Morgunblaðið - 30.09.2001, Side 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. SEPTEMBER 2001 21
Þ
AÐ hefur löngum verið
snar þáttur í akadem-
ísku námi að nemendur
tileinki sér sjálfstæð,
heiðarleg vinnubrögð og
skilmerkilega sé gerð grein fyrir því í
ritgerðum hvar fanga hefur verið
leitað. Ritstuldur er því brot sem
hvarvetna er litið alvarlegum augum
við háskóla. Tilkoma Netsins hefur
valdið miklum vanda í þessu sam-
bandi þar sem nemendur geta skipst
á ritgerðum án þess að kennarar hafi
tök á að koma auga á hvaðan efnið er
komið. Haft er fyrir satt að nú séu í
boði mörg hundruð vefsetur á Netinu
sem bjóði nemendum ritgerðir við
flest tækifæri, sjá t.d. http://
www.schoolsucks.com. Einnig eru til
vefir sem berjast gegn þessu fyrir-
bæri samanber http://www.plagiar-
ism.org.
Af augljósum ástæðum verður rit-
stuldur eða önnur ótilhlýðileg hag-
nýting á hugverkum annarra seint
jafnumfangsmikið vandamál á Ís-
landi og á stærri málsvæðum. Þess
vegna hefur mál það sem kom upp
við lagadeildina í haust vakið mikla
athygli á meðan það þætti heldur
hversdagslegt annars staðar og yrði
fráleitt blaðamatur. Kemur þar einn-
ig til að lagadeildin hefur verið ákaf-
lega vönd að virðingu sinni hingað til
og þekkt fyrir að gera miklar kröfur
til nemenda sinna.
Lagadeild átti fárra kosta völ
Í greinargerð fyrir þeirri ákvörð-
un lagadeildar að svipta Vilhjálm H.
Vilhjálmsson kandídatsnafnbót sem
send var fjölmiðlum síðastliðinn
fimmtudag eru málavextir raktir og
rök borin fram.
Við lestur greinargerðarinnar
verður ekki annað séð en að óhjá-
kvæmilegt hafi verið að taka þessa
ákvörðun og þá ekki endilega í laga-
legum skilningi heldur með tilliti til
orðspors deildarinnar. Tæplega
helmingur meginmáls ritgerðarinn-
ar, þ.e. 16 síður af 37, var tekinn
meira og minna orðréttur úr texta
sem annar maður hafði samið án þess
að heimildar væri getið. Er rakið
hvernig kandídatinn komst yfir efnið
og hvaða skilaboð fylgdu með frá
upplýsingafulltrúa ESB en allt hefur
það verið rækilega tíundað í fjöl-
miðlum. Segir í greinargerðinni að
kandídatinum hafi hlotið að vera ljóst
að hann væri að nota höfundarverk
nafngreinds manns án þess að afla
sér leyfis. Þessi háttsemi hafi verið
andstæð lögum og óskráðri megin-
reglu svo og góðum siðum varðandi
akademísk vinnubrögð við samningu
rannsóknarritgerðar.
Það er rík ástæða fyrir lagadeild
að gera strangar kröfur um heiðar-
leg vinnubrögð. Hún hefur haft
einkarétt á að útskrifa lögfræðinga,
starfsstétt sem svo aftur hefur einka-
rétt samkvæmt lögum eða venju á
ýmsum þýðingarmiklum störfum
þjóðfélaginu. Nægir að nefna að
dómarar, sem fara með mikilvægan
þátt ríkisvalds, eru skilyrðislaust
lögfræðimenntaðir.
Hvaða kröfur eru gerðar?
Þótt þetta mál varði auðvitað fyrst
og fremst einn einstakling þá fer
ekki hjá því að það vakni spurningar
um hvort almennt sé nógu vel staðið
að málum í lagadeild hvað varðar
leiðbeiningar til nemenda um hvað
séu fræðilega viðurkennd vinnbrögð.
Fram kemur að í ritgerðinni var
hvergi vísað beint í rit eftir aðra
menn heldur látið duga að hafa heim-
ildaskrá aftast. Það kemur verulega
á óvart að slík ritgerð skyldi teljast
tæk sem lokaritgerð í lögfræði burt-
séð frá þeim annmörkum sem síðar
komu í ljós. Þá vekur það auðvitað
líka spurningar hvort menn geti
hikstalaust tekið kafla úr stjórnmála-
fræðiritgerð og nýtt í lögfræðilegum
skrifum. Á ekki nálgun þessara
tveggja fræðigreina að vera ólík með
einhverjum hætti?
