Morgunblaðið - 05.05.2001, Blaðsíða 16

VARNARSAMSTARF Í HÁLFA ÖLD
16 C LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
K
OMU varnarliðsins árið
1951 fylgdu gríðarleg um-
skipti fyrir íbúa Suður-
nesja. Það gildir jafnt um
hin menningarlegu sem hin
efnahagslegu áhrif. Mikill fjöldi fólks
flutti til Keflavíkur og nágrannabæja
hvaðanæva að af landinu og áður
óþekkt spurn skapaðist eftir vinnu-
afli. Um margt hafa aðstæður breyst
á þeim 50 árum sem liðin eru en ná-
býlið við Bandaríkjamenn á „Vellin-
um“ hefur haft veruleg áhrif á mann-
lífið á Suðurnesjum og sér ekki fyrir
endann á þeim. Ólafur Björnsson, út-
gerðarmaður og bæjarfulltrúi í
Keflavík um 24 ára skeið, þekkir þá
sögu vel.
Ólafur Björnsson var fimm ára
daginn sem hann leit Keflavík fyrst
augum. Hann fór á sjó fljótt upp úr
fermingu og var á togurum fram yfir
1950. Var verkstjóri í landi um tíma
en árið 1957 keypti hann bát, Baldur
KE 97, ásamt félaga sínum. Ólafur
var síðan skipstjóri og útgerðarmað-
ur, rak fyrirtækið Baldur hf. sem óx
og dafnaði. Ólafur hafði einnig um
áratuga skeið afskipti af bæjarmálum
og sat lengi í bæjarstjórn í Keflavík
eins og fyrr sagði. Þá var hann tals-
vert á Alþingi á árunum 1979-1980
sem varamaður fyrir Alþýðuflokkinn.
Ólafur hefur nú sest í helgan stein en
hefur einstakt útsýni bæði yfir haf og
mannfólk úr íbúð sinni á Kirkjuvegi.
„Hin samfélagslegu áhrif komu
varnarliðsins árið 1951 voru náttúru-
lega geysileg. Í kjölfar þess að varn-
arsamningurinn var gerður flæddi
hingað aðkomufólk. Nefna verður
sérstaklega að hingað kom mikið af
fólki af Vestfjörðum og fjöldi Siglfirð-
inga. Framkvæmdir hér voru geysi-
miklar, fyrst á vegum hersins en síð-
ar urðu Aðalverktakar umsvifa-
mestir. Enn síðar litu Keflavíkur-
verktakar dagsins ljós og það breytti
miklu fyrir okkur hér í Keflavík og
Suðurnesin. Við það varð fjármagnið
eftir í sveitarfélögunum hér á Suð-
urnesjum. Aðalverktakar byggðu
ekki svo mikið sem náðhús hér á Suð-
urnesjum, peningarnir streymdu all-
ir til Reykjavíkur.“
Atvinnulífi umbylt
Ólafur segir að áhrifin af komu
varnarliðsins hafi ekki síst komið
fram í mikilli breytingu á því rót-
gróna atvinnulífi sem þróast hafði
fram í Keflavík og á Suðurnesjum.
„Atvinnulíf hér snerist um sjó-
mennsku og fiskvinnslu. Með komu
varnarliðsins urðu til ný störf sem
ekki höfðu þekkst hér áður og voru
flestum heldur framandi. Margir
vildu meina, og ég tel með réttu, að
mörg störfin á Vellinum væru tiltölu-
lega létt og tiltölulega vel launuð.
Þetta hafði síðan áhrif á allt launa-
umhverfið hér á þessum slóðum
þannig að atvinnurekendur á Suður-
nesjum þurftu fyrir vikið almennt að
borga hærri laun en tíðkuðust annars
staðar á landinu. Efnahagsáhrifin
voru því geysimikil, hér var jafnari og
betri atvinna en nokkur staðar á
landinu. Það var lengi sem menn
höfðu hér hæstu meðallaunin á Ís-
landi án þess þó að hér væri mikið um
ofurlaunafólk, góð laun giltu almennt
yfir línuna. Völlurinn átti vitanlega
sinn stóra þátt í því. Nú hefur þetta
gjörbreyst, útgerð hefur nú alveg
drabbast hér niður, það sést varla
bátur við bryggju nú orðið.“
Annar þjóðflokkur
En hvernig var litið á þá sem unnu
á Vellinum? Ólafur segir að margir
séu þeirrar hyggju í Keflavík að
menn sem byrjuðu ungir að vinna hjá
varnarliðinu og unnu þar síðan alla
tíð hafi öðlast annað mat og skyn-
bragð á veruleikann en þeir sem
störfuðu í bænum. „Þetta varð með
einhverjum hætti annar þjóðflokkur
en við sem vorum á bryggjunum. Þeir
höfðu aðra sýn til hlutanna. En það
góða var að margir þessara manna
voru miklir ágætismenn sem unnu
þægilega vaktavinnu og gátu því orð-
ið að liði hér í bænum utan vinnutíma.
