Morgunblaðið - 05.05.2001, Blaðsíða 20

VARNARSAMSTARF Í HÁLFA ÖLD
20 C LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
H
ARÐVÍTUGAR
deilur um utanrík-
is- og öryggismál
settu um áratuga-
skeið mark sitt á
þjóðlífið á Íslandi.
Fjölmargir börðust
gegn varnarsam-
vinnu við Bandaríkin og aðild Ís-
lands að Atlantshafsbandalaginu
(NATO) og á ýmsum forsendum. Vil-
borg Dagbjartsdóttir, skáld og rit-
höfundur, hefur lengi verið í fremstu
röð þeirra sem andmælt hafa skipan
íslenskra öryggis- og varnarmála.
Afstaða hennar í þessu efni mótaðist
á æskuárunum á Seyðisfirði og
Norðfirði og hún er enn þeirrar
hyggju að það sæmi Íslendingum lítt
að taka þátt í hernaðarsamstarfi.
Aukinheldur telur hún að svikið hafi
verið það loforð, sem gefið var í
stríðslok, að hér á landi yrði ekki
staðsettur herafli á friðartímum.
Hún telur nútímann heldur hug-
sjónalausan en ekki er þörf á löngu
spjalli á heimili hennar og Þorgeirs
Þorgeirsonar, rithöfundar, á Bók-
hlöðustígnum í Reykjavík, til að
sannfærast um að eldurinn logar enn
í brjósti listamannsins.
„Ég hef lengi verið ákaflega and-
víg því sjónarmiði, sem löngum hef-
ur verið haldið að ungu fólki í þessu
landi, að við Íslendingar höfum ekki
aðeins sloppið vel frá heimsstyrjöld-
inni síðari heldur höfum við beinlínis
grætt á henni. Staðreyndin er sú að
Íslendingar lögðu afskaplega mikið
af mörkum og fórnir voru færðar.
Landið var hertekið og hér komu
Bretar upp varðstöð sem tryggði
stöðu þeirra á Atlantshafi. Síðan
tóku Bandaríkjamenn við 1941. Því
miður lifum við enn í skugga þeirra
atburða.
Bretar koma hér fyrst og fremst
upp flotastöðvum, þ.e.a.s í Hvalfirði
og á Seyðisfirði.
Á Seyðisfirði þar sem ég ólst upp
var ein stærsta flotastöð við Norður-
Atlantshaf. Þar lágu jafnan inni stór
olíuskip, skipalestirnar á leið frá
Bandaríkjunum yfir hafið til Múr-
mansk komu þar við og herskip
bandamanna voru iðulega á firðinum
sem er svo djúpur að bryndrekarnir
voru nánast steinsnar frá bænum.
Sökum þessa var Seyðisfirði lok-
að. Girðing var lögð þvert yfir fjörð-
inn til að unnt væri að hafa eftirlit
með skipakomum. Hlið var á henni
og varðskip jafnan til taks.
En sökum þess að ekki sér frá
bænum út fjörðinn var komið upp
stórum fallbyssum sem vörðu fjarð-
arkjaftinn og loftvarnarbyssum á
Vestdalseyri þar sem ég bjó. Þar var
enn svolítið þorp þó að fólki væri tek-
ið að fækka. Vestdalseyrinni var lok-
að, hliði var komið upp og við íbú-
arnir fengum passa sem gefinn var
út af hernum og kvað á um fararleyfi
okkar inn á svæðið og út af því. Þessi
ægilegu vígtól voru því allt í kringum
okkur; við krakkarnir rákum kýrnar
á milli byssuhreiðranna. Fastaher-
inn á Seyðisfirði á stríðsárunum var
yfir 2.000 manns þannig að vitanlega
mótaðist allt bæjarlífið af þessu
ástandi.“
Vilborg rifjar upp er Þjóðverjar
sökktu olíuskipinu El Grillo í Seyð-
isfirði og segir afleiðingar þeirrar
árásar og hersetunnar hafa verið
geypilega miklar. „Seyðisfjörður var
veiðikista og þar var mikið fulglalíf.
