Morgunblaðið - 05.05.2001, Blaðsíða 5

VARNARSAMSTARF Í HÁLFA ÖLD
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 C 5
Bandaríkjamenn biðja
um herstöðvar
Haustið 1945 bera Bandaríkja-
menn upp í trúnaði tillögu við Íslend-
inga um að taka hér á leigu herstöðv-
ar til langs tíma þvert á óskir Ólafs
Thors og Bretastjórnar.
„Eftir mikið þóf,“ segir Þór White-
head, „lýsir ríkisstjórn Íslands yfir
því að hún sé reiðubúin til viðræðna
við Bandaríkin um samning um her-
stöðvar til skamms tíma en aðeins á
grundvelli öryggiskerfis Sameinuðu
þjóðanna sem menn binda þá nokkr-
ar vonir við. Þessu hafna Bandaríkja-
menn og ímynda sér að Ólafur einn
standi í vegi fyrir óskum sínum,
vegna þess að hann vilji tryggja völd
sín með stuðningi kommúnista.
Eftir að Bandaríkjamenn bera hér
upp tillögu sína skera sósíalistar upp
herör gegn öllu varnarsamstarfi við
Vesturlönd ásamt hlutleysissinnum
úr öðrum flokkum (þjóðvarnarmönn-
um) sem eru sammála sósíalistum að
því leyti að neita eigi Bandaríkja-
mönnum um herstöðvar á friðartím-
um. Alþingiskosningar eru framund-
an 1946 og nú hefst kosningabarátta.
Þar hafa sósíalistar frábæra vígstöðu
í upphafi; þeir einir hafa lýst yfir al-
gjörri andstöðu við herstöðvaleigu til
langs tíma á meðan enginn hinna
flokkanna treystir sér til að marka
afdráttarlausa stefnu í öryggis- og
varnarmálum vegna þess að samn-
ingsgrundvöllur við vesturveldin
virðist enginn vera sökum kröfu-
hörku Bandaríkjastjórnar. Í krafti
þessarar vígstöðu knýja sósíalistar
aðra stjórnmálaflokka til að lýsa yfir
því, að þeir muni aldrei samþykkja
herstöðvar á friðartímum á íslensku
landi.
Bandaríkjamenn taka nú loks að
átta sig á því hvílík mistök þeir hafa
gert og hve mjög þeir hafa veikt
stöðu sína í landinu. Þeir draga því
mjög úr óskum sínum. Nýsköpunar-
stjórnin starfar áfram eftir kosning-
ar og samningar hefjast. Hér ber að
leggja áherslu á, að það voru Banda-
ríkjamenn sjálfir sem höfðu knúið
fram þessa þróun mála því þeim stóð
til boða að hafa hér áfram aðstöðu
um óákveðinn tíma 1945. Aðalherafli
þeirra hafði horfið héðan 1943, en
eftir sátu í landinu í stríðslok nokkur
hundruð bandarískir og breskir her-
menn sem flestir störfuðu á flugvöll-
unum í Keflavík og Reykjavík. Allir
skildu að herliðið þyrfti tíma til að
undirbúa brottför sína, miklir loft-
flutningar voru um landið eftir að
stríðinu lauk í Evrópu og Íslendingar
þurftu að fá næði til að geta tekið við
flugvallarekstrinum,“ segir Þór
Whitehead.
Málum miðlað –
Keflavíkursamningur
Þessu ferli lauk haustið 1946 með
Keflavíkursamningi. Sósíalistar slitu
stjórnarsamstarfinu hans vegna og
sökuðu Ólaf Thors og stuðnings-
menn hans úr Alþýðuflokki og Fram-
sóknarflokki óspart um landráð. Þór
leggur áherslu á að samningurinn
hafi verið hálfgert kraftaverk eftir
það sem á undan var gengið. Hann
hafi verið málamiðlun milli Banda-
ríkjamanna og Íslendinga. Banda-
ríkjamenn hafi þurft að kalla heim
allan liðsafla sinn og herverndar-
samningurinn frá 1941 hafi fallið úr
gildi. Bandaríkjamenn hafi á hinn
bóginn fengið tiltekin réttindi á Ís-
landi: Bandarísku flugfélagi hafi ver-
ið falið að reka Keflavíkurvöll með
borgaralegu starfsliði en stefnt hafi
verið að því að Íslendingar tækju við
rekstrinum með hjálp Bandaríkj-
anna.
