Morgunblaðið - 05.05.2001, Blaðsíða 15

VARNARSAMSTARF Í HÁLFA ÖLD
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 C 15
D
VÖL varnarliðsins hér á
landi kallar á umfangsmikil
samskipti Íslendinga og
Bandaríkjamanna. Sverrir
Haukur Gunnlaugsson,
ráðuneytisstjóri í utanríkisráðuneyt-
inu, segir að mikilvægt sé að skýr
lagarammi og traust einkenni þessi
samskipti vegna varnarliðsins. Þá sé
ekki síður mikilvæg hin óformlega
eða „mannlega“ hlið þessa samstarfs
enda sé markmið beggja aðila að þau
séu hnökralaus.
Varnarsamningurinn frá 1951 inni-
heldur ákvæði um hvernig haga beri
samskiptum íslenskra stjórnvalda og
varnarliðsins frá Bandaríkjunum, þar
á meðal um skuldbindingar hvors að-
ila um sig. Margir þættir hafa á hinn
bóginn bæst við á undanförnum 50 ár-
um. Þar ræðir um reglur er lúta m.a.
að starfsemi verktakafyrirtækja á
varnarsvæðinu og kaupi og kjörum ís-
lenskra starfsmanna varnarliðsins.
Varnarmálaskrifstofa utanríkisráðu-
neytisins fer með þessi samskipti fyr-
ir hönd ráðherra og íslenskra stjórn-
valda.
Á varnarmálaskrifstofu starfa sex
manns. Henni var komið á fót 1954 og
nefndist þá varnarmáladeild. Þeirri
stöðu hélt deildin fram til 1. apríl 1985
en frá þeim tíma var hún gerð að sér-
stakri skrifstofu innan ráðuneytisins.
„Samhliða þessari breytingu voru
varnarmálskrifstofu falin ný og viða-
meiri verkefni sem m.a. lutu að því að
meta betur en áður hernaðar- og
varnarstöðu Íslands með beinni þátt-
töku fulltrúa skrifstofunnar í sam-
starfi aðildarríkja Atlantshafsbanda-
lagsins,“ segir Sverrir Haukur
Gunnlaugsson og vísar til þess að
þessi breyting hafi m.a. falið í sér að
Íslendingar tóku að sækja fundi her-
málanefndar bandalagsins. Jafnframt
var þá komið á fót stöðu varnarmála-
fulltrúa sem ýmist hefur starfað hér á
landi, í Washington og í Brussel.
Formlegur samráðsvettvangur Ís-
lendinga og Bandaríkjanna er varn-
armálanefnd og eru formenn hennar
jafnan tveir, yfirmaður varnarliðsins
og skrifstofustjóri varnarmálaskrif-
stofu. Sverrir Haukur tekur þó fram
að mikið sé um óformleg samskipti og
segja megi að aðilar talist við nánast
daglega til að skiptast á upplýsingum
og taka á þeim málum sem upp koma.
Á vegum varnarmálaskrifstofu
starfa síðan ýmsar nefndir sem sýsla
með tiltekna þætti varnarsamstarfs-
ins. Þar má nefna kaupskrárnefnd,
sem ákvarðar laun íslenskra starfs-
manna varnarliðsins með hliðsjón af
þróun launa á vinnumarkaði. Fyrir
henni fer ýmist ráðuneytis- eða skrif-
stofustjóri í félagsmálaráðuneytinu
en að því starfi koma m.a. fulltrúar
Alþýðusambands Íslands og vinnu-
veitenda.
Bygginga- og skipulagsnefnd varn-
arsvæða tekur fyrir alla skipulags- og
byggingaþætti og samþykkir teikn-
ingar af öllum mannvirkjum innan
varnarsvæða hér á landi. Gildir það
jafnt um hin íslensku sem hin banda-
rísku.