Mannekla var enda geypileg hér,
einkum þegar vertíð stóð sem hæst.
Þá hefur það alltaf verið ágætt við
varnarliðið að þar fengu menn yfir-
leitt að vinna svo lengi sem þeir vildu.
Eldra fólk hérna gat því verið í vinnu
uppi á Velli svo lengi sem því hentaði.
Það var auðvitað hið besta mál.“
Eitt af því sem fylgdi komu varn-
arliðsins var stóraukin spurn eftir
íbúðarhúsnæði, sem raskaði mjög
þeim markaði er skapast hafði áður.
Ólafur segir að húsnæðismálin og
fólksflutningarnir hafi haft ýmsa erf-
iðleika í för með sér fyrir Keflavík og
nágrannabyggðirnar. „Yfir 20% af
íbúðafjöldanum hér í Keflavík voru
leigð Bandaríkjamönnum. Þessir íbú-
ar greiddu engin gjöld til samfélags-
ins, meira að segja þeir sem komu ut-
an af landi greiddu gjöld í sinni
heimabyggð. Þetta þótti sveitar-
stjórnarmönnum hér heldur súrt. Að-
alverktakar greiddu heldur ekki nein
gjöld hingað. Þetta breyttist með til-
komu Keflavíkurverktaka, sem stofn-
aðir voru 1957, en þá fóru umsvifin að
skila sér í tekjuformi til bæjarfélags-
ins. Það þurfti slag til að koma Kefla-
víkurverktökum að kjötkötlunum.
Aðalverktakar höfðu sína bakhjarla
og vildu ekki láta neitt frá sér.
Íbúarnir hér voru almennt sáttir
við komu varnarliðsins og ég man
ekki eftir nokkrum deilum um nei-
kvæð áhrif þessa nábýlis á efnahags-
líf eða menningu. Hins vegar kom
upp ákveðinn kurr vegna þess hve
varnarliðsmenn lögðu undir sig stór-
an hluta húsnæðis. Hér var húsnæð-
isekla og sumum var dálítið heitt í
hamsi sökum þess. Húsaleiga hér
varð hærri heldur en húsaleiga í
Reykjavík. Þetta ástand varði nokk-
uð lengi en mikil breyting varð á þeg-
ar fjölskyldufólki tók að fjölga á Vell-
inum og íbúðabyggingum fjölgaði
þar. Nú er smávegis um það, að varn-
arliðsmenn leigi hér íbúðir og það á
líka við um Njarðvíkurnar en minna í
Sandgerði og lítið sem ekkert í
Grindavík og Garðinum. En þetta
ástand sprengdi upp verð og sökum
þessa voru margir óánægðir. Þegar
mest var unnu um 2.000 til 3.000
manns hjá varnarliðinu þannig að
menn geta gert sér í hugarlund hver
áhrifin voru. Nú hefur störfunum
fækkað hjá varnarliðinu, þar eru eitt-
hvað um 850 manns. Á hinn bóginn
hefur störfum við flugið stórfjölgað
og því kann að vera að þar upp frá
vinni nú fleiri en nokkru sinni fyrr.
En þá er um að ræða störf sem tengj-
ast Flugleiðum og flugstöðinni.“
Leikið á ensku
Áhrifin á sviði menningarinnar
létu ekki heldur á sér standa og ná-
býlið við útlendu hermennina sem
leigðu í Keflavík skiluðu sér m.a. á
þann veg að börn og unglingar gerð-
ust skyndilega mælt á enska tungu.