„Ólafur Thors og samherjar hans
halda því fram, að Keflavíkursamn-
ingur sé lítið annað en sáttmáli um
flugvallarrekstur. En undir niðri
vona menn að samningurinn geti orð-
ið trygging fyrir öryggi landsins og
utanríkisviðskipti; Bandaríkjamenn
geti notað aðstöðu sína á Keflavík-
urflugvelli til að hafa hér tiltækt her-
lið ef landinu sé ógnað. Vesturveldin
launi Íslendingum að auki þessa að-
stöðu með því að styðja utanríkis-
verslunina. Meginland Evrópu var
að nokkru í rúst eftir heimsstyrjöld-
ina og kaupgeta þar lítil.
Hlutleysi er ekki að fullu hafnað,
en Jónas Jónsson frá Hriflu segir um
Keflavíkursamning að hann tryggi,
að Íslendingar geti kallast vestræn
þjóð. Íslendingar verði sjálfs sín
vegna að hafa gott samstarf við Atl-
antshafsveldin sem hér eigi lífshags-
muna að gæta. Einangrun, hvað þá
fjandskapur við nágrannaríkin, hæfi
ekki hnattstöðu, stjórnarfari, við-
skipta- og öryggishagsmunum Ís-
lendinga.“
Varnarleysi á viðsjártímum
Nú gengur í garð tímabil þegar
reynir á öryggisgildi Keflavíkur-
samnings. Sovétmenn herða tök sín á
þjóðunum austan járntjaldsins og
kommúnistar ræna völdum í Tékkó-
slóvakíu í ársbyrjun 1948. Þór segir:
„Þetta reynist vera mjög mikil-
vægur atburður sem almennt er tal-
inn sönnun þess að kommúnistar í
öllum löndum séu tilbúnir að gegna
hlutverki svokallaðrar fimmtu her-
deildar Sovétríkjanna. Í öðru lagi er
þessi viðburður talinn merki um að
Sovétmenn séu að blása til nýrrar
sóknar í Evrópu með liðsinni komm-
únista. Þá virðist stríðshætta magn-
ast, þegar Stalín leggur bann við öll-
um landflutningum vesturveldanna
til Berlínar.“
Þór leggur áherslu á að viðhorf ís-
lenskra ráðamanna hafi mótast af
reynslu þeirra á styrjaldarárunum
og útþenslu Hitlers. Valdaránið í
Tékkóslóvakíu hafi af þeim sökum
haft mikil áhrif á þá. En fleira kom
til.
„Vorið 1948 birtist mikill floti sov-
éskra fiskiskipa við strendur Íslands.
Íslendingar taka því að finna fyrir
valdi Sovétríkjanna á sama tíma og
stríðshætta eykst. Hundruð sov-
éskra sjómanna eru við strönd Ís-
lands, hér eru engar varnir og ís-
lenskir ráðamenn og vestrænir
sendiherrar óttast að vopnað lið
gangi á land úr sovéska fiskiflotanum
ef til átaka dragi. Miklar sögur fara
af njósnum Rússa og erfitt að dæma
um sannleiksgildi þeirra.“
Enn á ný vísar atburðarásin til
reynslu úr heimsstyrjöldinni síðari.
Þegar Þjóðverjar hernámu Dan-
mörku opnuðust þar lestarlúgur sak-
leysislegra þýskra flutningaskipa og
út streymdi herlið sem talið var að
hefði notið mikilvægs stuðnings
fimmtu herdeildarmanna. Einnig
ber að hafa í huga ógnvænlega
reynslu sumra íslenskra ráðamanna,
þegar hér skaut skyndilega upp
flotadeild að morgni 10. maí 1940 og
enginn vissi hvort þar voru Þjóðverj-
ar eða Bretar á ferð. „Menn vildu
sannarlega ekki þurfa að endurtaka
óvissu þessarar morgunstundar.“
Ísland gengur í
Atlantshafsbandalagið
Sumarið 1948 kannar Bjarni
Benediktsson, utanríkisráðherra,
hvaða áætlanir Bandaríkjamenn hafi
um að nota herflug um Keflavíkur-
flugvöll til varnar landinu á þessum
óvissutímum. Bjarni fær óljós svör,
enda virðast engar slíkar áætlanir
liggja fyrir í Washington. Þetta kem-
ur honum áreiðanlega á óvart og rík-
isstjórn Alþýðuflokks, Framsóknar-
flokks og Sjálfstæðisflokks undir
forsæti jafnaðarmannsins Stefáns
Jóhanns Stefánssonar tekur að ræða
hvort gera þurfi nýjan varnarsamn-
ing við Bandaríkjamenn. Framsókn-
armenn virðast hafa verið tregastir
til aðgerða.
