskriftasöfnun Varins lands, að
55.522 íslenskir kjósendur vildu ekki
hrófla við stefnunni í varnarmálum.
Er eftirminnilegt að hafa tekið þátt í
þeirri miklu fjöldahreyfingu og kynn-
ast því af eigin raun af hve mikilli
vandvirkni var að framkvæmd henn-
ar staðið, þótt forsvarsmenn söfnun-
arinnar fengju á opinberum vett-
vangi á sig blóðugar skammir frá
andstæðingum hins góða og vinsæla
málstaðar. Líklega sauð þar upp úr í
málefnasnauðum áróðri þeirra, sem
mæltu varnarleysi Íslands bót en
sagan sýnir okkur nú, að bein og
óbein tengsl þeirra við andstæðinga
Vesturlanda í kommúnistaríkjunum
voru meiri en þá var unnt að leiða í
ljós með haldbærum gögnum. Sum-
arið 1974 vann Sjálfstæðisflokkurinn
góðan sigur í þingkosningum og rík-
isstjórn var mynduð undir forsæti
Geirs Hallgrímssonar.
Hún batt enda á óvissuna í varn-
armálunum á fyrstu mánuðum sín-
um.
Síðustu 15 árin, þar til Sovétríkin
og valdakerfi þeirra í Austur-Evrópu
liðu undir lok árið 1991, leituðust
andstæðingar varnarsamstarfsins
við Bandaríkin einkum við að gera
það tortryggilegt með því að ala á
grunsemdum, um að kjarnorkuvopn
væru á Keflavíkurflugvelli. Er það
kapítuli út af fyrir sig að rifja þá sögu
upp og hverjir létu mest að sér kveða
í henni. Tók ég mikinn þátt í um-
ræðum um þau mál hér á síðum
Morgunblaðsins sem blaðamaður
þess. Þáttur Morgunblaðsins í þágu
varnarsamstarfsins hefur verið mikill
síðustu 50 ár og styrkurinn, sem
blaðið sýndi í hörðum deilum kalda
stríðsins, er ein af forsendum þess
trausts og trúverðugleika, sem það
nýtur enn þann dag í dag meðal þjóð-
arinnar.
Íslensk öryggissveit
Í erindinu 1995 spurði ég, hvort við
gætum treyst því, að hin farsæla
stefna í varnar- og öryggismálum,
sem Íslendingar hefðu fylgt í rúm 50
ár sem sjálfstæð þjóð, mundi veita
þeim sama skjól á nýrri öld. Svaraði
ég á þann veg, að við gætum varla
vænst þess. Ég taldi, að áfram mynd-
um við geta treyst á aðild okkar að
NATO og varnarsamninginn við
Bandaríkin en á hinn bóginn kynni
afstaða NATO og Bandaríkjamanna
til varnarstöðvarinnar að breytast á
þann veg, að þar yrði minni liðsafli og
viðbúnaður en áður og það tæki
lengri tíma en verið hefði að kalla út
þann herstyrk, sem kynni að þurfa til
að verja landið. Íslensk stjórnvöld
myndu áfram óska eftir öryggis-
tryggingu frá Bandaríkjastjórn á
hættutímum, en vandasamt kynni að
verða að fá með skömmum fyrirvara
landher til að verja lykilmannvirki í
landinu.
Síðan 1995 hafa engar meginbreyt-
ingar orðið á varnarsamstarfi Íslands
og Bandaríkjanna. Það hefur reynst
rétt, sem við talsmenn þess héldum
fram eftir lok kalda stríðsins, að bæði
íslensk og bandarísk stjórnvöld líta á
það sem varanlegan lið í að gæta ör-
yggishagsmuna þjóða sinna að eiga
samstarf í varnarmálum. Spurningar
hafa hins vegar vaknað um, hvernig
staðið skuli að framkvæmd þess.
Varnarsamningurinn frá 1951 hef-
ur ekki gildi nema með rökum sé sýnt
fram á, að gerðar séu ráðstafanir til
að sinna skyldum í samræmi við efni
hans. Það verður ekki gert nema
unnt sé að fylgjast með skipaferðum
við Ísland, halda uppi vörnum í loft-
helgi Íslands, hafa tiltækar áætlanir
um varnir landsins og æfa fram-
kvæmd þeirra. Einnig þarf að sýna
með áætlunum og viðbúnaði, hvernig
unnt er að tryggja öryggi þeirra, sem
lenda í lífsháska á Íslandi eða í ná-
grenni við landið.
Hinn 4. janúar 1994 var í fyrsta
sinn gengið frá sameiginlegri bókun
milli ríkisstjórna Íslands og Banda-
ríkjanna um framkvæmd varnar-
samningsins til næstu tveggja ára.
Var gildistími bókunarinnar fram-
lengdur til fimm ára hinn 9. apríl
1996. Er því enn kominn tími til þess
að huga að þessari bókun. Að mínu
áliti er þetta fyrirkomulag ekki skyn-
samlegt, enda í andstöðu við hefðir í
samstarfi þjóðanna frá 1951 til 1994
og það eðli varnarsamningsins, að
hann gildi, þar til annar hvor aðili
hans vill rifta honum. Samkvæmt
samningnum ber að standa að vörn-
unum í samræmi við sameiginlegt
mat á öryggishagsmunum hverju
sinni. Með hina sameiginlegu og var-
anlegu hagsmuni í huga hafa Banda-
ríkjamenn hag af því að halda hér úti
þeim liðsafla og tækjakosti, sem er
nauðsynlegur til eftirlits í og á hafinu
og dugar til fyrstu viðbragða á landi
og í lofti. Ef fallið yrði frá því að fram-
kvæma varnarsamninginn með þess-
um hætti, skapaðist sú pólitíska að-
staða, að á hættustundu kynnu
ákvarðanir um slíka grunnþætti að
leiða til hættulegrar stigmögnunar
og skapa spennu í samskiptum þjóð-
anna og út á við.
Vitna ég þá enn til þess, sem ég
sagði í erindinu í september 1995.
Benti ég á, að það væri frumskylda
sérhverrar ríkisstjórnar að sýna
fram á, að hún hefði gert áætlanir til
að verja borgara sína og land. Ekki
væri til frambúðar unnt að setja allt
sitt traust í þessu efni á Bandaríkja-
menn.
Þegar rætt hefði verið um aukinn
hlut Íslendinga í eigin vörnum, hefði
á liðnum árum því verið borið við, að
hann kæmi ekki til álita vegna fá-
mennis þjóðarinnar og fátæktar.
Farsælt varnarsamstarf
kallar á verkaskiptingu
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Björn Bjarnason menntamálaráðherra.
Eftir Björn Bjarnason
VARNARSAMSTARF Í HÁLFA ÖLD
10 C LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