Morgunblaðið - 05.05.2001, Blaðsíða 21

VARNARSAMSTARF Í HÁLFA ÖLD
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 C 21
M
ARGT ungt fólk á Ís-
landi er áhugasamt um
friðarmál en jafnframt
er algengt að það þekki
ekki söguna nógu vel
og geri sér ekki ljóst hver ábyrgð
fylgir þátttöku Íslendinga í starf-
semi Atlantshafsbandalagsins
(NATO). Þetta er mat Steinunnar
Þóru Árnadóttur, 23 ára nema í
mann- og stjórnmálafræði við Há-
skóla Íslands. Steinunn Þóra á sæti í
stjórn Samtaka herstöðvaandstæð-
inga og kveðst líta svo á að starf í
þágu friðarhugsjónar tengist ekki
nauðsynlega flokkapólitík eða þátt-
töku á þeim vettvangi.
Steinunn Þóra hefur setið í stjórn
Samtaka herstöðvaandstæðinga frá
því á liðnu hausti. Í stjórninni sitja
átta manns og eru fjórir þeirra innan
við þrítugt. Í samtökunum eru nú um
1.600 manns og ber meira á eldra
fólki, að sögn Steinunnar Þóru. For-
maður samtakanna er Sverrir Jak-
obsson.
Starfsemi samtakanna hefur að
undanförnu beinst nokkuð að því að
ná til ungs fólks á Íslandi. Yngra
fólkið í stjórn samtakanna hefur efnt
til funda í framhaldsskólum þar sem
friðarmál almennt hafa verið til um-
fjöllunar. Þannig voru framhalds-
skólar á Akranesi og í Keflavík heim-
sóttir í vetur.
„Við erum ekki einvörðungu að
ræða um Atlantshafsbandalagið, að-
ild Íslands að því og herinn í Kefla-
vík. Á þessum fundum hafa verið
tekin til umræðu friðarmál almennt í
heiminum, kjarnorkuvá og annað
það, sem er ungu fólki ofarlega í
huga á þessu sviði,“ segir Steinunn
Þóra og bætir við að vitanlega teng-
ist þau umræðuefni hins vegar helsta
baráttumáli Samtaka herstöðvaand-
stæðinga, sem sé að Íslendingar segi
sig úr Atlantshafsbandalaginu og að
bandaríski herinn hverfi á brott frá
Íslandi.
Stjórn samtakanna fundar reglu-
lega en að auki er efnt til funda og
samkomur haldnar í tengslum við þá
baráttudaga, sem markaðir hafa ver-
ið. Þannig er 30. mars einn þessara
atburða en þann dag 1949 gengu Ís-
lendingar í NATO. Jafnframt hafa
samtökin minnt á baráttumál sín 1.
maí og nú á mánudag 7. maí gangast
herstöðvaandstæðingar fyrir sam-
komu í Íslensku óperunni þar sem
m.a. munu koma fram ýmsir lands-
þekktir listamenn. Þá hafa félagar í
samtökunum mótmælt komum her-
skipa hingað til lands og haft í
frammi aðgerðir af ýmsu öðru tilefni.
Steinunn Þóra segir að unnið sé að
gerð vefsíðu á vegum herstöðvaand-
stæðinga, sem nefnast muni friður.is
og verði vefslóðin sú. Hugmyndin sé
sú að tengja saman með slíku vefriti
starfsemi íslenskra friðarhreyfinga
auk þess sem stefnt sé að því að ná
betur til hinna yngri með því að nýta
tölvutæknina. Reynslan kenni einnig
að með töluvupóstlistum sé hægt að
skipuleggja aðgerðir og koma boðum
til félagsmanna ótrúlega hratt.
Ungliðahreyfing í athugun
Fyrirrennari samtakanna, Sam-
tök hernámsandstæðinga, voru
stofnuð á Þingvöllum í september
1960. Starfsemi þeirra samtaka lá
niðri í nokkur ár og voru þau end-
urvakin 1972 undir nýju nafni. „Við
höfum verið að ræða hvort stofna
beri ungliðahreyfingu innan Sam-
taka herstöðvaandstæðinga,“ segir
Steinunn Þóra. „Mörgum finnst
kominn tími til, samtökin eru orðin
gömul og erfitt getur verið fyrir
yngra fólk að koma inn í svo rótgróin
samtök þar sem flestir þekkjast og
margir eiga sameiginlega sögu.
Þetta fannst mér allavega þegar ég
hóf þáttöku í þessu starfi, 17 ára.