Um haustið hverfur sovéski flotinn
af miðunum.
„Nokkru síðar,“ segir Þór White-
head „fá Íslendingar boð frá nokkr-
um ríkjum sem eru að ræða stofnun
Atlantshafsbandalags (NATO). Í
stað þess að þurfa að leita eftir her-
vernd Bandaríkjanna bauðst nú sá
kostur að tryggja öryggi landsins í
félagi við Norður-Ameríkumenn og
Vestur-Evrópuþjóðir, þar á meðal
norrænu frændþjóðirnar. Von ráða-
manna er sú, að samtakamáttur Atl-
antshafsbandalagsríkjanna geti
bægt stríðshættunni frá og veitt
landinu þá óbeinu vernd sem Kefla-
víkursamningur virðist ekki megna
að veita því.“
Það verður úr, að Ísland gerist eitt
af stofnríkjum Atlantshafsbanda-
lagsins í apríl 1949. Hlutleysinu er
endanlega hafnað, en aðildin þó
bundin því skilyrði að hér verði eng-
inn her á friðartímum og Íslendingar
þurfi ekki að hervæðast. Bandalagið
fær hins vegar vilyrði um aðstöðu í
landinu á ófriðartímum svipaða
þeirri sem Bandamenn höfðu hér á
stríðsárunum.
Árásarhætta metin
Þór vekur athygli á, að í viðræðum
um inngöngu í Atlantshafsbandalag-
ið hafi íslensk ráðherranefnd, sem
flaug til Washington, spurst fyrir um
ársásarhættu í styrjöld.
„Mat bandarískra herforingja á
þessari hættu var allmikilvægt.
Herforingjar telja líklegt að Sov-
étmenn reyni að fremja skemmdar-
verk á flugvöllum og jafnvel hertaka
þá. Eindregnir kommúnistar kunni
að hjálpa Sovéthernum. Bandaríkin
myndu bregðast við hertöku af öllu
afli og aldrei líða Sovétmönnum að
halda hér fótfestu.“
Nú er upplýst að sovétstjórnin
gerði síðar mjög víðtækar áætlanir
um spellvirki og árásir á herbæki-
stöðvar og samgöngumiðstöðvar
NATO-ríkja. Þessar áætlanir beind-
ust sérstaklega gegn flugvöllum og
vopnabúrum sem nýst gátu banda-
ríska sprengjuflugflotanum til kjarn-
orkuárása svo og gegn samgöngu-
leiðum Bandaríkjahers.
„Sovéska öryggislögreglan,“ segir
Þór, „var fyrst til að koma sér upp
sérstöku úrvalsliði í þessum tilgangi,
en hún studdist einnig við leynideild-
ir kommúnistaflokka í Vestur-Evr-
ópu og Norður-Ameríku sem áttu
m.a. að aðstoða Sovétherinn við
njósnir og hermdarverk í stríði.
Menn hafa nýlega verið að grafa upp
sendistöðvar, dulmálslykla og vopn
frá þessum fimmtu herdeildarmönn-
um á meginlandi Evrópu, þ. á m. í
hlutlausum ríkjum, eftir bendingum
frá landflótta skjalaverði sovésku ör-
yggislögreglunnar. Ekkert verður
Varnarliðið
Fyrsti yfirmaður varnarliðsins, Edward J. McGaw, hershöfðingi í Bandaríkjaher, ávarpar liðsmenn sína við komuna til
Íslands 7. maí 1951. Liðssveitirnar fyrsta árið voru úr 278. fótgönguliðssveit Bandaríkjahers sem annaðist varnir á
landi, 107. flugþjónustusveit flotans og flugdeild flotans sem önnuðust rekstur eftirlitsflugvéla af gerðinni P-2
„Neptune“ og 1400. bækistöðvarfylki flughersins sem annaðist rekstur varnarstöðvarinnar.
Komið til Íslands