„Já, sem lítið dæmi um áhrifin má
nefna að algengt var hér að smá-
krakkar væru farnir að tala ensku. Í
götunni bjó kannski slatti af börnum
Bandaríkjamanna og þau tóku vitan-
lega að leika sér við íslensku krakk-
ana. Síðan náðum við auðvitað
„Kanasjónvarpinu“ hér langt á undan
öðrum eða um 1960. Útvarpið kom
enn fyrr og þar var leikin tónlist allan
sólarhringinn.“
Ólafur kannast við að mörgum hafi
þótt varnarsvæðið og Völlurinn
spennandi og framandi staður. Ýms-
um sögum hefur farið af umfangs-
miklu bjórsmygli af varnarsvæðinu
og yngra fólk frá Keflavík sem rætt
var við í tengslum við vinnslu þessa
blaðs rifjar upp að áður fyrr hafi allt-
af verið nægan bjór að fá í bænum. Þá
fullyrða sömu viðmælendur að neyt-
endur í Keflavík, hið minnsta, hafi
notið mjög góðs af nábýlinu við varn-
arliðið. Útlent kjötmeti hafi verið
auðfengið og „rýrnun“ á birgðum
varnarliðsins hafi verið umtalsverð.
Aðgangurinn að Vellinum hafi enda
verið greiður allt þar til nýja flug-
stöðin reis, en fram til 1987 var farið
um varnarstöðina þegar Íslendingar
áttu erindi til útlanda. Viðmælendum
ber saman um að með tilkomu Leifs-
stöðvar hafi mjög dregið úr smygli og
aðgangi að varnarsvæðinu enda var
því þá lokað.
Ómögulegt fyrirkomulag
Ólafur Björnsson kannast við þá
breytingu sem fylgdi Leifsstöð. „Það
var auðvitað alveg ómögulegt fyrir-
komulag að þurfa alltaf að fara um
hlið inn á varnarsvæðið þegar menn
fóru til útlanda eða komu til landsins.
Eftir á að hyggja vekur undrun
hversu lengi þetta fyrirkomulag var
við lýði. Vafalaust var því þannig far-
ið um suma að þeim þótti Völlurinn
spennandi. Það þótti mjög eftirsókn-
arvert að komast í bjór þarna og
nokkuð var um smygl af svæðinu.
Viss hluti íbúanna sótti á Völlinn en
ég tel að einnig hafi ekki síst verið um
að ræða fólk innan að.“ Nú er hváð en
Ólafur upplýsir að með því móti vísi
Suðurnesjamenn til Reykjavíkur.
„Við segjum ekki suður í Reykjavík
eins og vinir mínir í Eyjum! Og svo
var náttúrulega mikið af fólki innan
að sem vann á Vellinum og oftar en
ekki var það fólk í betri störfunum.
Já, ábyggilega var oft um klíkuskap
að ræða.“
Neitað um fyrirgreiðslu
Nábýlið við varnarliðið hafði einnig
ákveðna ókosti í för með sér einkum á
haftaárunum svonefndu. Þá litu
margir svo á að Keflavíkurflugvöllur
og varnarliðið væri eins konar auð-
lind sem gerði að verkum að sveit-
arfélögin á svæðinu ættu síður rétt á
þeirri margvíslegu opinberu fyrir-
greiðslu sem þá var mjög tíðkuð og
var í reynd forsenda þess sem gera
skyldi. Þetta átti ekki síst við um lán
og styrki. Ólafur rifjar þessa tíma
upp og segir ástandið hafa verið óþol-
andi: „Árum saman fengu fyrirtæki
hér sama svarið þegar leitað var leyfa
og ýmiss konar fyrirgreiðslu. Sagt
var: „Þið hafið Völlinn, þið þurfið ekki
meira.“ Þetta hafði m.a. í för með sér
að árum saman fengu menn hér ekki
leyfi til að smíða báta. Þar varð raun-
ar breyting á í tvö ár, 1959 og 1960.
En þetta ástand varði nokkuð fram á
áttunda áratuginn og var með öllu
óþolandi. Byggðasjóður mátti ein-
faldlega ekki lána fé til þessa svæðis
og jafnan var vísað til Vallarins og
varnarliðsins,“ bætir hann við.
Undursamleg hitaveita
Ólafur Björnsson segir að vera
varnarliðsins á Miðnesheiði hafi með
margvíslegum hætti gagnast Keflvík-
ingum og Suðurnesjabúum. Varnar-
liðinu hafi í gegnum tíðina fylgt ýmiss
konar þjónusta auk þess sem mörg
helstu framfaramál sveitarfélaganna
á þessu svæði hefðu vafalaust tafist
um mörg ár hefði samstarfið við
Bandaríkjamenn ekki komið til.