Hugmyndin er ekki síst sú að skapa
umræðugrundvöll fyrir ungt fólk og
að hann verði breiðari en tíðkast hef-
ur innan samtakanna. Margt yngra
fólk er ef til vill ekki tilbúið að taka
beina afstöðu en vill engu að síður
ræða friðarmál almennt. Slík ung-
liðasamtök gætu því verið kjörin sem
eins konar upphafsskref fyrir hina
yngri hér á landi. Ég tel að grund-
völlur sé fyrir þessu, að minnsta
kosti þegar horft er til þess hve vel
ungt fólk mætir á stærri fundi okk-
ar.“
Steinunn Þóra kveðst merkja að
áhugi ungs fólks á friðarmálum fari
heldur vaxandi og þar ráði miklu
átökin í fyrrum Júgóslavíu og í Mið-
Austurlöndum. „Krakkar gera sér
hins vegar almennt ekki ljóst að við
Íslendingar erum aðilar að NATO og
að við bárum þar af leiðandi ábyrgð á
sprengjuárásum bandalagsins á
Júgóslavíu. Þá er einnig algengt að
menn segi sem svo að Íslendingar
ráði engu innan NATO og að við
hefðum t.d. engin áhrif getað haft á
árásirnar á Júgóslavíu. En við erum
fullgildir aðilar og berum því siðferð-
islega ábyrgð. Mér finnst mjög al-
gengt að fólki hafi ekki hugsað þetta
út frá þessum forsendum.“ segir
Steinunn Þóra.
Hún bætir við að sín reynsla sé sú
að ungt fólk á Íslandi þekki engan
veginn nógu vel sögu Íslands síðustu
áratugina og að lítið fari fyrir um-
ræðum um NATO-aðildina og varn-
arsamstarfið við Bandaríkin í skól-
um landsins. „Fólk á framhalds- og
háskólastigi þekkir þessa sögu ekki
nógu vel og hana mætti fjalla um á
svo mörgum fræðasviðum með tilliti
til þess hve hér var um stóra ákvörð-
un að ræða fyrir þjóðina. Þess vegna
skortir mjög marga grundvöllinn
hér á landi til að taka afstöðu til ut-
anríkis- og varnarmála. Almennt fer
lítil umræða fram um þennan mála-
flokk á Íslandi og bein afleiðing þess
er tilhneiging margra til að yppa öxl-
um.“
Steinunn Þóra kveðst telja að vera
herliðsins hér á landi og aðildin að
NATO ógni öryggi Íslands þar sem
landið verði áfram skotmark skelli á
ófriður á milli austurs og vesturs.
Hún er þeirrar skoðunar að 50 ára
varnarsamstarf við Bandaríkin hafi
haft margvísleg menningarleg áhrif
á Íslandi en segist ekki reiðubúin að
samþykkja að þau hafi nauðsynlega
verið af hinu illa. Hins vegar þykir
henni tvískinnungur einkenna af-
stöðu Íslendinga til herliðsins á Mið-
nesheiði. „Íslendingar virðast marg-
ir hverjir telja að í lagi sé að þetta
fólk sé hér á landi svo framarlega
sem við þurfum ekki að eiga við það
samskipti.“
Steinunn Þóra segist hafa alist
upp við miklar umræður um þjóð-
félagsmál almennt á heimili sínu.
Hún hafi hins vegar ekki haft áhuga
á flokkapólitík en talið Samtök her-
stöðvaandstæðinga kjörinn vettvang
til að beita sér í þágu friðarins enda
hafi stefnuskráin höfðað til hennar.
„Barátta fyrir friði er í mínum huga
réttlætismál og í raun samviskusp-
urning. Ég vil leggja mitt af mörk-
um,“ segir Steinunn Þóra Árnadótt-
ir.
„Ungt fólk er áhugasamt
en þekkir ekki söguna“
Steinunn Þóra Árnadóttir er 23 ára háskólanemi og á sæti í stjórn
Samtaka herstöðvaandstæðinga. Hún segir hér frá starfinu, áhuga
ungs fólks á friðarmálum og þeim skorti á umræðu, sem henni þykir
einkenna utanríkis- og öryggismál Íslendinga.
Morgunblaðið/Þorkell
Steinunn Þóra Árnadóttir.
varpstæki til að geta fylgst með
þessum útsendingum sem voru
sniðnar fyrir bandaríska hermenn
fjarri heimahögunum. Ég man að
barnatími í þessu sjónvarpi á laug-
ardögum þótti mjög góður og það
tók að bera á því að litlu krakkarnir
skrópuðu í skólanum á laugardags-
morgnum til að horfa á barnatím-
ann,“ segir Vilborg og bætir við að
tæpast hafi þó skólahald á laugar-
dögum verið lagt af sökum þessa.