Jafnframt má nefna skaðabóta-
nefnd en í varnarsamningnum frá
1951 er gert ráð fyrir uppgjöri á
skaðabótum, sem kunna að leiða af
veru varnarliðsins. Á þá við um bæði
ríkin, fyrirtæki og einstaklinga. Einn-
ig ber að nefna forvalsnefnd sem hef-
ur með verktöku fyrir varnarliðið að
gera. „Mikilvægur liður þessara sam-
skipta hefur verið verktaka á Kefla-
víkurflugvelli, sem var á sínum tíma
mikil en dregið hefur úr á undanförn-
um árum,“ segir Sverrir Haukur.
Íslensk lög gilda
„Af stofnunum utanríkisráðuneyt-
isins sem annast samskipti við varn-
arliðið má nefna rekstur sýslumanns-
embættis á Keflavíkurflugvelli,
sérstakt lögreglulið og þar með toll-
gæslu sem snýr bæði að almennum
farþegakomum og varnarsvæðinu
öllu. Þar starfa um 84 manns en þetta
er næststærsta sýslumannsembætti
landsins, og hefur að mörgu leyti sér-
stöðu, ekki síst vegna umfangsmikilla
samskipta við varnarliðið og þar að
auki nú nýverið Schengen eftirlit.“
Sverrir Haukur leggur áherslu á að
íslensk lög gildi innan svæðisins og
því skipti miklu að að íslensk löggæsla
sé ávallt fyrir hendi þar sem og að
samvinna hins íslenska gæsluliðs og
þess bandaríska gangi greiðlega.
Sérstök flugmálastjórn á Keflavík-
urflugvelli hefur náin samskipti við
varnarliðið varðandi flugrekstur þess.
Jafnframt er starfandi Umsýslustofn-
un varnarmála, sala varnarliðseigna.
„Yfirmenn varnarliðsins koma yf-
irleitt hingað til tveggja ára dvalar.
Fyrir okkur sem á þessu sviði störf-
um er mikilvægt að fá tækifæri til að
kynnast þeim persónulega m.a. til
þess að geta gert þeim gleggri grein
fyrir íslenskum aðstæðum. Margir
þeirra þekkja þær ágætlega og ýmsir
yfirmenn liðsaflans hafa sýnt landi og
þjóð lifandi áhuga, m.a. lært íslensku.
Þetta samstarf hefur oftast gengið án
teljandi vandkvæða,“ segir ráðuneyt-
isstjórinn.
Á árunum 1951–1960 komu yfir-
menn varnarliðsins úr landhernum,
síðan tók flugherinn við en hin síðari
ár hefur liðsaflinn heyrt undir Banda-
ríkjaflota. „Flotinn ber ábyrgð á
vörnum landsins en ýmsar deildir ut-
an hans sinna ákveðnum verkefnum.
Það á t.a.m. við um flugherinn sem
sér um loftvarnir Íslands í verktöku
hjá flotanum,“ segir Sverrir Haukur.
Þáttur Íslendinga í varnarsam-
starfinu hefur farið vaxandi á síðustu
árum og munar þar mest um rekstur
ratsjárstöðva varnarliðsins. Ratsjár-
stofnun var sett á laggirnar árið 1987
en þar vinna í dag 76 starfsmenn. Ís-
lensk fyrirtæki hafa annast gerð hug-
búnaðar vegna þessa reksturs.
Tvö íslensk verktakafyrirtæki
höfðu lengst af með höndum bygg-
ingaverktöku á varnarsvæðinu.
Breyting hefur orðið á því umhverfi
og er nú stefnt að því að verktaka fyr-
ir varnarliðið verði að uppfylltum
vissum grunnskilyrðum frjáls frá 1.
janúar 2004.
Líkt og fyrr sagði er skýrt kveðið á
um að íslensk lög skulu gilda innan
varnarsvæða hér á landi. „Varnar-
svæðin eru afhent Bandaríkjamönn-
um til afnota en á þeim gilda áfram ís-
lensk lög. Til að tryggja nauðsynlega
samhæfinu á þessu sviði voru sett lög
árið 1954 sem kveða á um að utanrík-
isráðherra Íslands fari með öll íslensk
málefni íslenskra stjórnvalda innan
svæðanna og gildir þá einu hvort um
er að ræða Bolafjall á Vestfjörðum,
Gunnólfsvíkurfjall fyrir austan,
Stokksnes við Hornafjörð, varnar-
svæðið á Keflavíkurflugvelli, Helgu-
vík, olíubirgðastöðina í Hvalfirði eða
fjarskiptastöðina í Grindavík. Þannig
er utanríkisráðherra í raun ráðherra
umhverfismála, flugmála, heilbrigðis-
mála, hollustuverndar, skipulagsmála
og dómsmála á öllum varnarsvæðum.