„Hitaveitan er vitanlega það besta
sem við höfum nokkurn tíma fengið.
Hún hefði aldrei verið byggð hefði
varnarliðið ekki komið að því máli.
Grundvöllur fyrir því að byggja hana
og reka hefði aldrei verið fyrir hendi
ef þessi stóri kaupandi hefði ekki
komið til skjalanna. Varnarliðið
keypti í upphafi helminginn af
orkunni og ég man að sagt var að
stóra flugskýlið á Vellinum þyrfti jafn
mikla orku og Njarðvíkurnar.“
Taugatrekktir embættismenn
Ólafur er beðinn að rifja upp
hvernig samskiptin gengu við Banda-
ríkjamenn á þeim rúmlega 20 árum
sem hann hafði afskipti af bæjarmál-
efnum í Keflavík. „Okkur sveitar-
stjórnarmönnum hér á þessu svæði
gekk yfirleitt best í samskiptum við
Bandaríkjamenn ef við gátum snið-
gengið varnarmáladeild utanríkis-
ráðuneytisins. Samvinna okkar sveit-
arstjórnarmanna hér á Suðurnesjum
var jafnan náin og góð á þessu sviði.
Við töldum varnarmáladeild oftast
þröskuld þegar semja þurfti við
Bandaríkjamenn um eitthvað sem
varðaði sveitarfélögin. Okkur fannst
íslensku embættismennirnir alltaf
andvígir breytingum, hikandi og
taugatrekktir og gilti það um svo til
allt sem átti að reyna að gera. Við
komumst t.d. framhjá varnarmála-
deildinni með hitaveituna. Við byggð-
um hér sorpeyðingarstöð, þá fyrstu á
landinu ef ég man rétt, og það var
samstarfsverkefni við varnarliðið.
Það sama átti við um rekstrargrund-
völl hennar og hitaveitunnar þegar
hún var byggð; um helmingur sorps-
ins sem fór um hana kom frá Banda-
ríkjamönnunum.“
„Eins og dýr í búrum“
Strangar reglur giltu lengst af um
útivistartíma og ferðir hermanna ut-
an varnarsvæðisins. Stefna stjórn-
valda á Íslandi var lengi sú að best
færi á því að samskipti þjóðarinnar
og varnarliðsmanna væru sem
minnst. Enda var ákaft deilt um veru
Morgunblaðið/Rax
Ólafur Björnsson. Að baki honum hangir málverk af Baldri KE 97, fyrsta
bátnum sem hann eignaðist.
„Umskiptin
voru gríðarleg“
Ólafur Björnsson, út-
gerðarmaður í Kefla-
vík og bæjarfulltrúi til
fjölda ára, bregður
upp myndum af ná-
býlinu við Bandaríkja-
menn og segir Ás-
geiri Sverrissyni frá
þeim miklu breyt-
ingum sem komu
varnarliðsins fylgdu.
Varnarliðið
Komu varnarliðsins fylgdi að gífurleg spurn skapaðist eftir húsnæði í Kefla-
vík og nágrenni. Leigumarkaðurinn raskaðist mjög af þeim sökum og kunnu
margir því illa. Varnarliðsmenn máttu í fyrstu láta sér nægja gamla bragga
frá stríðsárunum til íbúðar á meðan unnið var að byggingu hentugs hús-
næðis.
Allt fram til ársins 1987 er flugstöð Leifs Eiríkssonar var tekin í notkun
þurftu ferðamenn til og frá landinu að fara um varnarsvæðið á Keflavík-
urflugvelli. Í rúmlega 30 ár var því haldið þar uppi öryggisgæslu og fyrir kom
að bílaraðir mynduðust. Mörgum þótt óeðlilegt að Íslendingar skyldu þurfa
að sæta eftirliti á eigin landi en í hliðinu var ekki síður fylgst með ferðum
hermanna af Vellinum. Ólafur Björnson, útgerðarmaður í Keflavík, segir að
varnarliðsmenn hafi mátt sætta sig við að lifa sem „dýr í búrum“ allt þar til
þessu fyrirkomulagi var breytt í utanríkisráðherratíð Jóns Baldvins Hanni-
balssonar.
Braggalíf
Hliðið