Vilborg rifjar upp að fjölmargir
hafi komið að baráttunni gegn
bandaríska sjónvarpinu og að mynd-
ast hafi allbreið samstaða um nauð-
syn þess að því yrði lokað jafnhliða
því að Íslendingar kæmu sér upp
eigin sjónvarpsstöð. Hún telur hins
vegar að sjónvarpinu hafi ekki verið
lokað vegna baráttu málsmetandi Ís-
lendinga gegn því. „Sjónvarpinu var
lokað, eða öllu heldur var Íslending-
um gert ómögulegt að ná útsending-
um þess, vegna þess að ekki var leyfi
fyrir því að sýna það efni sem þar var
í boði utan hersvæðisins. Samning-
arnir kváðu á um að þetta efni mætti
aðeins sýna í herstöðvum Banda-
ríkjamanna en ekki mætti standa að
útsendingum á þann veg að heil þjóð
gæti fylgst með þeim. Það voru
bandarískir listamenn og aðrir, sem
áttu hagsmuna að gæta í sjónvarps-
og kvikmyndaheiminum vestra, sem
létu stöðva þessar útsendingar hér á
Íslandi.“
Ekki fór heldur hjá því að íslensk
börn yrðu fyrir áhrifum bæði af sjón-
varpi hersins og eins bandarískum
bíómyndum. Vilborg segir að þegar
þessi tími er gerður upp verði að
hafa í huga að á þessum árum sáu ís-
lensk börn aldrei íslenskt sjónvarps-
efni. Erfitt geti verið fyrir yngra fólk
nú á dögum að ímynda sér þjóðfélag
þar sem börn þekktu ekki sjónvarps-
útsendingar á eigin tungumáli. „Þau
þekktu ekki íslenskt sjónvarp og við,
sem vorum kennarar á þessum tíma,
veittum því athygli að börn tóku að
eiga erfiðara með að einbeita sér
gagnvart íslensku talmáli. Umhverfi
skiptir svo gífurlegu máli í sambandi
við allt nám og það á ekki síst við um
nám í eigin tungu sem er í svo nánum
tengslum við daglegt líf barnsins.“
Menningarsigrar
Vilborg telur að NATO-aðildin og
samningurinn við Bandaríkjamenn
hafi haft gífurleg áhrif á vettvangi
listar og menningar á Íslandi. Svar
þjóðarinnar við því áreiti sem her-
verndinni fylgdi hafi ekki síst komið
fram í sigrum á menningarsviðinu.
„Við – og nú segi ég við því ég tók
þátt í baráttunni frá upphafi, ég var
14 ára þegar lýðveldið var stofnað –
háðum harða baráttu gegn þessum
öflum. Við töldum og teljum enn að
svik hafi verið framin. Við vitum t.d.
nú að loforð um fullt samráð við Ís-
lendinga voru svikin. Valur Ingi-
mundarson sagnfræðingur er búinn
að sýna fram á að Bandaríkjaforseti
hafði gefið yfirhershöfðingjanum á
Miðnesheiði leyfi til að beita hernum
á Íslandi ef þurfa þurfti. Það var búið
að spana gikkinn.
En við sem háðum þessa baráttu
vorum alltaf að vinna sigra og þeir
unnust allir á sviði íslenskrar menn-
ingar. Hersetan og svikin höfðu
feikn mikil áhrif á listamenn í þessu
landi. Hersetan þjappaði íslenskum
listamönnum saman. Haldnar voru
glæsilegar og fjölmennar samkomur
þar sem listamenn komu fram. Ég
var t.a.m. í öllum Keflavíkurgöngun-
um og ég man vel eftir þeirri fyrstu
árið 1960. Sá atburður skók sam-
félagið. Margir karlar og margar
konur unnu mikið starf og merkilegt
á vettvangi hernámsandstæðinga,
eins og við kölluðumst þá. Baráttan
og samtökin náðu til landsins alls.
Þetta var mesta fjöldahreyfing sem
ég hef séð að störfum hér á landi.
Mér finnst við hæfi að vekja at-
hygli á því að um það leyti sem her-
inn kemur hingað til lands fara Ís-
lendingar að taka þátt í norrænni
samvinnu. Hún hafði gífurlega mikið
að segja fyrir listamenn og rithöf-
unda í þessu landi. Staða listamanna
og staða íslenskrar menningar
styrkist til mikilla muna með því að
tekið var upp aukið samstarf við
Norðurlöndin. Ég hygg að þegar
skoðuð eru áhrif þess að hingað kom
bandarískur her verði menn að huga
að því mótvægi sem norræn sam-
vinna skapaði. Hún reyndist gífur-
lega mikilvæg fyrir menningu þjóð-
arinnar.“
Vonbrigði með vinstri stjórnir
Vilborg Dagbjartsdóttir kveðst
sammála því mati að varnarsamn-
ingurinn við Bandaríkin og NATO-
aðildin séu ekki lengur deilumál í
samfélaginu. „Það er rétt, þetta
mikla deilumál fer ekki hátt nú um
stundir. Þarna er margs að gæta.
