Vísir - 02.02.1980, Blaðsíða 16

vlsm
Laugardagur 2. febrúar 1980
16
vísm
Laugardagur 2. febrúar 1980
17

„Mér er alveg sama hvort ég er talinn alvarlegt
skáld/ hagyröingur eöa grínisti. Ég er bara aö yrkja
kvæði, það er allt og sumt."
Sá sem þetta segir heitir Þórarinn Eldjárn. Til
skamms tima var hann þekktastur hér á iandi fyrir
aðild sína aö því skoplega þjóðfélagi, sem Matthildur
nefndist. Síðustu árin hefur hann verið í Sviþjóð við
nám og störf. En Ijóðabækur hans, þýðingar og gagn-
rýnendur hafa séð um aö við landar hans gleymdum
honum ekki á meðan.
Nú er Þórarinn kominn aftur heim og þegar ég hitti
hann að máli hafði hann komið sér fyrir til bráða-
birgða i kjallaranum að Sóleyjargötu 1, þar sem hann
hyggst búa til vors ásamt konu sinni, Unni ólafsdótt-
ur veðurfræðingi og sonum þeirra þremur.
velja þér þaö viðfangsefni. Hver
var ástæðan?
„Ætli það sé ekki eins með mig
og fjölmarga aðra af minni kyn-
slóð, að þeir bera til persónanna,
sem Disneyverksmiðjurnar hafa
framleitt, eins konar ásthatur.
Ég las og skoðaði þessi blöð
mikið i æsku og hafði gaman af.
Siðan sé ég eftir á, hvað margt af
þessu er þrungiö ákveðinni
kapitaliskri hugmyndafræði.
Svo þegar ég ákvað að steypa
mér út i þá eldvigslu, sem rimna-
kveöskapur er öllum skáldum, þá
veitti ég þvi athygli, að svo til all-
ar rimur eru ortar upp úr öðrum
bókmenntum. Þær eru nefnilega
s nikjubókmenntir. Meira að
segja Númarimur, sem eiga að
heita hápúnkturinn i rimnalist.
Oft fjalla þvi rimur um erlendar
hetjur.
finnst miklu nær að reyna að þýða
eitthvað sem Sviar hafa sjálfir
um sitt umhverfi að segja en að
nota það sem yrkisefni.”
— Hefur sænskur hugsunar-
háttur haft áhrif á þig?
„Maður verður örugglega fyr-
ir áhrifum hvar sem maður er.
En ég hef ekki orðið var við að ég
sé orðinn áberandi sænskur i
hugsun, frekar hið gagnstæða. Ég
hef kannski verið þar of lengi.”
— Gera íslendingar sér réttar
hugmyndir um Svia?
„Sennilega. Hins vegar hef ég
aldrei treýst mér til að tala um
þjóðir i einu lagi. Það, sem ég held
að valdi þvi að margir hér kalla
Svia vandamálaþjóð er að þar
lætur slikt fólk mest á sér kræla i
ræöu og riti. Margt af þvi hefur
atvinnu af að hafa skoðanir. Þetta
er ekki sænska þjóðin. Min kynni
texta við dægurlög. Hins vegar
hefur það komið fyrir, að ljóð eft-
ir mig voru tekin og samin við þau
lög. Ég er tiltölulega jákvæður
gagnvart þvi að ljóð séu tónsett,
þótt það komi mis jafnlega út. Sum
ljóð eru betur fallin til upplestr-
ar. Tónskáldið verður að hafa
næmleika til að velja þau kvæði,
sem eru sönghæfust. Ég held að
verulegur árangur náist ekki
fyrr en nánu samstarfi er komið
á milli tónskálds og ljóðskálds.
Það besta væri að sami maður
gerði hvort tveggja.
Ég er s iður en s vo á móti þvi að
ljóðin min séu sungin. Hins vegar
vil ég helst fá að vita af þvi áður
en þau eru komin út á plötu. Það
hefur komið fyrir að það hafi
gleymst. Skýringin er sjálfsagt
sú, að lengi var sú skoðun rikj-
andi, að ljóð væru eitthvað sem
allir mættu taka.”
Skammdegismál
— Það er ekki laust við að sum-
ar þýðingar þinar hafi vakið at-
hygli. Hvað fannst þér um þann
úlfaþyt sem varð við útkomu Fé-
laga Jesú?
