Morgunblaðið - 10.11.2001, Síða 32

HEILSA
32 LAUGARDAGUR 10. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hver ber ábyrgðina á sögum um glæpsamlega
verknaði, sem upp koma í sálfræðimeðferð og
skjólstæðingurinn segir frá í góðri trú, en reyn-
ast ósannanlegar eða jafnvel ekki á rökum
reistar? Ber skjólstæðingurinn ábyrgðina eða
sálfræðingurinn? Ef sálfræðingurinn ber
ábyrgðina, á hvaða hátt axlar hann hana þá?
SVAR „Þetta er flókin spurning og íraun ekki ein heldur margar. Að
auki eru álitamálin ekki eingöngu af sál-
fræðilegum toga, heldur líka siðferðilegum og
jafnvel lagalegum. Því eru fleiri en eitt svar
mögulegt við hverri spurningu. Það sem skiptir
máli er t.d. hvort glæpsamlegur verknaður átti
sér stað í raun og veru, og ef svo hver hann var,
hver framdi hann, gagnvart hverjum og fyrir
hve löngu. Öll þessi atriði hafa áhrif á mat á
ábyrgð hvers og eins og á því hvaða viðbrögð
eru rétt í framhaldi af slíkri frásögn.
Ábyrgð sálfræðings almennt
Eins og aðrar stéttir sem vinna með fólk og
eru í aðstöðu til að hafa margvísleg áhrif á líf
þess, bera sálfræðingar mikla ábyrgð í störfum
sínum. Í samskiptum ber sálfræðingum að
virða grundvallarreglur um siðræna breytni,
s.s. að sýna nærgætni, virðingu og heiðarleika.
Að auki eru þeir bundnir siðareglum síns fag-
félags (Sálfræðingafélags Íslands) þar sem
kveðið er nánar á um skyldur þeirra og hvað
ber að gera og hvað að forðast þegar siðferðileg
álitamál koma upp. Siðareglur eru þó ekki lög,
heldur er þeim ætlað að vera sálfræðingum sið-
ferðilegur stuðningur við dagleg störf. Siðferði-
leg álitamál tengjast gjarnan aðstæðum þar
sem andstæðir hagsmunir koma upp, þannig að
til að gæta réttar eins einstaklings getur þurft
að ganga á hagsmuni annars.
Siðareglurnar leggja sálfræðingum margvís-
legar skyldur á herðar gagnvart skjólstæðing-
um sínum. Þar er t.d. kveðið á um að sálfræð-
ingur skuli vera meðvitaður um eigin tak-
markanir þegar hann tekur að sér verkefni og
beiti aðeins aðferðum sem eru viðurkenndar og
hann hefur gott vald á. Sérlega mikilvæg er
meginreglan um trúnað og þagnarskyldu, sem
þýðir að sálfræðingur er bundinn þagnarskyldu
um allt það sem fram fer eða skjólstæðingur
segir frá í meðferðarviðtölum. Hins vegar geta
komið upp þær aðstæður að undantekningu
þurfi að gera frá þessari reglu, ef augljós hætta
bíður skjólstæðings eða annarra. Einnig getur
sálfræðingi verið skylt skv. lögum að gefa upp-
lýsingar og takmarkar slíkt þagnarskylduna.
Ábyrgð þegar grunur vaknar
um glæpsamlegan verknað
Eitt svar við spurningunni sem hér er til um-
fjöllunar gæti verið að frásögn skjólstæðings af
glæpsamlegum verknaði leiddi til þess að sál-
fræðingur þyrfti að brjóta trúnað við hann.
Þetta væri til dæmis í tilvikum þar sem framinn
hefði verið alvarlegur verknaður af skjólstæð-
ingnum sjálfum s.s. kynferðisafbrot gegn barni.
Þá bæri sálfræðingnum skylda til samkvæmt
barnaverndarlögum að tilkynna um brotið.
Rétt er að láta skjólstæðinginn vita af tilkynn-
ingunni og veita honum hjálp og stuðning án
þess að ganga á rétt þolanda í málinu.