Í þessu sambandi hljóta menn að
staldra við umsögn leiðbeinandans
og prófdómarans sem rakin er í
greinargerð lagadeildar. Þeir segja
meðal annars: „Þrátt fyrir þann
hnökra að tilgreina ekki heimildina,
sem nemandinn kveðst ekki hafa vit-
að til að hefði birst á prenti, og tals-
verða hnökra um efnisvalið, metum
við málið svo að þeir hefðu ekki leitt
til þess að einkunn hefði verið lækk-
uð í falleinkunn. Við þetta mat er
m.a. litið til þess að hluti efnisins var
úr heimild, sem tilgreind var í rit-
gerðinni, en aðrir hlutar þess mis-
mikilvægir og lutu mjög að lýsingu á
staðreyndum og öðrum þekktum at-
riðum sem m.a. höfðu komið fram í
fyrirlestrum undirritaðs kennara.
Einnig er litið til ritgerðarinnar að
öðru leyti. Með hliðsjón af framan-
greindu teljum við að ekki sé full-
nægjandi ástæða til þess að próf við-
komandi verði ómerkt.“
Þessi umsögn var gerð á því stigi
þegar ekki var ljóst hvaðan nákvæm-
lega efnið, sem farið var svo frjáls-
lega með, var komið og mótast sjálf-
sagt af því. Samt er erfitt að fá botn í
hana.
Leiðbeinandinn og prófdómarinn
virðast vera að segja að jafnvel þótt
þeir hefðu vitað, þegar einkunn var
gefin, að hartnær helmingur megin-
málsins var skrifaður af öðrum
manni en nemandanum þá hefðu þeir
ekki fellt hann! Maður spyr sig, hvar
eru mörkin eiginlega dregin? Hlýtur
það ekki að vera aðalmarkmiðið með
gerð ritgerðar að þar sýni menn að
þeir séu færir um sjálfstæð, akadem-
ísk vinnubrögð? Ef drjúgur hluti er
fenginn beint frá öðrum þá er auðvit-
að ekki um slíkt að ræða.
Lagadeild hefði gjarnan mátt láta í
ljósi að hún væri ekki sammála þess-
ari afstöðu. Þess í stað segir hún: „Í
bréfi Stefáns Más Stefánssonar pró-
fessors, umsjónarkennara með við-
komandi kandídatsritgerð, og próf-
dómarans, Jóns Ögmundar Þor-
móðssonar skrifstofustjóra, til
deildarforseta, dags. 5. september
2001 ... er einvörðungu fjallað um
einkunn, miðað við að umrædd gögn
hefðu verið notuð í góðri trú, en þar
er hins vegar ekki tekin afstaða til
þess, hvort framin hafi verið brot á
gildandi reglum og afleiðinga þess.“
Hvað er góð trú í þessu sambandi?
Það er vissulega ekki jafnalvarlegt
að notfæra sér efni annars manns í
háskólaritgerð með leyfi og án hans
leyfis. Annað varðar við höfundarlög
en hitt ekki. Hvort tveggja hlýtur
hins vegar – ef heimildar er ekki get-
ið – að vera í sjálfu sér jafnmikið brot
á meginreglum um það hvernig eigi
að vinna fræðiritgerðir með heiðar-
legum hætti.
Lögfræðingar líti í eigin barm
Það er ákaflega auðvelt að fyllast
vandlætingu þegar mál af þessu tagi
kemur upp. Menn skyldu samt held-
ur líta í eigin barm og spyrja hvort
þeir hafi alltaf sjálfir farið rétt með
heimildir. Mjög misjafnt er hvernig
lögfræðingar og meira að segja
lagaprófessorar standa þar að verki.
Í litlu samfélagi komast menn gjarn-
an upp með slakleg vinnubrögð því
enginn þorir að halda uppi gagnrýni.
Í stærri þjóðfélögum ríkir sam-
keppni milli háskóla og gagnkvæmt
aðhald þar sem slök fræðimennska
er umsvifalaust skotin í kaf.