Þetta allt eyðilagði olían og vitanlega
var illmögulegt að gera út báta við
þær kringumstæður sem ríktu á
þessu hersetna svæði.“
Vilborg segir frá loftárás Þjóð-
verja á Seyðisfjörð sem bar upp á ná-
kvæmlega þann dag þegar Banda-
ríkjamenn leystu Breta af hólmi.
Enginn efi er á því í hennar huga að
Þjóðverjum barst af þessu njósn og
tímasettu árásina með hliðsjón af því
að varnir voru litlar sem engar, enda
menn með hugann við þessi um-
skipti. Bresku hermennirnir voru að
kveðja íbúana þegar þýsku sprengj-
urnar féllu. Íslenskur drengur missti
fótinn í þessari árás sem Vilborg rifj-
ar upp eins og hún hafi gerst í gær.
Þessi reynsla hafði áhrif á Vil-
borgu og hún kunni vel að meta um-
skiptin þegar hún fluttist til Norð-
fjarðar og settist þar í skóla. Þar
samanstóð setuliðið af fimm ungum
mönnum sem drógu fram lífið ein-
angraðir og við heldur dapurlegar
aðstæður. „Á Norðfirði voru menn
önnum kafnir við byggja upp öflugt
samfélag. Þar var engin Bretavinna,
en þar var komið upp fiskibátaflota
og menn sigldu með fisk til Bret-
lands. Á Norðfirði þróaðist öflugt
„rautt samfélag“ sem enn heldur
velli,“ segir Vilborg og hlær.
Þessar andstæður, sem Vilborg
upplifði á þessum árum annars vegar
á Seyðisfirði og á Norðfirði, höfðu
mótandi áhrif á hana og upp frá
þessu tók hún að hafa megnustu and-
styggð á öllu því sem hermennsku og
vígtólum tengdist. „Vitanlega voru
samskipti við hermennina um margt
ágæt og Íslendingar voru almennt
sáttir við að landið væri hersetið á
meðan það reyndist algjörlega nauð-
synlegt. Hins vegar skildi herinn eft-
ir sig sviðna jörð á Seyðisfirði, þar
var allt í drasli og brækju. Núna
fyrst er að komast skriður á að fjörð-
urinn verði hreinsaður. Það er ótrú-
legt að svo langur tími hafi liðið.“
Svikin loforð
Vilborg telur varnarsamninginn
við Bandaríkin um margt sambæri-
legan við Gamla sáttmála frá 1262
þegar Íslendingar gengu Noregs-
konungi á hönd. Jafnframt er hún
þeirrar hyggju að loforð hafi verið
svikin. „Hlutleysi og vopnleysi átti
að vera vörn okkar Íslendinga og
skilningurinn var alltaf sá að herinn
myndi fara eftir að ófriðnum lauk.
Bandaríkjamenn vildu hins vegar
ekki fara og þegar gengið er í NATO
árið 1949 felst framlag Íslendinga
ekki í herskipum eða mannafla held-
ur landi. Þegar herverndarsamning-
urinn er gerður 1951 eru Banda-
ríkjamenn teknir að herja á Asíu.
Sagt var að hættuástand ríkti en
enginn ófriður var þó í Evrópu.
Bandaríkjamenn nýttu sér þennan
hræsluáróður til að tryggja sér hér
aðstöðu. Síðan eru liðin 50 ár og enn
er þessum viðbúnaði haldið hér
uppi.“
Hvernig varð fólki við þegar skýrt
var frá því að þessi samningur hefði
verið gerður?
„Þessi tíðindi komu illa við mjög
marga. Atburðarásin var enda hröð,
blekið var varla þornað á samningn-
um þegar fyrstu hermennirnir
komu. Þeir komu í flugvélum, mig
minnir þær hafi verið einar 12 eða 13
fyrsta daginn og herinn tók strax að
koma sér fyrir í Keflavík.