„Ég var erlendis þá og heyrði
aðeins óminn af þessu. En ég
varð alltaf meira og meira hissa.
Ég skildi ekki hvað var að gerast.
Svo áttaði ég mig á þvi, að þetta
var skammdegismálið það árið
og annað ekki.
Ég tók þetta ekki nærri mér.
Ég leit svo á að það kæmi mér
ekkert við. Ég hafði það hlutverk
að skila bókinni á islenskt mál og
gerði það. Ég varð ekki var við
gagnrýni á mitt verk. Annað kom
mér ekki við.
Hins vegar tók það mig sárt
..............I...!. .-----
enginn timi gefist til aö gefa út
bók.
Annars hljóta ýmsir erfiðleik-
ar að vera þvl fylgjandi að vera
höfundur á örlitlu tungumáli eins
og islensku. Ctbreiðslan tak-
markast verulega af þvi.”
— Eru betri aðstæður fyrir
ljóðskáld I Sviþjóð?
„Að þvi leyti eru þær betr i þar,
að ef skáld komast á framfæri,
hafa þau miklu betri tekjur. En
venjuleg ljóöskáld, sem ekki hafa
slegið i gegn, eru ekkert betur
sett. Þeir hafa aö visu meiri
möguleika á aö lifa af styrkjum,
en bækur þeirra hafa mun minni
útbreiðslu en hér gerist. Og þá
miða ég ekki viö höfðatölu.”
Formalismi
— Þú notar ljóðstafi og rim i
ljóðum þinum. Er það ekki
óvenjulegt að ung skáld noti þetta
hefðbundna ljóðform?
„Éger oftspurður hversvegna
ég noti r Im og stuðla og það finnst
mér einkennileg spurning. Ef litið
er á Islenskan kveðskap i heild,
þá væri miklu nær að spyrja
skáld hvers vegna hann noti ekki
rim og ljóöstafi.
Ég er á móti þvi aö talað sé um
ljóöform. Allri umræöu hér hætt-
ir til að hafna I þessu fari. Þegar
atómskáldin svokölluðu fóru að
senda frá sér sin ljóð, neitaði fólk
að skoða hvað þeir höfðu aö segja.
Fólk horföi bara á formið. Ef ljóð-
in rimuðu ekki, var ekkert meira
um þau að segja. Þetta er hreinn
og klár formalismi. Hann eyöi- '
lagði alla skynsamlega umræðu
sem hefði getaö farið fram um
en nokkur annar og sjálfsagt má
flokka ýmislegt af þessu undir
þjóðfélagsgagnrýni. En ég reyni
yfirleitt að vera ekki of uppá-
þrengjandi með skoðanir minar.
Ég reyni að treysta lesandanum
til að draga eigin ályktanir. Ég
frekar egni fyrir hann.”
— Eru ljóðin pólitisk?
„Já, það held ég verði að
segjast. Maöur tekur pólitiska af-
stöðu i öllu sem maöur gerir
meðvitað eða ómeövitaö.
Hins vegar forðast ég slag-
orðakveðskap. Ég álit engan veg-
inn, að kveðskapur, sem ekki er
beint pólitiskur sé óþarfur, eða
eigi ekki að vera til. Astarljóð og
ljóð um náttúruna eru nauðsyn-
legir hlutir og á engan hátt minna
virði fyrir mannlifið en það sem
er kallað pólitiskt.”
Ruglaður sósialisti
— Hvar stendur þú I pólitik?
„Ég er sósialisti. En ég hef
ekki gengiö i neinn flokk og mun
ekki gera þaö. Það er margt úr-
valsfólk starfandi i flokkum
sósialista, en allir hafa þeir eitt-
hvað það I s Inu kjölfar i, s em ég vil
ekki taka ábyrgö á. Ég er þvi
óháöur sósialisti — eða ruglaöur
sósialisti, eins og sumir kalla það.
Þeim finnst maður vera aö segja
„stikkfri”.. Það er sitthvað til i
þvi, en hver maður verður að
halda sinu frelsi til að vera með
þar sem hann vill og halda sinum
forsendum.”