Það hvarflar því að manni að mál
Vilhjálms megi að einhverju leyti
rekja til þess að viðmið um hvernig
standa eigi að verki séu á reiki meðal
annars vegna þess að lærimeistar-
arnir, og þá er ég ekki að tala um ein-
staka menn, eru ekki með þessa hluti
alveg á hreinu sjálfir.
Stjórnsýsluþátturinn
Eins og fram hefur komið í fjöl-
miðlum getur Vilhjálmur skotið
ákvörðun lagadeildar til háskólaráðs.
Þaðan mætti svo skjóta málinu til
áfrýjunarnefndar háskóla. Lögmað-
ur Vilhjálms hefur haldið því fram að
það skorti lagaheimild fyrir ákvörð-
un lagadeildar. Það er vissulega rétt
að engar skráðar reglur eru um það
hvernig eigi að taka á máli sem þessu
innan Háskóla Íslands eða deilda
hans. Lagadeild byggir að verulegu
leyti á óskráðum meginreglum. Þess-
um skorti á skráðum reglum sem og
hugsanlegum formgöllum á meðferð
málsins má auðvitað bera við ef vilji
er fyrir hendi aðhalda málinu til
streitu.
Margir velta því sjálfsagt fyrir sér
hvernig á því stendur að Vilhjálmur
sætti sig ekki við ákvörðun sem hann
bað sjálfur um með bréfi í ágústlok.
Lagadeild byggir einmitt á því í
ákvörðun sinni að kandídatinn hafi
sjálfur óskað eftir að fá að skrifa nýja
ritgerð og að embættisprófið yrði
ómerkt. Málið er samt ekki svona
einfalt. Áðurnefnd umsögn leiðbein-
anda og prófdómara þar sem þeir
töldu að ritgerðin hefði þrátt fyrir
allt ekki hlotið falleinkunn gaf Vil-
hjálmi auðvitað byr undir báða
vængi. Er spurning hvort bréf lög-
manns hans til lagadeildar 13. sept-
ember þar sem allur réttur er áskil-
inn til að bera fram andmæli og bent
á að deildin geti ekki hnekkt niður-
stöðu umsjónarkennara og prófdóm-
ara verði ekki að túlkast sem afstöðu-
breyting Vilhjálms að þessu leyti.
Viðurlög
Heyrst hafa dæmi þess að til séu
háskólar erlendis þar sem rithnupl
eða önnur stórlega vafasöm meðferð
heimilda varði skilyrðislausum brott-
rekstri. Má í því ljósi segja að það sé
allvel sloppið að fá að skila inn nýrri
ritgerð og halda einkunn í öllum öðr-
um námskeiðum. Ýmsir innan há-
skólans velta því nú fyrir sér hvort
þessar verði málalyktir eða hvort há-
skólayfirvöld eigi með einhverjum
hætti að láta málið til sín taka. Sam-
kvæmt lögum um Háskóla Íslands er
það rektor sem hefur agavald yfir
nemendum. Hann getur veitt áminn-
ingar eða jafnvel beitt brottrekstri
tímabundið eða fyrir fullt og allt. Ef
Vilhjálmur innritast á ný á 5. ár laga-
náms er spurning hvort agavald
rektors yfir honum rakni ekki við á
ný. Kynni hann að vilja taka strangar
á málum en lagadeildin gerði til þess
meðal annars að senda skýr skilaboð
til annarra nemenda um að krafan
um sjálfstæð, heiðarleg vinnubrögð
sé ekkert grín.
Aftur á móti kann að vera erfitt um
vik að grípa fram fyrir hendur laga-
deildar þegar reglur um þetta efni
eru að miklu leyti óskráðar eins og
fyrr segir. Sýnir það þó best að nauð-
synlegt er að festa í lög reglur um
málsmeðferð þegar mál af þessu tagi
koma upp.
Viðmið um heimilda-
notkun á reiki
Morgunblaðið/Kristinn
Háskóli Íslands, lagadeild,
lögfræði.
Höfundur er lögfræðingur á mann-
réttindaskrifstofu Evrópuráðsins.
Skoðanir sem fram kunna að koma í
þessari grein eru á ábyrgð höfundar.
Vinsamlegast sendið ábendingar um
efni til pall@evc.net.
Lög og réttur
eftir Pál
Þórhallsson