Þetta er grundvallaratriði varðandi
samskiptin við varnarliðið; fyrirsvar
Íslendinga er allt á einni hendi. Varn-
armálaskrifstofa sér, í umboði ráð-
herrans, um þá þætti sem lúta að af-
skiptum Íslendinga af veru
varnarliðsins,“ segir Sverrir Haukur.
Hann nefnir að varnarliðið á Kefla-
víkurflugvelli eigi náin samskipti við
sveitarstjórnir á Suðurnesjum.
„Bandaríkjamenn hafa allt frá upp-
hafi lagt ríka áherslu á að þau sam-
skipti séu traust og náin, enda hafa
þessir aðilar komið saman að ýmsum
verkefnum. Þar má nefna sorpeyð-
ingarstöðina, sem nú er í ráði að end-
urnýja, og Hitaveitu Suðurnesja.
Þannig hefur jafnan verið leitast
við að tryggja annars vegar að laga-
rammi þessara samskipta sé skýr og
hins vegar að traust ríki í samskiptum
Íslendinga og varnarliðsins,“ segir
ráðuneytisstjórinn að lokum.
Morgunblaðið/Kristinn
Sverrir Haukur Gunnlaugsson ráðuneytisstjóri.
„Lagaramminn er skýr
og samskiptin traust“
Sverrir Haukur Gunnlaugsson, ráðuneyt-
isstjóri í utanríkisráðuneytinu, segir frá þeim
umfangsmiklu samskiptum sem einkenna
varnarsamstarf Íslendinga og Bandaríkja-
manna.
sem bandarískir ráðamenn hafa sagt
það hreint út að kjarnavopn hafi ekki
verið flutt til tiltekins staðar. Þetta
er mjög merkilegt, þarna var hefðin
rofin og í hlut áttu stærsta ríki
NATO og hið minnsta, sem gert
höfðu með sér tvíhliða varnarsamn-
ing.“
Bandaríkjamenn ákváðu á stríðsár-
unum að senda hingað liðsafla til að
leysa Breta af. Þessi sögulega ákvörð-
un var skýrð með vísun til Monroe-
kenningarinnar um áhrifasvæði
Bandaríkjamanna á vesturhveli jarð-
ar. Á sú skilgreining enn við?
„Það er til kort sem Roosevelt for-
seti notaði til að skilgreina þetta
svæði. Hann var að ræða við ráðgjafa
sinn, Harry Hopkins, þegar hann reif
út úr National Geographic-tímarit-
inu kort og dró með blýanti línu frá
norðurpólnum, umhverfis Ísland og
til suðurs. Um leið sagði hann: „þetta
er vesturhvel jarðar“. Ákvörðun
Roosevelts að senda hingað til lands
herlið áður en Bandaríkjamenn urðu
formlega aðilar að heimsstyrjöldinni
er merkileg af þessum sökum og
einnig þeim að hér var um persónu-
lega ákvörðun hans að ræða. Hann
sniðgekk ráðgjafa sína, utanríkisráð-
herrann og þingið. Leyndarhyggjan
þarna var mikil en líkt og tíu árum
síðar þegar varnarsamningurinn var
gerður var skilningur ráðamanna sá
að þeir mættu engan tíma missa.