Ásthatur
— Það kom mörgum einkenni-
lega fyrir sjónir, þegar Disney-
rlmur komu út, að þú skyldir
Þar sem ég er stækur
tradisjónalisti, ákvað ég að feta i
fótspor annarra rimnaskálda. Og
þá var Disney sú erlend hetja
sem blasti fyrst við, þegar ég fór
að skoða hug minn.”
— Hverniglýsir þetta ásthatur
sér?
„Ætli hatrið liggi ekki I textan-
um, en ástin i valinu.”
Veruleiki i hillu
— Þegar Ijóðin þln eru lesin,
finnst mannibera talsvert á að þú
sækir efnivið í Islenskar þjóðsög-
ur.
„Já, ég hef dálitið notað þjóð-
sögurnar, snúið þeim við og
breytt áherslum. Það eru marg-
ar skýringar á þessu. Skáld hafa
alla tið sótt I slikar uppsprettur.
Oft eru þetta sögur, sem lesand-
inn á aö kannast við. Maður getur ,
þvi gengiö út fr á þvi, að fólk skilji
um hvaðer fjallað. Ég reyni þá að
koma úr annarri átt en vaninn er
— sýna nýtt sjónarhorn.
önnur ástæða er sú að ég hef
verið erlendis, en er samt að
yrkja á islensku fyrir islenska
lesendur. Ég vil þvi vera i snert-
ingu við þeirra veruleika og þeg-
ar hann er ekki i kringum mann,
er gott að geta dregið hann niður
úr hillu og treysta svo á sögu-
tengslin.”
Skoöanir aö atvinnu
— A heimþrá kannski einhvern
þátt I þessu efnisvali? Hefði ekki
verið nærtækara aö yrkja um
sænskt umhverfi?
„Þaö kann að vera, að heimþrá
hafi haft sitt að segja. En mér
af Svium eru ágæt. Þar verður
mikið af vönduðu og góðu fólki á
vegi manns. En það finnur maður
frekar utan við intelligensiuna.”
Aövörunarmerki
— Finnst þér það setja á þig
hömlur sem alvarlegt ljóðskáld
aö vera þekktur fyrir grin eins og
i Matthildi?
„Já, þaö getur að einhverju
leyti komið i veg fyrir að fólk taki
mig alvarlega. Ekki þó vegna
Matthildarþáttanna. Ég held að
þeir hafi engin áhrif. Hins vegar
erumörg kvæða minna byggð upp
á kómik og ironiu. Það virkar á
marga eins og rimið: sem að-
vörunarmerki.
En mér er alveg sama þótt ein-
hverjir sýni slik viðbrögð. Ef
maður hefur eitthvað að segja og
kemur þvi á framfæri, þá skilar
það sér á endanum.”
Mesti barningur
— Finnst þér Ijóðið vera betra
form en laust mál til að koma
hugsunum á framfæri?
„Ég held aðþaöséhvorki betra
form né verra. Þetta er allt undir
þvi komið hvað fellur mönnum
best. Hingað til hef ég fengist
mest við ljóðagerð. En ég verð að
játa, að það er mesti barningur.
Það er stundum furða, að
óbrengluð hugsun skuli komast til
skila.”
Almenningseign
— Þú hefur samið nokkra
dægurlagatexta. Hvernig likar
þér það?
„Ég hef aldrei samið sérstaka
eftir á, af minu mannúðarfulla
hjarta, að fólk skyldi verða fyrir
þvi að hella sér út i umræður um
þetta mál.”
— En var ekki guölast I bók-
inni?
„Siður en svo. Þessi túlkun á
eöli hreyfingar Jesú var ekkert
ný. Ég er ekki endilega sammála
henni, enda skiptir það ekki máli.
En skoðun Wernströms er ná-
kvæmlega sú sama og kom t.d.
fram i bók eftir sr. Gunnar Bene-
diktsson árið 1930. Wernström
styðst meira að segja oft við
sömu setningar úr guðspjöllun-
um. Og margir flejri hafa lýst
Jesú sem byltingarmanni. Hans
Kirk til dæmis.”
Trúleysi
— Ert þú trúaður?
„Nei, ég trúi ekki á guð. Ég er
hins vegar ekki þannig guðleys-
ingi, að mér sé það kappsmál að
vaða um torg og mæla gegn guöi.
Mér kemur hann bara ekkert við.