Ég held að íslenskir ráðamenn
hafi ekki gert sér grein fyrir að þetta
myndi gerast svona hratt. Á Miðnes-
heiði reis bandarískur bær og aldrei
fengu Íslendingar upplýsingar um
herstyrkinn. Íslenskt land var tekið
og afhent Bandaríkjamönnum til af-
nota. Margir hér á landi urðu fyrir
áfalli þegar þeir áttuðu sig á þessu.
Komið var á því skipulagi að Íslend-
ingar þurftu að fara í gegnum banda-
rískt eftirlitshlið þegar þeir áttu er-
indi á Keflavíkurflugvöll. Ég man
þegar ég gerði mér þetta ljóst. Þá
fylgdi ég ungum syni mínum til
Keflavíkur en hann var að fara til út-
landa. Veður var yndislegt þennan
dag og ég hugsaði með mér að gam-
an væri að heimsækja skólann á
Vellinum. Ég arka út í sólskinið en
hafði ekki farið langt þegar þótta-
fullir íslenskir lögreglumenn stöðv-
uðu mig. Þá áttaði ég mig á að ég var
útlendingur í eigin landi.
Íslendingum var afskaplega illa
við að gefa eftir landið og þetta snart
þjóðarvitundina djúpt. Mönnum
fannst þeir ekki sjálfstæðir í eigin
landi. Ekki var liðinn áratugur frá
stofnun lýðveldisins. Andstaðan kom
því ekki síst til sökum þess að mörg-
um þótti sem fyrirheit, sem gefin
höfðu verið við stofnun lýðveldisins,
hefðu verið svikin.“
Vilborgu verður tíðrætt um að
andstaðan við varnarsamninginn
hafi engan veginn verið bundin við
sósíalista eða þá sem hliðhollir voru
Sovétríkjunum. Á hinn bóginn hafi
margir verið þeirrar hyggju að Ís-
lendingar gætu tæpast staðið á eigin
fótum. Þessa afstöðu telur Vilborg
að rekja megi til þeirrar staðreyndar
að Íslendingar höfðu ekki háð eig-
inlega sjálfstæðisbaráttu. „Stofnun
lýðveldisins fór fram undir her-
vernd, erlendir hershöfðingjar sátu í
stúkusætum á Þingvöllum. Íslend-
ingar heyja ekki sína sjálfstæðisbar-
áttu fyrr en í þorskastríðunum. Þá
fyrst fékk þjóðin tilfinningu fyrir því
að hún væri fær um að verja land sitt
og auðlindir. Þá buðum við NATO og
Bretum birginn. Og ekki voru það
Rússar sem réðust á okkur og
þvinguðu okkur til að bregðast til
varnar heldur var þar á ferðinni önn-
ur NATO-þjóð. Margir vildu þá láta
reyna á hvort alvara væri á bak við
skuldbindingar Bandaríkjamanna
og krefjast þess að þeir sendu her-
skip okkur til aðstoðar gegn yfir-
gangi Breta. En þeir gerðu auðvitað
ekki neitt.“
Óvinir allra góðra hluta
Kalt stríð var skollið á og það átti
einnig við um Ísland. Þjóðin klofnaði
og fylkingar, sem kenndar voru við
vinstri og hægri, tókust ákaft á um
utanríkis- og öryggistefnu þjóðar-
innar. „Kalda stríðið var hrikalegur
tími og svo var einnig hér á landi.
McCarthy-isminn í Bandaríkjunum
teygði anga sína hingað. Öllu var
deilt upp og svart-hvít heimsmynd
varð ríkjandi. Annaðhvort voru
menn kommúnistar eða ekki. Væru
þeir taldir kommúnistar voru þeir er
um leið stimplaðir óvinir frelsis, lýð-
ræðis og allra góðra hluta. Í Banda-
ríkjunum voru listamenn niðurlægð-
ir í beinni útsendingu frammi fyrir
þjóðinni og þeir neyddir til að afneita
verkum sínum og lýsa yfir iðrun.