Þannig var ákvörðun um að senda
liðið 1941 til Íslands til að leysa Breta
af tekin í nokkurri skyndingu og án
samráðs og það sama gerðist 1951.“
Kannski í Evrópu
Mér hefur alltaf fundist athyglisverð
frásögn ein í æviminningum Pauls
Nitze, þess mikla afvopnunarfræðings
og samningamanns. Hann segir frá
því er hann var að semja við Sovét-
menn um INF-sáttmálann um fækkun
meðaldrægra gereyðingarvopna. Þá
kemur upp sá vandi hvernig skilgreina
beri hugtakið „Evrópa“. Sovéski samn-
ingamaðurinn spyr hvort skilgreining
Nitzes taki einnig til Íslands og þá
svarar hann: „kannski“. Nú er mikil
gerjun í evrópskum öryggis- og varn-
armálum; telja Bandaríkjamenn Ís-
land Evrópuríki eða erum við „annars
staðar“?
„Mér finnst svar Nitzes gott. Í
jarðfræðilegu tilliti er Ísland vitan-
lega á mörkum Evrópu og Ameríku.
En taktu eftir því hvar Ísland er
staðsett í skipulagi Atlantshafs-
bandalagsins. Það heyrir undir Atl-
antshafsflotastjórnina í Norfolk í
Bandaríkjunum en ekki undir yfir-
mann heraflans í Evrópu. Þetta sýnir
að Bandaríkjamenn hafa tilhneig-
ingu til að líta á Ísland í bandarísku
og kanadísku öryggissamhengi.
Azor-eyjar falla á hinn bóginn undir
Evrópuherstjórnina af pólitískum
ástæðum, þ.e. vegna tengslanna við
Portúgal. Íslendingar eru Evrópu-
þjóð en í anda góðra stjórnmála er
staða landsins eilítið óljós. Því má ef
til vill segja að staða Íslands sé ann-
aðhvort „óskilgreind“ eða að hún sé
„alveg einstök“. Svo máttu velja! Í
vissum skilningi þjónar það bæði
hagsmunum Íslands og Bandaríkj-
anna að þessi staða landsins sé eilítið
óljós.“
Mun þessi „einstaka staða“ Íslands
halda áfram að einkenna samvinnu
við Bandaríkin?
„Það held ég um fyrirsjáanlega
framtíð. Kalda stríðinu er lokið en
metingur mikilla velda er enn til
staðar. Þegar við tölum um einstaka
stöðu Íslands gildir hún um margt.
Hugsum t.d. til viðskipta og þýðingar
Íslands og hafsvæðisins umhverfis
landið í því tilliti. Það er vandfundið
annað eyríki, sem er á miðri leið svo
mikilla viðskipta. Hið sama á við um
flugumferð.“
Þú ert þá að tala um Atlantshafs-
tengslin í víðara samhengi en við
þekktum á dögum kalda stríðsins?
„Einmitt. Þetta á við um viðskipti
og umferð skipa og flugvéla, þetta á
við um björgunarmál á Norður-Atl-
antshafi. Við megum heldur ekki
gleyma þeim tengslum, sem sameig-
inlegt gildismat Íslands og Banda-
ríkjanna skapar. Bæði þessi lönd
fylgja frjálslyndisstefnu og þá á ég
ekki við þá vinstristefnu, sem Banda-
ríkjamenn kalla „liberal“, heldur hin-
ar sígildu frjálslyndu hugmyndir um
m.a. frelsi og umburðarlyndi. Þetta
er stofnanakenningin um alþjóða-
samskipti, þ.e.a.s. að þegar stofnun-
um hefur verið komið á fót um sam-
eiginlegt gildismat leysa þær fleiri
vandamál en þær skapa.“
Hvað merkir „trúverðugar varnir“?
Hér fylgjast menn jafnan grannt
með minnstu vísbendingum, sem gefið
geta til kynna hvort Bandaríkjamenn
vilja koma á frekari breytingum í
varnarstöðinni. Margir halda því
fram að trúverðugar varnir á Íslandi
séu óhugsandi án þess að hér verði
staðsettar orrustuþotur, aðrir segja að
slíkt sé gerlegt þó svo að þoturnar verði
fluttar til Bandaríkjanna með þeim
fyrirvara þá að þær megi flytja hingað
í skyndingu skapist óvissu- eða hættu-
ástand. Hver er þín skoðun?