Verið gæti að skjólstæðingur segði frá broti
sem átti sér stað fyrir löngu og er fyrnt sam-
kvæmt hegningarlögum. Þótt ekki sé lengur
hægt að sækja gerandann til saka, gæti samt
verið tilefni til að láta trúnað við skjólstæðing
víkja fyrir mikilvægari hagsmunum þriðja að-
ila. Þetta er t.d. þegar sálfræðingur telur hættu
á endurtekningu brots og tilkynning til viðeig-
andi aðila gæti forðað öðrum frá því að verða
fórnarlömb. Í aðstæðum sem þessum ber sál-
fræðingurinn ábyrgð á að breyta rétt sam-
kvæmt landslögum, siðareglum og bestu vitund
og reyna að hafa áhrif í þá átt að málin fari í far-
veg sem tryggir hagsmuni sem flestra.
Þau viðbrögð sem koma til greina, allt eftir
eðli máls væru t.d. að tilkynna um glæp sam-
kvæmt lagaskyldu, að reyna að hafa áhrif á
skjólstæðinginn í þá átt að hann gefi sig fram og
játi á sig verknaðinn, að veita skjólstæðingnum
meðferð sem miðar að því að draga úr líkum á
glæpsamlegu athæfi og til að bæta líðan hans.
Stundum getur það gerst að fólk játar á sig
verknað sem það hefur ekki framið. Sálfræð-
ingurinn verður þá að nota hæfni sína, þekk-
ingu og tækni til að meta hvort um uppspuna er
að ræða eða ekki. Þegar skjólstæðingur segir
meðvitað eða ómeðvitað frá atburðum sem ekki
eiga sér stoð í raunveruleikanum, eru það vís-
bendingar um ástand og líðan hans sem sál-
fræðingurinn tekur mið af í áframhaldandi
meðferð og axlar þannig þá ábyrgð sem honum
ber.
Ábyrgð skjólstæðings
Skjólstæðingurinn ber líka ábyrgð á eigin
meðferð enda er það meginregla að hann tekur
sjálfur ákvörðun um meðferð hjá sálfræðingi,
(geta verið undantekningar þegar börn eða aðr-
ir ósjálfráða eiga í hlut). Hafi sálfræðingur upp-
fyllt þær siðferðilegu skyldur sínar í upphafi
meðferðar að skilgreina hlutverk sitt gagnvart
skjólstæðingi, að gera honum ljósa skilmála
meðferðarinnar, hvaða aðferðum hann beiti og
hvaða afleiðingar meðferðin geti haft (t.d. það
að óþægilegir eða gleymdir hlutir geti komið
upp og sem taka verði á), hjálpar það skjólstæð-
ingum að ákveða hvort hann vill taka þátt í
meðferðinni eða ekki.
Ábyrgð þegar um brot gagnvart
skjólstæðingi er að ræða
Skoðum aðstæður þar sem upp á yfirborðið
koma upplýsingar sem áður voru gleymdar,
faldar eða bældar, um að skjólstæðingur hafi
orðið fyrir misneytingu (andlegu, líkamlegu eða
kynferðislegu ofbeldi) af hendi nákomins ein-
staklings. Vegna fyrningar er hvorki tilefni til
formlegrar ákæru né talið nauðsynlegt að grípa
til aðgerða til að vernda möguleg fórnarlömb. Á
að gera málið opinbert, opna það innan fjöl-
skyldunnar eða halda vitneskjunni innan
þröngs hóps? Skjólstæðingur ber sjálfur
ábyrgð á slíkri ákvörðun, eftir að hafa með að-
stoð sálfræðingsins, vegið og metið jákvæðar
og neikvæðar afleiðingar sem hlytust af ákvörð-
uninni. Hér ber sálfræðingnum að hafa að leið-
arljósi að skjólstæðingur hans komist sem
áfallaminnst út úr sínum hremmingum, svo
fremi slíkt valdi ekki þriðja aðila skaða.“
Sálfræðingurinn og þagnarskyldan
Eftir Gyðu Haraldsdóttur
Siðareglurnar leggja sál-
fræðingum margvíslegar
skyldur á herðar gagnvart
skjólstæðingum sínum.