Það skiptir mig ekki einu sinni
máli að ég er i Þjóðkirkjunni. Það
er aðalsmerki sannra guð-
leysingja að þeim er alveg sama
um öll trúarbrögö.
Auðvitað er ég undir kristnum
áhrifum og aö mörgu hugmynda-
legu leyti er ég kristinn maöur.
Éghefekkertá mótiþvi. Ég reyni
ekki aö innræta börnum minum
andkristilegt hugarfar. Ég leyfi
þeim algjörlega að mótast af
þeim áhrifum sem þau verða fyr-
ir. Ef sonur minn spyr mig hvort
guð sé til, segi ég að sumir telji
það vera, en ég hafi enga trú á
þvi. Ég held að börn hafi enga
Yrkja sig sjálf
— Hvenær yrkir þú?
„Það lætur mér best, þegar ég
get komið þvi við, að taka mér
ákveðinn tima. Að mæta reglulega
til sjálfs min og sitja og vinna.
Svo vil ég gera eitthvað annað á
eftir. Ég lit á þetta sem hverja
aðra vinnu.”
— Rennur Ijóðið aldrei út úr
pennanum hjá þér?
„Nei, aldrei. Það kom einhver
gagnrýnandi meö það, að honum
fyndist eins og málið tæki völdin
hjá mér. Kvæöin ortu sig sjálf.
Honum fannst þau renna of lipur-
lega. Siðan hentu menn þessa
klisju á lofti hver á fætur öðrum.
Hins vegar vita allir sem eitt-
hvað hafa fengist við ritstörf, að
þetta er mest vinna. Og á bak við
það sem litur einfaldast út er oft
mest vinnan.Það hefur verið
sagt, að hlutverk skálda sé að
láta lesandann halda að harðlifi
sé niðurgangur.”
— En varstu þá ekki ánægður
meö þessa gagnrýni?
„Nei, ég var ekki ánægður með
hana. Mér fannst þetta sýna svo
mikið kunnáttuleysi um það hvað
liggur á bak við þetta handverk.
Og þegar ég fór að hugsa um
allan barninginn við að koma
ljóðunum saman, þá varpaði ég
fram þessari stöku:
Kvæöagerð er vonlaus vinna.
Verður mörgum á þvi hált.
Vandi minn er minni en hinna.
Máliö yrkir kvæðin sjálft.”
— Hvað varstu lengi með
þetta?
„Þetta er svona dagsverk!”
Skríbent og húsfreyr
Tal okkar barst fyrst að þvi
hvað hann hefði haft fyrir stafni
undanfarið og hvað væri fram-
undan.
„Siðan ég lauk námi 1975 má
segja að ég hafi verið i hálfu
starfi sem skribent, aðallega
ljóðskáld og þýðandi, og hálfu
starfi sem húsfreyr, eða hvað
sem það er nú kallað. Ætli það
verði ekki svipað áfram. Þó fer
það eftir þvi hvaða starf konan
min getur fengið.”
— Hvenær byrjaðir þú að
skrifa Ijóð?
„Það er nú langt siðan ég setti
samankvæði i fyrsta skipti, en ég
byr jaöi ekki fyrr en 1972 i alvöru.
Hvers vegna? Ég veit það
varla. Ætli áhuginn hafi ekki alltaf
veriðfyrir hendi. Svo getur verið
að það hafi eitthvað að segja, að
ég var i námi i bókmenntafræði.
Hún getur hafa kveikt i mér, þótt
ég segi ekki að ég hafi ætlað að
bæta úr bókmenntunum eins og
Majakovski sem fylltist fyrirlitn-
ingu þegar hann las klassikina og
ákvað að gera betur sjálfur.”
Dagsbrúnartaxti
— Er hægt að lifa á þvi að vera
ljóðskáld?
„Það á nú vist ekki að vera
hægt. En i góðu ári ætti það að
takast, ef önnur störf eru höfð
með og ef tekst að fá starfslaun.
Með þvi móti er mögulegt að kom-
ast i lægsta taxta Dagsbrúnar.
En þetta eru ótryggar tekjur.
Maður veit aldrei með löngum
fyrirvara hvaö maður kemur til
með að hafa. Svo er hætta á að
komast i vitahring, ef maður þarf
að vinna svo mikið aðra vinnu að
það hvers vegna skáldin höfnuðu
hefðbundnu ljóðformi.