Ýmislegt svipað gerðist hér. Ég
man að Nína Tryggvadóttir kom
hingað til lands en hún var gift
bandarískum manni. Hún átti ekki
að fá leyfi til að snúa til síns heima
þar sem hún var sögð hafa tengst
„stórhættulegum“ samtökum ís-
lenskra kommúnista. Þessi bráð-
hættulegu samtök voru Bandalag ís-
lenskra listamanna! Fleiri slík dæmi
gæti ég nefnt.
Það er mikill misskilningur að
andstaðan við herinn og NATO-að-
ildina hafi verið bundin við sósíalista
og kommúnista. Þetta fólk var upp
til hópa ekki kommúnistar. En það
var stimplað sem kommúnistar, það
var nóg að þekkja kommúnista til að
fá slíkan stimpil á sig, það nægði að
búa í sama húsi og yfirlýstur sósíal-
isti. Hér ríkti allsherjar móðursýki
og ástandið var ömurlegt.“
Hermang og „Kanasjónvarp“
Vilborg segir að snemma hafi bor-
ið á áhyggjum af því að koma banda-
ríska herliðsins til landsins 1951
myndi hafa óæskileg áhrif á þjóðlíf
og menningu. „Margir óttuðust áhrif
bandaríska hersins á menningu
þjóðarinnar. Ofarlega í huga margra
var sú hætta að menn tækju að lifa á
hermanginu; að í stað uppbyggingar
íslenskra atvinnuvega myndi um-
talsverður hluti þjóðarinnar beinlín-
is lifa á hermanginu og að tekið yrði
að gera út á það með sama hætti og
við gerum nú út á erlenda ferða-
menn. Enda kom upp hér sú hug-
myndafræði að landsmenn ættu að
færa sér hersetuna í nyt og láta
Bandaríkjamenn borga hér upp-
byggingu af ýmsum toga.
Þá má ekki gleyma þeirri byggða-
röskun sem herliðinu fylgdi. Fólk af
minni kynslóð þyrptist til Reyjavík-
ur og á Suðurnesin. Í huga okkar
sogaði Reykjavíkur-auðvaldið allt til
sín, stefnan var sú að byggja upp á
suðvesturhorninu en leyfa plássun-
um að deyja. Vinnsla sjávarafurða
lagðist sums staðar af því allt fór í
gegnum Reykjavík. Þetta ástand
fléttaðist svo saman við þá miklu
uppbyggingu sem átti sér stað í
Keflavík. Barátta hernámsandstæð-
inga fór því saman við þessa miklu
byggðaröskun.
Annað mikilvægt atriðið sem
tengdist menningarmálunum var
„Kanasjónvarpið“ svonefnda. Ís-
lendingar gátu náð þessum útsend-
ingum. Fólk fór að kaupa sér sjón-
„Við lifum enn í skugga
hræðsluáróðurs“
Vilborg Dagbjartsdóttir, skáld og rithöf-
undur, tók lengi virkan þátt í baráttunni gegn
NATO-aðild Íslendinga og varnarsamstarfinu
við Bandaríkjamenn. Enn fer því fjarri að hún
hafi skipt um skoðun eins og Ásgeir
Sverrisson sannreyndi þegar hann drakk kaffi
og snæddi jólaköku með skáldkonunni.
Morgunblaðið/Þorkell
Vilborg Dagbjartsdóttir.
’ Hersetan og svikinhöfðu feikn mikil áhrif
á listamenn í þessu
landi. ‘
Leystur af
Bandarískt herlið kom fyrst til Ís-
lands árið 1941. Var það í samræmi
við þríhliða samning Íslendinga,
Breta og Bandaríkjamanna um að
þeir síðastnefndu leystu breska her-
liðið af hólmi, sem hernumið hafði
landið 10. maí 1940. Heð hervernd-
arsamningnum 1941 tóku Banda-
ríkjamenn að sér að tryggja öryggi
Íslands í heimsófriðnum. Á mynd-
inni heilsast bandarískur land-
gönguliði og breskur stórskotaliði.
Myndin var tekin við Reykjavík-
urhöfn við komu Bandaríkjahers til
landsins 7. júlí 1941.