„Ég tilheyri fyrrnefnda „skólan-
um“ mjög eindregið. Trúverðugar
varnir skipta vissulega miklu máli en
þarna kemur fleira til. Ég tel að það
sé meiriháttar galla að finna í þeirri
röksemdarfærslu að hér á landi megi
halda aðstöðu opinni til að unnt verði
að flytja hingað liðsafla og hergögn á
óvissu- og hættutímum. Gallinn er
þessi: Undir hvaða kringumstæðum
og á hvaða forsendum myndi slíkt
mat fara fram? Svarið er að menn
myndu vilja flytja hingað herþotur
og fleira ef óvissa eða spenna skap-
aðist á þessu svæði. En hvað gerist
þegar hergögn eða liðsafli eru flutt
frá einum stað til annars? Spennan
eykst! Í slíkri stöðu myndi viðbún-
aður á staðnum í raun engu breyta
um ástandið. En væri liðsafli fluttur
til, í þessu tilfelli frá Bandaríkjunum
til Íslands, myndi slíkt hafa í för með
sér aukna spennu og þar með geta
gert ástandið enn óvissara. Þetta er
hættulegt og því er þessi röksemda-
færsla meingölluð að mínu viti.“
„Smóking-kenningin“
Telur þú að frekari niðurskurður sé
líklegur í Keflavík?
„Nei, það held ég ekki. Ef hér væri
ákveðinn frekari niðurskurður fæli
slíkt í sér pólitískar merkjasendingar
frekar en hernaðarlegar. Þá á ég við
að slíkt yrði til marks um að Banda-
ríkin hefðu á ný tekið upp einangr-
unarstefnu. Því var af sumum haldið
fram að nýja ríkisstjórnin í Banda-
ríkjunum myndi taka upp slíka ein-
angrunarhyggju. Ég er ekki í þeim
hópi, málið horfir öðruvísi við þegar
menn eru komnir til valda og þá gera
þeir sér ljóst að ekki er svo auðvelt að
snúa bakinu við skuldbindingum sín-
um og áætlunum þeim tengdum.
Niðurskurður getur því verið erfiður.
Ég hef stundum notað „smóking-
kenningu“ mína um bandaríska flot-
ann til að útskýra þetta en hún getur
einnig átt við um erlendar herstöðvar
ef því er að skipta. Kenningin er
svona: Smóking-fatnaður er hlutur,
sem gegnir takmörkuðu hlutverki, er
mjög dýr, á honum er ekki alltaf þörf,
en þegar sú staða kemur upp getur
ekkert komið í staðinn fyrir hann.“
Þetta er snjöll kenning!
„Ég er svolítið ánægður með hana!
En jafnframt er mikilvægt að menn
hafi eitt í huga, sem ef til vill hefur
ekki verið sinnt nógu vel. Atlants-
hafsbandalagið er ekki einvörðungu
hernaðarbandalag. Það er eðlilega
hefð fyrir því að líta þannig á þessi
samtök en þegar stofnsáttmálinn er
skoðaður kemur greinilega fram að
fleira hangir þar á spýtunni. Sjáðu
aðra grein stofnsáttmálans. Þar er
talað um „frjálsar stofnanir“ og sam-
eiginlegan skilning á þeim grund-
velli, sem þær stofnanir hvíla á. Þar
segir einnig að aðildarríkin muni leit-
ast við að eyða ágreiningi á sviði
efnahagsmála og hvetja til efnahags-
samvinnu á milli einstakra ríkja eða
allra þeirra.
Þessa „vídd“ ef svo má segja hefur
því verið að finna í samningnum frá
1949. Menn hafa á hinn bóginn ekki
hugað nægilega að henni. Þessi grein
samningsins hefur því sannað gildi
sitt þegar horft er til samfélagsþró-
unar á Vesturlöndum, efnahagsmála
og viðskipta. Þarna er því um sam-
eiginleg gildismat að ræða og þróun
þeirra gilda. John Adams Banda-
ríkjaforseti sagði: „ég sinni stjórn-
málum og stríðsrekstri til þess að
börn mín geti lagt stund á iðnað og
landbúnað, til að börn þeirra geti
sinnt tónlist og skáldskap.“