Mikilvægt er að minnast þess að
vinstri stjórnir fengu tvívegis tæki-
færi til að rifta samningnum við
Bandaríkin og segja þjóðina úr
NATO en það var ekki gert. Málinu
var einfaldlega eytt þegar vinstri
menn komust til valda og aldrei látið
skerast í odda. Þetta hafði vitanlega
neikvæð áhrif á baráttuandann.
Að sjálfsögðu urðum við fyrir gíf-
urlegum vonbrigðum með fram-
göngu vinstri manna í ríkisstjórn.
Þegar til kastanna kom var þetta
skref ekki stigið. Auðvitað varð ég
fyrir sárum vonbrigðum. Gleymdu
ekki að ég stóð undir styttunni af
Jóni Sigurðssyni á Austurvelli 30.
mars 1949. Ég kastaði að vísu ekki
grjóti í Alþingishúsið en skólasystir
mín fór úr báðum skónum sínum og
henti þeim í hvítliðana!“ segir Vil-
borg hlæjandi en verður snimhendis
alvarleg á ný. „Og hvernig er nú
komið fyrir þjóðinni? Nú liggur fyrir
að Íslendingar eru tilbúnir að biðja
Bandaríkjamenn um að fara hvergi!“
Hvernig útskýrir þú þessa viðhorfs-
breytingu?
„Það er hræðilegt að sósíalisminn
skyldi aldrei fá að þróast með eðli-
legum hætti á friðartímum. Þessar
fátæku þjóðir fengu ekki tækifæri til
að rísa úr rústum síðari heimsstyrj-
aldarinnar; þær voru neyddar út í
geimvísinda- og vopnakapphlaup.
Ég var í Tékkóslóvakíu um það bil
sem Vorið í Prag var að ganga í garð.
Þar ríkti gleði og mikið listalíf ein-
kenndi borgina. Síðar var þetta allt
barið niður.
Eftir að Berlínarmúrinn féll varð
sorinn allsráðandi. Siðleysið náði öll-
um völdum og við á Vesturlöndum og
meira að segja hér á Íslandi tökum
þátt í þessu; nú flytjum við inn súlu-
meyjar frá þessum fátæku löndum.“
Hafa yngri kynslóðir brugðist ykkur,
þessu fólki sem árum saman hélt uppi
baráttunni?
„Þarna verðum við að hafa í huga
að aðstæður hafa um sumt breyst.
Íslendingar hafa tekið yfir hluta
starfseminnar á Keflavíkurvelli.
Jafnframt höfum við tekið fullan og
glæsilegan þátt í því pólitíska sam-
starfi sem verið er að þróa fram í
Evrópu.
Íslendingar eru ekki lengur
hræddir við Bandaríkjamenn, en
margir hér á landi vilja enn græða á
þeim. Ungt fólk þekkir þessa sögu
ekki nógu vel. Nú skammast margir
sín fyrir að hafa verið sósíalistar og
kommúnistar. Það er óþarfi; það er
jafnaðarmennsku að þakka að hér á
landi byggðist upp öflugt velferðar-
kerfi. Það hefði ella ekki gerst. Nú er
unnið skipulega að því að rífa þetta
allt af fólkinu í landinu.
En söguna þurfum við að ræða af
fullri hreinskilni, bæði sigrana og
mistökin; það er skylda okkar að
koma lærdómi síðustu áratuga á
framfæri við ungu kynslóðina. Mér
hefur fundist að þessa umræðu
skorti mjög hér á landi. Við lifum
enda á heldur hugsjónalausum tím-
um. Mér þykir afskaplega vænt um
unga fólkið á Íslandi enda var ég
kennari um áratuga skeið. En ég
verð að segja að mér þykir unga kyn-
slóðin um of upptekin af hlutum sem
hafa ekkert varanlegt gildi. Fólk er
hér á algjöru ofáts- og neyslufylliríi.
Það er rétt, þegar hugsað er til þess
að enn eru ekki liðin 60 ár frá stofn-
un lýðveldisins hljóta þessi umskipti
að teljast alveg gríðarleg.“
Þú minntist áðan á að Evrópa væri
öll að opnast og mér sýnist að þú sért
sátt við þá þróun?
„Já, ég er það og ég er í öllum aðal-
atriðum sátt við þá stefnu sem ís-
lensk stjórnvöld hafa fylgt hvað það
varðar. Mín heimspeki hefur ekkert
breyst; ég trúi á gildi þess að þjóðir
starfi saman og í sátt og samlyndi.
Þetta er alþjóðahyggjan og ég fæ
ekki betur séð en hún lifi góðu lífi.“