...........................................................
persona@persona.is
Höfundur er sálfræðingur, fulltrúi í siðanefnd
Sálfræðingafélags Íslands og sviðsstjóri á Mið-
stöð heilsuverndar barna.
Lesendur Morg-
unblaðsins geta
komið spurn-
ingum varðandi
sálfræði-, fé-
lagsleg og vinnu-
tengd málefni til sérfræðinga
á vegum persona.is. Senda
skal tölvupóst á persona@per-
sona.is og verður svarið jafn-
framt birt á persona.is.
REGLULEG neysla C-vítamíns
getur dregið úr hættunni á að fá
krabbamein í maga. Þetta kom
fram í októberhefti Cancer
Epidemilogy Biomarkers and
Prevention.
Þetta er niðurstaða rann-
sóknar við læknadeild Yale-
háskóla og bandarísku krabba-
meinsstofnunarinnar og nokk-
urra annarra virtra stofnana.
Hér er um að ræða viðamikla at-
hugun en í henni tóku þátt 1.095
einstaklingar sem höfðu fengið
krabbamein í maga eða vélinda.
Til samanburðar voru fengnir
687 einstaklingar sem aldrei
höfðu fengið krabbamein.
„Rannsókn okkar bendir til að
ef C-vítamín er tekið reglulega
geti það komið í veg fyrir
ákveðna tegund af krabba-
meini,“ segir dr. Susan Mayne
við læknadeild Yale-háskóla en
hún stýrir rannsókninni. „Við
komumst að því að 40% minni
líkur voru á því að þeir sem
tóku reglulega inn C-vítamín
fengju krabbamein í miðhluta og
neðri hluta magans.
Sannanir ekki óyggjandi
Það hefur lengi verið kunnugt
að C-vítamín kemur í veg fyrir
myndun efna sem valda krabba-
meini og geta orðið til þegar
neytt er fæðu sem inniheldur
nítrit og finnst í reyktum mat.“
Rannsakendurnir vitnuðu
einnig í fjölda faraldsfræðislegra
athugana, sem tengja C-vítamín
við fyrirbyggjandi áhrif.
„Þeir sem taka inn C-vítamín
geta haft aðra lífshætti en þeir
sem ekki taka inn C-vítamín, og
getur það valdið því að líkurnar
á magakrabbameini eru minni
hjá því fólki,“ segir dr. Mayne.
„Þess vegna eru ekki óyggjandi
sannanir fyrir því að C-vítamín
eitt og sér valdi ofangreindri
niðurstöðu. Þeir sem tóku C-
vítamín voru ekki í minni hættu
við að fá aðrar tegundir krabba-
meins.“
Viðamikil rannsókn
Í rannsókninni, sem er sú
stærsta sinnar tegundar, var
gert ráð fyrir að C-vítamín væri
tekið einu sinni í viku í að
minnsta kosti sex mánuði. Marg-
ir þátttakendanna gátu ekki
munað hve stóran skammt þeir
tóku af vítamíninu. Það sýndi sig
þó að þeir sem neyttu fæðu sem
var innihaldsrík af C-vítamíni
fengu síður krabbamein í maga
og vélinda. „Niðurstöður rann-
sóknarinnar gefa okkur tilefni
til að setja fram þá kenningu að
regluleg neysla C-vítamíns
minnki líkurnar á krabbameini í
mið -og neðri hluta magans.
Endanleg sönnun fyrir þessari
kenningu krefst þó frekari rann-
sókna og úrvinnslu þeirra,“ seg-
ir dr. Robert Dubrow við lækna-
deild Yale-háskóla.
C-vítamín getur
komið í veg fyrir
krabbamein í maga
Engin káltegund er jafnrík af C-vítamíni og grænkál.