Nú er sami formalisminn kom-
inn á kreik með öfugu formerki.
Steinn Steinarr, sem aldrei lét
óstuðlað ljóð frá sér fara, gaf út
falsað dánarvottorð „hins hefð-
bundnaljóðforms” fyrir mörgum
árum. Misvitrir gagnrýnendur
hafa siöan verið að éta þetta upp
eftir honum og hver eftir öðrum
með vaxandi hrifningu og eru nú
orðnir svo vel prógrammeraðir
með þessu gatslitna gataspjaldi
að alltaf ef eitthvað sést sfðan
með rimi og stuðlum, þá er verið
að nota eitthvað dautt. Það getur
ekki verið gert i alvöru, það er
eitthvaðgrin. Ogljóðið er afgreitt
með þvi. Ekki lesið ofan i kjölinn.
Ég lit á kvæðið, ekki formið. Sum
kvæöi eru rimuð og stuðluð, önn-
ur ekki. Þaö skiptir ekki máli.”
A-ha viðbrögð
— Hvað ertu að segja með ljóö-
um þinum?
„Ef ég gæti svarað þvi i einni
Hnu I viðtali við Visi, veit ég ekki
hvort ég hefði þurft að gefa út
þrjár bækur.
En svona án þess að gefa tæm-
andi s var, þá get ég sagt, að ég er
mikið á höttunum eftir a-ha við-
brögðum fólks.”
???
„Það er þegar fólk les kvæði
eða annan texta og hugsar innra
með sér: Einmitt. Auðvitað.
Svona er þetta. Af hverju hefur
enginn sagt þetta áður?”
Slagorðakveðskapur
— Er þjóðfélagsgagnrýni i
ljóðunum?
„Ég lýsi ekki hlutlaust frekar
Myndir: Gunnar V. Andrésson
Vandi minn er minnl en hinna — mállðyrkir kvæðin sjálft.'
þörf fyrir þessa svokölluðu
barnatrú. Hún veitir bara falskt
öryggi.”
Inspírasjón
— Eiga skáld að skrifa fyrir
markað, eða sjálfa sig?
„Ég held að það væri rangt að
segja að ég miði viö það hvað falli
i kramið hjá fólki. En ég afneita
þvi lika að ég vinni eftir róman-
tlskum goðsögnum um það
hvernig skáld eigi að vera. Sam-
kvæmt þeim á að dembast yfir það
einhver ósjálfráð inspirasjón.
Kannski eru min skrif að ein-
hverju leyti sambland af þessu
tvennu. Þegar eitthvað er skrif-
að, sem maður veit að öðrum er
ætlað, er gott að hafa i huga, að
það verður engum til gagns ef
enginn getur numið það. En samt
höfum viö mörg að dálitlu leyti
þörf fyrir goðsögnina lika. Og það
er klárt mál að það það er til eitt-
hvað, sem heitir inspirasjón. En
það hefur verið bent á það, að hún
er gestur sem mjög sjaldan sæk-
ir heim þann sem er latur.”
Kjaftæði
— Er gott fyrir skáldlegt inn-
sæi að lifa erfiðu lifi. Þurfa skáld
helst að svelta svolitið?
„Þetta er meira og minna
kjaftæði. Þarna er á ferðinni angi
af rómantisku goðsögninni. Auð-
vitað getur erfið lifsbarátta haft
góð áhrif á suma, en hún getur
lika brotið aðra.
Aftur ámótiheldég aðsá, sem
aldrei hefði talið sig eiga við and-
legan háska að striða, myndi ekki
yrkja mjög vel. Sennilega myndi
hann alls ekki yrkja.”
„Ég er á höttunum eftir a-ha viöbrögðum fólks”
„1 góöu árl er mögulegt aö komas11 lægsta taxta Dagsbrúnar...”
Viðtal: Sigurveig Jónsdóttir
„Ég lit á þetta sem hverja aðra vinnu,” segir Þórarinn Eldjárn um
kveðskapinn.
Þórarinn hellir upp á könnuna I eldhúsinu, sem einu sinni þjónaði
hlutverki kyndiklefa.
„Stækur tradisjónalisti”